Ehlibeyt (a.s) Haber Ajansı ABNA- Seyyid Ali Hüseyni Hamaney (1939) (Farsça: سید علی حسینی خامنهای); Şii taklit mercilerinden ve İran İslam Cumhuriyeti nizamının ikinci rehberidir. İmam Hamaney 1989 yılında rehberlik makamına seçilmeden önce iki dönem cumhurbaşkanlığı ve bir müddette İslami Şura Meclisinde milletvekilliği yapmıştır. İmam Humeyni (r.a) tarafından geçici Tahran Cuma namazı hatipliği görevi de Seyyid Ali Hamaney’in şer’i makamlarındandır. İmam Hamaney İslam İnkılabının zaferinden önce Meşhed şehrinde en etkili din âlimlerinden (ruhanilerden) biri sayılmaktaydı.
Ayetullah Seyyid Ali Hamaney’in (Allah ömrünü uzun eylesin) düşünceleri, “Hadisi Velayet” adlı kapsamlı bir mecmua da toplanmıştır. İmam Hamaney’in yaptığı konuşma ve yayınladığı yazılı mesajlardan konulu olarak derlenen çeşitli kitaplar da bir araya getirilmiş ve yayınlanmıştır. Bunların yanı sıra İmam Hamaney’den telif ve tercüme olmak üzere birkaç yazılı eser de neşredilmiştir. Telif ettiği eserlerden en kapsamlısı “Terhi Kulliyi Endişeyi İslami der Kur’an” (Kur’an’da İslami Düşünce) ve çevirisini yaptığı en meşhur tercümesi ise “Sulhu İmam Hasan” (İmam Hasan’ın Sulhu) kitabıdır.
Kama vurma ve bazı azadari (matem ve yas) şekillerine karşı bariz muhalefeti ve Ehlisünnetin mukaddesatlarına saygısızlığı yasaklaması (haram kılması), Seyyid Ali Hamaney’in İslam dünyasındaki meşhur ve etkili fetvalarından sayılmaktadır. Kültürel Saldırı (Tahacumu Ferhenği) ve İslami Uyanış (Biydariyi İslami) ıstılahları İmam Hamaney’in yaptığı konuşma ve vurgulamalar neticesinde İran’ın siyasi-içtimai edebiyatına girmiş mefhumlardır.
Edebiyatta da görüş sahibi olan Seyyid Ali Hamaney, edebi şive ve sitillerle aşina olmanın yanı sıra şiirler de kaleme almış ve “Emin” tahallusunu seçmiştir. Tarihi muteber kitapların mütalaası İmam Hamaney’ın daimi okuma programlarının bir parçasıdır; öyle ki çağdaş tarihin konu ve mevzularına ihatası vardır.[1]
İmam Hamaney’in Doğumu ve Nesebi
Seyyid Ali Hamaney 19 Nisan 1939 (29 Ferverdin 1318 / 28 Sefer 1358) tarihinde mukaddes Meşhed şehrinde mütedeyyin bir ailede dünyaya geldi.
Anne ve Babası
Necef’te dünyaya gelen ve çocuk yaşlarında ailesi ile Tebriz’e yerleşen İmam Hamaney’in babası Seyyid Cevad Hamaney de (vefat: 5 Temmuz1986) kendi asrının alim ve müçtehitlerindendi. Yaklaşık 1957 yıllarında mukaddes Meşhed şehrine hicret eden Seyyid Cevad Hamaney bir müddet sonra yine Necef’e döndü. Necef’te Muhammed Hüseyin Naini, Seyyid Ebu’l Hasan İsfahani ve Aga Ziyauddin Iraki gibi büyük alimlerin yanında tahsilini tamamladıktan ve içtihat icazetini[2] aldıktan sonra tekrar İran’a dönerek Meşhed şehrine yerleşti. İmam Hamaney’in babası, havza derslerini tedris etmenin yanı sıra Meşhed pazarındaki Sıddıgiyha camisinin (Azerbaycanlıların camisi) cemaat imamlığı sorumluluğunu üstlendi.[3] Seyyid Cevad Hamaney aynı zamanda Mescidi Camii Guherşad’ın da (İmam Rıza’nın (a.s) türbesi civarında bulunan büyük mescit) cemaat imamlarından biriydi.[4]
İslam İnkılabı Rehberi, kendi hayat öyküsü ve aile hayatı hakkında şunları kaydediyor:
“Babam muttaki, zahid ve meşhur bir din alimiydi ve çileli bir hayat sürdürüyordu. Bazen akşam yemeğinden bile yoksunduk. Annem büyük zahmetlere katlanıp bizlere akşam yemeği hazırlardı. İşte bu yemek de, ekmek ve kuru üzümden ibaretti.”
İslam inkılabı rehberi yaşadıkları evin özelliklerini ise şöyle tanımlıyor:
“Baba evimizin yüz ölçümü 60 ila 70 metre kare idi ve Meşhed’in fakir mahallelerinden birinde bulunuyordu. Bu ev, tek odalı olup bir de karanlık bir bodrum katı vardı. Babamın misafiri geldiğinde bizler ailece bodrum katına iner ve misafirin gitmesini beklerdik. Babam din alimi olduğu için bize çok sayıda misafir gelir ve ağırlanırdı. Bir süre sonra cemaat toplanarak evimizin bitişiğinde küçük bir arsa satın alıp babama hediye etti. Bunun üzerine bizler 3 odalı bir eve sahip olduk.”
İmam Hamaney’in annesi ise Meşhed’in tanınmış, takvalı âlimlerinden Ayetullah Seyyid Haşim Necefabadi’nin muhterem kızı Hatice Mirdamadi (1914 - 1989) idi. İffet ve izzet sahibi Hatice hanım zahit, takvalı, mütedeyyin, iyiliği emretmeye ve kötülüğü nehyetmeye bağlı ve Kur’an, hadis, tarih ve edebiyata aşina olan bir hanımefendiydi.
Ecdadı
İmam Hamaney’in ceddi, soyu Sadatı (Seccadi) Eftesi’den (سادات سجادی (افطسی)) gelen Seyyid Muhammed Hüseyni Tefrişidir. Seyyid Muhammed Hüseyni Tefrişi’nin şeceresi beş vasıta ile İmam Seccad’ın (a.s) torunlarından olan ve Sultan Seyyid Ahmed olarak tanınan Sultanu’l Ulema Ahmed’e ulaşmaktadır.
Meşrutiyet taraftarı alimlerinden olan Seyyid Ali Hamaney’in dedesi Seyyid Hüseyin Hamaney, (hicri kameri 1259 – 20 Rebiu’l Aher 1325) Seyyid Hüseyin Kuhkemerei, Fazıl İrvani, Fazıl Şerbiyani, Mirza Bakır Şekki ve Mirza Muhammed Hasan Şirazi gibi büyük alimlerin öğrencisidir.[5] Seyyid Hüseyin Hamaney Necef’ten Tebriz’e döndükten sonra Talibiyye medresesi üstatlarından ve Tebriz’in büyük camisinde cemaat imamı oldu.[6]
İran’da meşrutiyet döneminin mücadeleci alimlerinden Şeyh Muhammed Hıyabani, Ayetullah Seyyid Hüseyin Hamaney’in damadı ve öğrencisi idi.[7]
Ayetullah Hamaney’in amcası olan ve peygamber lakabıyla tanınan[8] Seyyid Muhammed Hamaney (hicri kameri 1293 - 1353) ise Ahund Horasani ve Şeriat İsfahani’nin öğrencisi ve meşrutiyet isteyenlerden sayılmaktaydı.[9]
Ayetullah Hamaney’in anne tarafından dedesi Ayetullah Seyyid Haşim Necef Abadi (hicri kameri 1303 - 1380) –Mirdamadi- (Safeviye asrının meşhur filozoflarından olan Mirdamad hanedanından) Ahund Horasani ve Mirza Muhammed Hüseyin Naini’nin öğrencilerinden olup din alimi, Kur’an müfessiri ve Goherşad camisinin cemaat imamlarındandı.[10] Aynı zamanda iyiliği emretmeye ve kötülüğü nehyetmeye özen gösteren Seyyid Haşim Necef Abadi, Rıza şahın döneminde Goherşad camisinde yapılan katliama itiraz etmesinden dolayı Simnan şehrine sürgün edildi.[11]
Ayetullah Seyyid Ali Hamaney’in anne tarafından soyu ise, İmam Cafer Sadık’ın (a.s) evlatlarından Muhammed Diybac’a ulaşmaktadır.[12]
İmam Hamaney’in İlmi Hayatı
Tahsili
Seyyid Ali Hamaney tahsil hayatına dört yaşında dini eğitim veren bir mektepte ve Kur’an-ı Kerim öğrenmeyle başladı. İlkokul derslerinin yanı sıra Meşhed şehrinin bazı karilerinden Kur’an kıraati ve tecvit dersleri eğitimi almaya[13] ve İlkokulun son yıllarında ise ilim havzası derslerinin mukaddimatlarının tahsiline başladı.
İmam Hamaney İlkokulu bitirdikten sonra dini ilimler tahsiline Süleyman Han medresesinde devam etti. Satıh derslerini ise (dini medreselerde Arap edebiyatını okuduktan sonra metin üzerinden okunan fıkıh, usul-u fıkıh, mantık vb. derslerin tümü) Nevvab medresesinde sona erdirdi. Mukaddimat ve satıh derslerinin bir bölümünü babasının yanında okuyan Seyyid Ali havza dersleriyle birlikte ortaokulu da ikinci sınıfa kadar devam ettirdi.[14]
Sathı bitirdikten sonra 1955 yılında on altı yaşında iken “Ayetullah Uzma Milani’nin derslerine (fıkıh ve usul-u fıkıhta verilen içtihada dayalı dersler) katıldı (ilim havzalarında on altı yaşında birinin üst düzeydeki bu derslere katılmasına çok az rastlanılır). 1957 yılında da ailesi ile birlikte Necef’e kısa bir yolculuk yaptı ve orada Necef ilim havzası üstatlarının derslerine katıldı. Babasının Necef’te ikamet etmeye meyilli olmaması üzerine tekrar Meşhed’e dönerek[15] bir yıl daha Ayetullah Milani’nin derslerine katılmaya devam etti ve 1958 yılında Kum İlim Havzasına yöneldi.[16]
Ayetullah Seyyid Ali Hamaney 1964 yılında babasının göz hastalığı nedeniyle ona yardım etmek üzere Kum’dan ayrılıp tekrar Meşhed’e dönmek zorunda kaldı ve yaklaşık 1969 yılına kadar devam eden bu süreçte Ayetullah Milani’nin derslerine katılmaya devam etti.
Tedrisatları
Seyyid Ali Hamaney Meşhed şehrinde bulunduğu ilk günlerden yüksek düzey fıkıh ve usul (Resail, Mekasib ve Kifaye) dersleri vermeye başladı ve genel halk için de tefsir dersleri oturumları düzenledi. 1968 yılında dini ilimler öğrencilerine vermeye başladığı üst düzey tefsir dersleri de 1977 yılına kadar, yani tutuklanıp İranşehr’e sürgün edilinceye dek devam etti.[17] İmam Hamaney’in tefsir dersleri cumhurbaşkanlığı döneminde ve ondan sonra da sürdü. 1989 yılında rehberlik makamına gelince de üst düzey harici fıkıh dersleri vermeye başladı ve şu ana kadar Cihat, Kısas ve Mekasibi Muharreme bablarını tedris etti. İmam Hamaney’in harici fıkıh dersleri halen devam etmektedir.
Üstatları
Seyyid Celil Hüseyni Sistani, Mealimu’l Usul
Seyyid Cevad Hamaney, Şerhi Lum’e, Resail, Mekasib ve Kifaye
Mirza Muhammed Müderris Yezd, Şerhi Lum’e
Ayetullah Hacı Şeyh Haşim Kazvini, Resail, Mekasib ve Kifaye
Ayetullah Seyyid Muhammed Hadi Milani
Ayetullah Hacı Aga Hüseyin Burucerdi
İmam Humeyni
Ayetullah Hacı Şeyh Murtaza Hairi Yezdi
Ayetullah Seyyid Muhammed Muhakkik Damad
Allame Tabatabai
Ayetullah Hüseyin Ali Muntezeri[18]
İlmi Eserleri
Araştırma ve yazarlığa talebelik yıllarında başlayan İmam Hamaney, üstatlarının derslerinin takriratını (açıklama) yazardı.[19] Ayetullah Seyyid Ali Hamaney’in (Allah ömrünü uzun eylesin) düşünceleri, “Hadisi Velayet” adlı kapsamlı bir mecmua da toplanmıştır. İmam Hamaney’in yaptığı konuşma ve yayınladığı yazılı mesajlardan konulu olarak derlenen çeşitli kitaplar da bir araya getirilmiş ve yayınlanmıştır. Bunların yanı sıra İmam Hamaney’den telif ve tercüme olmak üzere birkaç yazılı eser de neşredilmiştir.
Telif
Çahar Kitabı Asliyi İlmi Rical (Rical İlminde Dört Temel Kitap)
Terhi Kulliyi Endişeyi İslami der Kur’an (Kur’an’da İslami Düşünce)
Pişvayi Sadık (Sadık Önder)
Ez Jerfayi Namaz (Namaz’ın Derinliği)
Sabır
Ruhu Tovhid Nefyi Ubudiyyeti Gayri Huda (Tevhid Ruhu, Allah’tan Başkasına Kulluğu Reddetmek)
Gozarişi ez Sabıkayi Tarihi ve Ovzai Kenuniyi Hovzei İlmiyyei Meşhed (Meşhed Dini İlimler Havzası’nın Tarihçesi)
Tercüme
Ayende der Kalemruyi İslam (İslam’ın Hakimiyetindeki Gelecek) Seyyid Kutub
Sulhu İmam Hasan: Por Şukuhterin Nermeşi Kahramanani Tarih (İmam Hasan’ın (s.a) Barışı) Razi Âl’i Yasin
Tefsiri Fi Zilali’l Kur’an (Fi Zilali’l Kur’an’ın Tefsiri) Seyyid Kutub
Müselmanan der Nehzeti Azadiyi Hindustan (Hindistan Kurtuluş Savaşında Müslümanların Rolü) Abdu’l Mun’im en-Nemr)
İddianame Aleyhi Temeddünü Garb (Batı Medeniyetine Karşı Savunma) Seyyid Kutub
İmam Hamaney’in Siyasi İçtimai Faaliyetleri
İmam Hamaney’in siyasi faaliyetlere girişi ve Pehlevi (şahlık) rejimine karşı mücadelesinin başlangıç noktası, Meşhed’de Seyyid Müçteba Nevvab Safevi (Mirlohi) ile yaptığı görüşmeye dayanır.[20] Seyyid Ali Hamaney 1962 ve aynı şekilde 1963 yıllarında İmam Humeyni (r.a) ve Horasan ilmi havzasındaki Ayetullah Milani’nin mesajlarını iletme görevi yapıyordu.[21]
Bircend şehrine yaptığı bir yolcukta, minbere çıkarak Pehlevi rejimi ve Amerika’nın İran’daki cinayetlerini ifşa eden konuşmalar yapmasından[22] dolayı 2 Haziran 1963 tarihinde tutuklanarak Meşhed’de bir hapishaneye gönderildi.[23] Serbest kaldıktan sonra Ayetullah Muhammed Hadi Milani onu ziyaret etti.[24] O, 1 Ocak 1964 yılında İmam Humeyni’yi (r.a) desteklemelerinden dolayı zindana atılan Ayetullah Seyyid Mahmud Taligani, Mehdi Bazergan ve Yedullah Sehabi’ye telgraf gönderen alimlerden biriydi.[25]
O zamanda Kum ilim havzasının Horasanlı öğrencileri onun önderliğinde, İmam Humeyni’ye (r.a) yapılan baskıların devam etmesini protesto etmek için zamanın başbakanı olan Hasan Ali Mensur’a bir mesaj yazarak yayınladılar. Mektup yazanlar arasında kendisinin yanı sıra Ebu’l Kasım Haz Ali ve Muhammed Abayi Horasani de bulunmaktaydı.[26]
Ayetullah Hamaney 1964 yılının Ramazan ayında İslami hareketin meselelerini tebliğ etmek üzere Zahidan’a doğru yola çıktı.[27] Zahidan camilerinde yapmış olduğu konuşmalar rejim tarafından tutuklanarak Kızıl Kale zindanına gönderilmesine neden oldu.[28]
4 Mart 1964 yılında tekrar serbest bırakılan[29] İmam Hamaney 1964 yıllarının sonuna doğru Kum’dan ayrılarak Meşhed’e döndü.[30]
İmam Hamaney; Abdurrahim Rabbani Şirazi, Muhammed Hüseyni Beheşti, Ali Feyz Mişkini, Ahmed Azeri Kummi, Ali Kuddusi, Ekber Haşimi Rafsancani, Seyyid Muhammed Hamaney, Muhammed Taki Misbah Yezdi[31] gibi büyük şahsiyetler Pehlevi (şahlık) rejimine karşı Kum İlim havzasını ıslah ve güçlendirme hedefiyle şekillenen on bir kişilik grubun üyesiydi.
Tahran’daki Emire’l Müminin camisinde de bir müddet imamlık yapan Seyyid Ali Hamaney, 1967 yılının mart ayında Seyyid Hasan Kummi’nin Goherşad camisinde rejim karşıtı yaptığı konuşması nedeniyle tutuklanarak sürgün edilmesi üzerine Ayetullah Milani’den bu eyleme itiraz etmesini istedi.[32]
3 Nisan 1967 yılında Ayetullah Şeyh Mücteba Kazvini’nin teşyi merasiminde tekrar tutuklanan İmam Hamaney[33] 17 Temmuz 1967 yılında tekrar serbest bırakıldı[34] ve kısa bir müddet sonra da Tahran’daki siyasi tutukluları ziyarete gitti.[35]
31 Ağustos 1968 tarihinde Horosan’ın güneyinde meydana gelen deprem sonrasında Seyyid Ali Hamaney liderliğindeki bir grup Horosanlı alim depremzedelere yardım ve halktan gelen bağışların organizatörlüğünü yapmak amacıyla Firdevs’e gittiler. Bu müddet içerisinde sohbet ve minberlerde ve aynı şekilde mezhebi merasimlerde siyasi faaliyetlerine devam etti. İmam Hamaney’in bu faaliyetleri sürdürmesi onun Firdevs’teki ikametinin sonlandırılmasına neden oldu.[36]
Ayetullah Hamaney rejim tarafından takip altında olmasına rağmen Tahran ve Meşhed’deki Seyyid Mahmud Taligani, Seyyid Muhammed Rıza Saidi, Muhammed Cevad Bahüner, Muhammed Rıza Mehdevi Keni, Murtaza Mutahhari, Ekber Haşimi Rafsancani ve Fazlullah Mahallati gibi direnişçi alimlerle irtibat halindeydi ve Meşhed’de ikamet etmesine rağmen Tahran’daki inkılapçı alimlerin çoğu toplantılarına katılırdı.[37]
O, 1969 yılında İrşad Hüseyniyesi ve Tahran el-Cevad Camisi gibi Tahran’da İslami siyaset alanında faaliyet gösteren bazı merkezlerde, mücadele sürecini etkileyecek konular alanında konuşmalar yapması için davet edildi.[38]
İmam Hamaney, 1970 yılında Ayetullah Seyyid Muhsin Hekim’in vefat etmesinin ardından İmam Humeyni’nin alem (en bilgili) taklit merci unvanıyla merceiyetinin tahkimi için çok çaba harcadı. 24 Eylül 1970 yılında SAVAK tarafından tekrar tutuklanan[39] İmam Hamaney, 2500 yıllık kutlamalar karşıtı faaliyetlerde bulunmaması[40] için bir müddet Leşkeri Horosan hapishanesinde tutuklu kaldı. Bu kutlamalar İmam Humeyni tarafından yasaklanmıştı.[41] Serbest kaldıktan sonra aynı yıl ve bir sonraki yıl tekrar tutuklandı ve ikinci kez tutuklanışında iç güvenliğe aykırı hareket suçlamasıyla 3 ay hapis cezasına çarptırıldı.[42]
Serbest kaldıktan sonra siyasi ve içtimai faaliyetlerini daha da artırdı. Tefsir ve diğer dersleri Mirza Cafer medresesi, İmam Hasan (a.s) camisi, Kıble camisi ve aynı şekilde Meşhed’deki evinde de devam etmekteydi.
1973 yılının Kasım ayında imamlık ve tefsir dersleri mahallini Keramet camisine taşıdı.[43] Bir müddet sonra zamanın güvenlik birimleri İmam Hamaney’in o camide cemaat imamlığı yapmasına engel oldular. [44]
İmam Hamaney 1974 yılının ekim ayında Ayetullah Muhammed Müfettih’in daveti üzerine Tahran’ın Cavid camisinde konuşma yaptı ve iki ay sonra tutuklanarak bu kez Tahran’daki Komiteyi Zıddı Harabkari (ortak terörle mücadele komitesi) zindanına nakledildi.[45] Bu tutuklanmasında mülakat izni verilmemiş ve hatta ailesine bile tutuklu tutulduğu yer hakkında bir bilgi verilmemişti.[46]
Seyyid Ali Hamaney 24 Ağustos 1975’de tekrar serbest bırakıldı; ama güvenlik güçlerinin gözetimi altında idi ve evinde dahi imamlık yapması, konuşma yapması, tefsir ve diğer dersleri vermesi yasaklanmıştı.[47] Ancak o tefsir dersleri ve faaliyetlerini gizli bir şekilde sürdürmeye devam etti.[48]
19 Haziran 1977 yılında vefat eden Ali Şeriati’nin anma ve taziye merasimlerine katılan[49] İmam Hamaney, 27 Ekim 1977 tarihinde de İmam Humeyni’nin oğlu Ayetullah Seyyid Mustafa Humeyni’nin vefatı üzerine bazı direnişçilerle birlikte Molla Haşim camisinde hatim merasimi düzenlediler.[50]
İmam Hamaney Horasan sosyal güvenlik komitesi tarafından 3 yıllığına “İranşehr”e sürgün edilme cezasına çaptırıldı.[51] Bunun üzerine 13 Aralık 1977 tarihinde İmam Hamaney’in evini basan güvenlik güçleri İmam Hamaney’i tutuklayarak İranşehr’e gönderdiler.
İran İslam İnkılabının Zaferinden Sonra
İnkılap Şurası’na Üyeliği
İmam Humeyni’nin Paris’e hicretinin ardından onun emriyle İran’da İnkılap Şurası oluşturuldu ve bu şuranın üyeleri tedrici olarak İmam Humeyni tarafından seçildi.[52] İnkılap Şurasının ilk üyeleri Murtaza Mutahhari, Muhammed Hüseyin Beheşti, Seyyid Abdulkerim Musevi Erdebili, Muhammed Rıza Mehdevi Keni, Seyyid Ali Hamaney, Muhammed Cevad Bahüner ve Ekber Haşimi Refsencani idi. Ayetullah Hamaney de 1979 yılının ilk ayından itibaren bu şuranın toplantılarına katılmaya başladı.[53] Şura bu aşamada Pehlevi hükümeti ve yabancı ülkelerin yetkilileri ile müzakere, İmam Humeyni’yi karşılama komitesinin teşkili[54] ve Mehdi Bazergan’ı geçici hükümet başkanı olarak İmam Humeyni’ye tanıtmak gibi direniş konusundaki önemli kararlar almayla sorumluydu.[55]
İslam inkılabının zaferinden sonra bu şuranın vazifesi şunlardan ibaretti: Yasama gücünün (Kuvveyi Mukannine) olmaması durumunda kanun koyma, 1979 yılında geçici hükümet ve İnkılap Şurasının birleşmesinden sonra yürütme organının bazı vazifelerini ve 5 Kasım 1979 tarihinde de geçici hükümetin istifasından sonra onun bütün görevlerini yerine getirme. Bu temel görevlerin yanı sıra, yeni kurulmuş İslam Cumhuriyetinin karşılaştığı sorun ve krizleri çözmede mercii olma ve İmam için danışmanlık da bu şuranın vazifelerindendi.[56] Ayetullah Seyyid Ali Hamaney, bu şuranın faaliyetlerinin sonlanmasına (20 Temmuz 1980) kadar bu şuranın sabit üyesi olarak kaldı.[57]
İmam Hamaney İnkılap Şurasında toplumun çeşitli kesimlerinden temsilcilerin olmasına inanmaktaydı. [58] Kürdistan, Sistan ve Belucistan ve ülkenin diğer bölgelerin konuları ve vahdet ve birliği koruma zarureti İmam Hamaney’in İnkılap Şurasında önem verdiği diğer önemli konulardan biriydi.[59]
Askeri ve Savunma Kuruluşlarına Katılımı
Seyyid Ali Hamaney 1979 yılında İran İslam Cumhuriyeti savunma bakanı yardımcılığına ve aynı şekilde askeri, asayiş ve güvenlik alanlarından sorumlu güvenlik bakanları komisyonunun üyeliğine atandı.[60] Merkezi Esnad’ın (belge - arşiv) ve aynı şekilde 24 Kasım 1979’da İslam İnkılabı devrim muhafızları (Sıpahı Pasdaran) sorumluluğu İmam Hamaney’e İnkılap Şurası tarafından verilen diğer görevlerden biriydi.[61]
Ayetullah Hamaney 24 Şubat 1980 tarihinde ilk İslami Şura Meclisi milletvekilliği seçimlerine aday olmak için İslam İnkılabı devrim muhafızlık görevinden istifa etti.[62]
Cumhuriyi İslami Partisini Kurma
Seyyid Ali Hamaney İslam inkılabının zaferine yakın günlerde ve İnkılabın zaferinden sonra[63] Seyyid Muhammed Hüseyin Beheşti, Ekber Haşimi Rafsancani, Seyyid Abdulkerim Musevi Erdebili ve Muhammed Cevad Bahüner’le birlikte inkılabi bir teşekkül kurmak için faaliyet içerisindeydiler.[64] Bu teşekkül 18 Şubat 1979’da Cumhuriyi İslami (İslam Cumhuriyeti) partisi adıyla resmen varlığını açıkladı, ancak bu partinin kuruluş tarihi 1978 yılının yaz ayında Meşhed’de düzenlenen toplantılara dayanır.[65]
Partinin hedef ve bildirilerini hazırlayanlar arasında yer alan İmam Hamaney, üyelerin görev taksiminde de partinin propaganda görevini üstlendi.[66] O, partinin kurucu ve merkez kurulu üyesiydi. Genelde de, partinin kuruluş aşamasında daha çok partinin tanıtıcısı olarak rol oynadı ve yaptığı konuşma ve hazırladığı broşürlerle partinin konumunu ortaya koydu. Partinin Meşhed şubesinin açılmasında da etkin olan İmam Hamaney 17 Mart 1979 yılında partinin Meşhed şubesini açtı.
İmam Hamaney Şehit Beheşti ve Şehit Bahüner’den sonra, 1981 yılında partinin merkez kurulu tarafından partinin üçüncü genel sekreteri seçildi.[67] Partinin 1983 yılında yapılan ilk kongresinde de ikinci kez partinin genel sekreteri olarak ve aynı zamanda partinin merkez kurulu[68] ve hakem kurulu[69] üyeliğine seçildi.
Cumhurbaşkanlığı dönemi boyunca da Cumhuriyi İslami (İslam Cumhuriyeti) partisinin Tahran ve diğer şehirlerdeki toplantılarına katılan Seyyid Ali Hamaney, partinin görev ve hedeflerini açıklamanın yanı sıra partinin ofis ve şubeleri üyelerinin sorularını cevaplandırırdı.[70]
Tahran Cuma Namazı İmamlığı
İmam Humeyni (r.a) 14 Ocak 1980 (24 Dey 1358) yılında Ayetullah Hamaney’i iyi ve saygın geçmişi ve ilim ve ameli liyakatinden dolayı Tahran Cuma namazı imamlığına atadı.[71] İmam Hamaney ilk Cuma namazını 18 Ocak 1980 yılında kıldırdı[72] ve bu tarihten 26 Haziran 1981 olayına; yani Tahran’ın Ebuzer camisinde yapılan suikast sonucunda İmam Hamaney’in yaralanmasına kadar, birkaç kez hariç Cuma namazı kıldırdı. [73] Bu olaydan sonra da bugüne kadar bu görevi devam ettirmektedir.
Ülke içi ve İslam dünyası Cuma imamları arasındaki bağın insicamı için, Cuma İmamları Seminerleri düzenleme teklifi İmam Hamaney’in bu dönemdeki eylemlerinden biridir ve İmam Humeyni’nin onayından sonra ilk Cuma Namazı İmamları semineri de Kum’un Feyziye medresesinde düzenlendi.[74]
İkinci hutbeden sonra Arapça hutbe vermeye özen göstermek İmam Hamaney’in hutbelerinin özelliklerinden biridir.
İslami Şura Meclisi Milletvekilliği
Ayetullah Seyyid Ali Hamaney 1980 yılında İslami Şura meclisinin ilk dönem yasama seçimlerinde, camiayı ruhaniyeti mubariz Tahran (Tahran Direnişçi âlimler birliği), Cumhuriyi İslami (İslam Cumhuriyeti) partisi ve diğer İslami grupların[75] desteğiyle Tahran bölgesinden milletvekili olarak meclise girdi. İslami Şura Meclisinde de savunma komisyonunun üyesi ve başkanı oldu.
İmam Hamaney 1981 yılının Ekim ayında yapılan seçimlerde de cumhurbaşkanı seçildi.
Suikast Sonucu Yaralanması
İmam Hamaney, 26 Haziran 1981 tarihinde Tahran’ın güney bölgelerinden birinde yer alan Ebuzer camisinde, öğle namazının ardından konuşma yaptığı sırada teybin içine yerleştirilen bombanın patlaması sonucunda ağır yaralandı.[76] Bu suikast girişimi sonucunda göğüs ve sağ el bölgesinden ciddi yaralar aldı. İmam Hamaney’in sağ kolu bu yaraların izlerini taşımaktadır. Resmi olmayan raporlar, bu hadisenin müsebbibini Sazmanı Mücahidi Halkı İran adlı münafık terör örgütü bilmektedir.[77]
İmam Humeyni (r.a) İmam Hamaney’e hitaben yayınladığı bir mesajda onun canına kasteden bu suikast girişimini kınadı ve İmam Hamaney’i methetti.[78] 8 Ağustos 1981 yılında hastaneden taburcu edildikten sonra yeniden siyaset sahnesine döndü ve 16 Ağustos 1981’deki İslami Şura Meclisinin oturumlarına katıldı.[79]
İran İslam Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Dönemi
Birinci Dönem
İran’ın ikinci cumhurbaşkanı Muhammed Ali Recai’nin münafıklarca şehid edilmesinin ardından Cumhuriyi İslami (İslam Cumhuriyeti) partisi merkez konseyi ve aynı şekildeCamiayı Müderrisini Hovzeyi İlmiyyeyi Kum (Kum İlim Havzası Müderrisleri Birliği) Ayetullah Hamaney’i cumhurbaşkanı adayı olarak seçtiler ve o zamana kadar ruhanilerin (din alimlerinin) cumhurbaşkanlığı makamında yer almalarını benimsemeyen İmam Humeyni, Seyyid Ali Hamaney’in adaylığını onayladı.[80] 1 Ekim 1981 tarihinde seçimler yapıldı ve Ayetullah Hamaney oyların mutlak çoğunluğunu (% 95/11) alarak cumhurbaşkanı seçildi.[81] İmam Humeyni’nin (r.a) 8 Ekim 1981 yılında İmam Hamaney’in cumhurbaşkanlığı hükmünü onamasının[82] ardından, İmam Hamaney 12 Ekim 1981 yılında İran İslam Cumhuriyeti’nin üçüncü cumhurbaşkanı olarak İslami Şura Meclisinde yemin etti.[83]
İkinci Dönem
İran İslam Cumhuriyeti’nin dördüncü dönem cumhurbaşkanlığı seçimi 15 Ağustos 1985 tarihinde gerçekleştirildi ve toplam 14.238.587 oydan 12.205.012’sini alan (% 85) İmam Hamaney ikinci kez İran İslam Cumhuriyeti cumhurbaşkanı seçildi. 3 Haziran 1989 yılında da İran İslam Cumhuriyeti rehberlik makamına seçilen İmam Hamaney 1989 yılının Ağustos ayına kadar her iki görevi birden yürüttü.
İmam Humeyni (r.a) bu dönem içerisinde İslami Şura Meclisi ile Anayasayı Koruma Şurası arasındaki (Şurayı Nigahban) çeşitli yasa tasarılarının onaylanmasındaki ihtilafların halli için, Nizamın Maslahatını Belirleme Kurulu’nun şekillenmesine onay verdi.[84] Nizamın Maslahatını Belirleme Kurulu’nun ilk başkanı seçilen İmam Hamaney[85] bu görevi cumhurbaşkanlığının sonuna kadar devam ettirdi.[86]
Ülke Dışı Seferleri
İmam Hamaney cumhurbaşkanlığının ilk döneminde 1984 yılının 6 ila 11 Eylül tarihleri arasında Suriye, Libya ve Cezayir’e ve cumhurbaşkanlığının ikinci döneminde ise 1986 yılının 13 ila 23 Ocak tarihleri arasında Pakistan, Tanzanya, Zimbabve, Angola ve Mozambik gibi Asya ve Afrika ülkelerine seferlerde bulundu. 1 – 6 Eylül 1986 tarihinde Harere şehrinde düzenlenen 8. Bağlantısızlar Hareketi zirvesine katılmak üzere yeniden Zimbabve’ye gitti. Bağlantısızlar Hareketi zirvesinde konuşma yapan İmam Hamaney Bağlantısızlar Hareketine üye ülkelerin bazı liderleriyle bir araya geldi.[87] 20 ila 24 Şubat 1989 tarihinde Yugoslavya ve Romanya’ya[88] ve 8 – 15 Mayıs 1989 tarihinde de Çin ve Kuzey Kore’ye sefer düzenledi.[89]
22 Eylül 1987 yılında da 42. Birleşmiş Milletler genel kurulu toplantısına katılan İmam Hamaney, yaptığı konuşmada İran İslam Cumhuriyetinin görüş ve konumunu hükümet başkanlarına teşrih etti. Bu İran İslam Cumhuriyeti cumhurbaşkanının Birleşmiş Milletler genel kuruluna ilk katılımıydı.[90]
Müslüman Direnişçilere Destek
İmam Hamaney’in dış politika alanında yaptığı uygulamalardan bir diğeri de Afganistan, Irak ve Lübnan’daki siyasi Şii gruplarla düzenli bir bağ kurulması ve onlar arasında uzlaşı sağlanmasıydı. Afganistan’daki Vahdeti İslami partisinin şekillenmesi ve Irak’ta da Irak İslam Yüksek Konseyinin kurulması bu uygulamanın en bariz örneklerinden biridir.
Bu dönemde İran’ın Lübnan, Filistin, Irak ve Afganistan’daki direnişçilere destek boyutu arttı ve İran’ın o ülkelerdeki İslami grup ve akımlara desteği, bölgesel ve uluslararası konumunu önemli derecede yükseltti.
Rehberlik Dönemi
İmam Humeyni’nin (r.a) 3 Haziran 1989 yılında ebediyete irtihal etmesinin ardından, Meclisi Hubregani Rehberi (Bilgeler Meclisi - Rehberi Seçme ve Denetleme Meclisi) o günün ikindi vakti olağanüstü toplandı. Rehberlik makamının bireysel mi yoksa konsey tarafından mı idare edilmesi konusu masaya yatırıldıktan ve Ayetullah Hamaney’in isminin gündeme getirilmesinin ardından, bazı üyeler İmam Humeyni’nin Ayetullah Hamaney’in rehberlik makamı için salahiyeti olduğu görüşüne sahip olduğu haberini verdiler. Bunun üzerine seçim yapıldı ve Hubregan Meclisi (Uzmanlar - Bilgeler Meclisi) üyelerinin mutlak çoğunluğu İmam Hamaney’i İslam İnkılabının rehberi olarak seçtiler.[91]
Anayasanın gözden geçirilmesinin ve referandumun ardından Hubregan Meclisi yeni anayasa esaslarına göre İmam Hamaney’in rehberliği konusunda tekrar oylama yaptı ve bu oylamada da yine oyların ezici çoğunluğunu alan İmam Hamaney İslam İnkılabının rehberi seçildi.
Ayetullah Hamaney, bu konudaki hatıralarını şöyle dile getirmektedir: “İmam’ın (r.a) irtihalinden sonra Hubregan Meclisi toplandı, ben de üye olarak katıldım. Bu hakir kulun adı gündeme geldi. Kimi seçecekleri konusunda konuştular ve bu zayıf hakir kulu bu ağır ve tehlikeli makama seçmeye görüş birliği ile karar verdiler. Çok uğraştım, ciddi olarak karşı çıktım, Allah bilir ki, iltifat gösterisinde bulunmak için değil, O kalbimden geçenleri en iyi bilendir. Gittim orada durdum.” Beyler sabırlı olun! Müsaade edin! Kanıt getirmeye koyuldum, beni bu makama seçmeyin, her ne kadar ısrar ettiysem kabul etmediler. Ben ne kadar kanıt getirdiysem meclisteki müçtehit ve fazıl şahsiyetler delillerime cevap verdiler. Kabul etmemeye kesin kararlıydım, ama gördüm ki, kaçış yolu yok. Çünkü çok güvendiğim kişiler bu vazifenin bana farz olduğu görüşünü ileri sürdüler ve ben kaldırmazsam yükün yerde kalacağını vurguladılar. Bu ifadeler karşısında kabul ettim. Eğer bu yükü kaldıracak ve Uzmanlar Meclisi’ndekilerin de kabul edeceği bir kişi bulunsaydı veya tanımış olsaydım kesinlikle bu yükü kaldırmaya yeltenmezdim. Sonra Allah’a tevekkül ettim ve Allah (c.c) de şimdiye kadar yardım etti.”
İmam Humeyni’ye en yakın kişi olan oğlu Seyyid Ahmed Humeyni şöyle nakleder: “Ayetullah Hamaney, Kuzey Kore’ye gittiğinde, İmam bu seferle ilgili haberleri televizyondan takip ederdi. Kuzey Kore’deki görüşmeler, halkın karşılaması ve yaptığı konuşmalarla ilgili görüntüler çok ilginçti. İmam seyrederken şöyle dedi: El-hak ki, hakikaten onda (İmam Hamaney) rehberlik liyakati var.”[92]
İmam Humeyni’nin kızı Zehra Mustafevi, İmam Humeyni’nin rehberlik konusunda İmam Hamaney’in ismini zikrettiğini ve onun içtihadını teyit ettiğini dile getirmektedir.[93]
Ayetullah Ekber Haşimi Rafsancani de İmam Humeyni’nin (r.a) rehberlik için İmam Hamaney’in ismini zikrettiğini nakletmektedir. Ayrıca Ayetullah Rafsancani, İmam Humeyni’nin rehberiyetin geleceği hakkındaki özel bir toplantıda Ayetullah Hamaney’i işaret ederek “Rehberlik konusunda çıkmaza girmezsiniz. Sizin aranızda böyle bir kişi var” dediğini belirtmektedir.[94]
İlginçtir ki, Hubregan Meclisi görüşmelerinde Ayetullah Hamaney’in aday gösterilmesi ve oylama yapılması öncesinde İmam’ın onun hakkındaki görüş ve teyitleri asla gündeme getirilmemiş ve üyelerin kendi özgür iradelerine göre karar vermelerine gölge düşürülmemiştir.
Rehberin seçilmesinden sonra İran İslam Cumhuriyeti üst düzey yetkilileri, İmam Humeyni’nin (r.a) ailesi, alim ve taklit merciler, elit ve akademik şahsiyetler, şehit aileleri ve halkın çeşitli grupları bu seçimi onaylayarak yeni rehbere biat ettiler. Ülkenin otoritesinin sembolü olan kurumlar Ayetullah Hamaney’in rehberlik makamına seçilmesini destekleyerek, emirlerine itaate hazır olduklarını açıkladılar.[95] Hacı Seyyid Ahmed Humeyni İmam Hamaney’in rehberlik makamına seçilmesinden birkaç saat sonra İmam Hamaney’e tebrik mesajı gönderdi ve Veliyyi Fakih’in emirlerini yerine getirmenin kendisine farz olduğunu belirtti.[96]
Halkın İmam Hamaney’e biatı, bizzat İmam’ın huzurunda, gösterilere katılma, bildiri ve tebrik mesajları yayınlama veya toplu imza kampanyalarıyla gerçekleşti.[97] İmam Humeyni’nin (r.a) irtihalinin kırkıncı gününün arifesinde, ülke genelinde İmam’la ahitleşme ve rehberle biat kafileleri yola koyuldu.[98] Ülkenin bazı sınır ve stratejik bölgelerinde de[99] “Rehbere bağlılık ve biat manevraları” ve aynı şekilde “İmam Humeyni ile ahitleşme ve rehberle biat seminerleri” düzenlendi.[100]
Merceiyyet
1994 yılında Ayetullah Muhammed Ali Eraki’nin vefat etmesinden sonra Camiayı Müderrisini Hovzeyi İlmiyyeyi Kum (Kum İlim Havzası Müderrisleri Birliği) ve Camiayı Ruhaniyyeti Mubarizi Tahran (Tahran Direnişçi âlimler birliği) Ayetullah Hamaney’i taklit mercii salahiyetine sahip olan fertlerden biri olarak tanıttı. Ayetullah Seyyid Ali Hamaney yaptığı bir konuşmada, İran’da kendisinin taklit merciliğine ihtiyacın olmadığını belirterek, ülke dışındaki Şiaların isteğini (taklit merciliğini) kabul edeceğini ilan etti ve eğer ilerde bu vazifeyi üstlenebilecek biri olursa bu vazifeden de çekileceğini vurguladı.[101]
Ayetullah Hamaney’in Şiaların sorularına verdiği cevapları içeren ve “Ecvibetu’l İstiftaat” adıyla basılan kitap, İmam Hamaney’in fetvaları üzerine yayınlanan ilk eseridir.
Görüşleri
Vahdeti İslami
İmam Hamaney takrib’ci bir tefekküre sahiptir ve Müslümanların zafere ulaşmasının yolunun onlar arasındaki vahdete ve ihtilaflarının azaltılmasına dayalı olduğuna inanmaktadır. Bu bağlamda “Dünya İslam Mezhepleri Takrib Kurumu”nu kuran İmam Hamaney rehberliği döneminde farklı yolları kullanarak İslam dünyasındaki etkin şahsiyetleri bir araya getirmeye çalışmıştır.
Ayetullah Hamaney 2009 yılında Kürdistan eyaletine gerçekleştirdiği ziyarette de mezhepler arası takrib’i vurgulamış ve farklı mezheplere mensup kişilere yaptığı konuşmada da vahdete karşı olanları eleştirmiştir.
İmam Hamaney’in Kürdistan Halkına Yapmış Olduğu Konuşmadan Kesitler
Kama Vurma ve Bazı Azadari Biçimlerine Karşı Olma
Ayetullah Seyyid Ali Hamaney 1994 yılında bir grup din alimine yaptığı konuşmada, özellikle kama vurma olmak üzere bazı azadari (matem ve yas) biçimlerini şiddetli bir dille eleştirdi ve bunları bir tür bidat saydı. 1997 yılında Meşhed şehrinde yaptığı konuşmada da kama vurmanın komünist hükümetlerce terviç edilmesini de sözlerinin delili ve bu hareketlerin sapkınlığı olarak gösterdi.
Soru 369: Başa gizli bir şekilde kama vurmak helâl midir, yoksa bu konudaki fetvanız genel midir?
Cevap: Kama vurmak, örfen hüzün ve keder belirtilerinden sayılmamanın yanında Ehlibeyt İmamları (a.s) zamanında ve onlardan sonraki dönemlerde rastlanılmış bir davranış değildir. Bu amelin Ehlibeyt İmamları (a.s) tarafından özel veya genel olarak onaylandığına dair bir rivayet de nakledilmemiştir. Günümüzde bu amel mektebimize leke getirdiği ve küçük düşürücü davranış sayıldığı için hiçbir şekilde caiz değildir. (İstiftaat – Fıkhi Sorulara Cevaplar)
Konuyla İlgili Makaleler:
İmam Hamaney’in açıklamalarında kama vurmanın şeriata aykırılığı
Başa Kama ve Kılıçla Vurmak Şia Mezhebinin Karalanmasına Neden Olmaktadır
İngilizler "Kama Vurmayı" "Avam Şialar" Arasında Başlatarak Yaydı..
Kadının Ölen Eşinin Bütün Mallarından Miras Alması
İmam Hamaney 2007 yılında bayanlardan oluşan bir gruba yaptığı konuşmada kadının ölen eşinin gayri menkullerinden miras alma hakkındaki fıkhi görüşünü beyan etti ve kendi görüşüne göre kadının ölen eşinin gayri menkul mallarının fiyatından miras alabileceğini açıkladı. Bu görüş kadının sadece ölen eşinin menkul mallarından miras alabileceğine inanan fakihlerin görüşünün mukabilindedir.
Kültürel Saldırı (Tahacumu Ferhenği)
İmam Hamaney hicri şemsi 1370 yılının ilk haftalarında “Kültürel İşgal” ve “Kültürel Saldırı” (Tahacumu Ferhenği)[102] gibi tabirleri kullanarak, kültürel alanlarda faaliyet gösteren uzman ve görüş sahibi insanların dikkatini toplumda meydana gelen kültürel değişikliklere çekmeye çalıştı. Ayetullah Hamaney’in görüşüne göre, sömürgeci güçlerin diğer milletlerin kültürünü yok etmek ve onlar üzerinde daha fazla baskı kurmak için yaptığı kasti bir saldırı olan Kültürel saldırı, kültürler arası diyalogun[103] karşısında yer almaktadır.[104]
Ehlisünnetin Mukaddesatlarına Hakaret Etmenin Haram Oluşu
Ayetullah Seyyid Ali Hamaney, Şia olmayanların mukaddesatlarına hakareti caiz bilmemekte ve kendisi de yaptığı konuşmalarda başkalarının mukaddesatlarına saygısızlık etmemektedir.[105] İmam Hamaney, Yasir el-Habib’in Allah Resulü’nün eşi Aişe aleyhinde yaptığı konuşmaların yayınlandığı yıl bütün peygamberlerin eşleri gibi diğer mezheplerin büyüklerine ve mukaddesatlarına hakaret etmeyi haram kıldı.[106][107]
İslami Uyanış
İmam Hamaney Tunus, Mısır, Bahreyn, Libya ve Yemen gibi bazı Arap ülkelerinde meydana gelen ve bu ülkelerdeki bazı yöneticilerin düşmesine neden olan hükümet karşıtı ayaklanma ve ınkılabi hareketleri “İslami Uyanış” olarak niteledi.[108] Arap medyası ise Arap Baharı olarak adlandırdı.
İmam Hamaney’in Oluşturduğu Kuruluşlar
Ayetullah Uzma Seyyid Ali Hamaney çeşitli fikri ve kültürel alanlarında dini hedeflerine ulaşma ve aynı şekilde nazara aldığı ıslahatları yapma doğrultusunda bazı kuruluşları kurdu. Bu kuruluşların çoğu kültürel alanlarda faaliyet göstermektedir. O kuruluşlardan bazıları şunlardır:
Dünya İslam Mezhepleri Takrib Kurumu
Dünya Ehlibeyt (a.s) Kurultayı
El-Mustafa Üniversitesi
Nur İslam İlimleri Araştırma Merkezi (Computer Research Center of Islamic Sciences)
Merkezi Hedamati Hovzei İlmiyye (مرکز خدمات حوزههای علمیه)
İmam Hamaney’in Uluslararası Faaliyetleri
Batılı Gençlere Mesajı
2015 yılında Fransa’nın başkenti Paris’te ve bazı ülkelerde yaşanan terör olayları üzerine İmam Hamaney yükselen İslamofobiye karşı Avrupa ve Kuzey Amerika’daki tüm gençlere bir mesaj yayınladı. İmam Hamaney yayınladığı mesajında gençlerden İslam’ı öz kaynaklarından ve ilk el kaynaklardan; yani Kur’an-ı Kerim ve Yüce İslam Peygamberi’nin (Sallallahu Aleyhi ve Alihi ve Selem) hayatı kanalıyla tanımalarını istedi.[109]
Bu mesaj sosyal medya üzerinden sana özel mektup hashtagı ile geniş ölçüde ve farklı dillerde yayınlandı.[110][111][112] Böyle bir mesaj Şia ve İslam alemi alimleri arasında emsalsizdir.
Konuyla İlgili Makaleler:
İmam Hamaney’in Avrupa ve Kuzey Amerikalı gençlere yazdığı mesajın tam metni
İmam Hamaney'in mesajının farklı dillere tercümesi
İmam Hamaney'den "Batılı gençlere" mektup
ABNA24.COM
WİKİSHİA.NET
---------------------------------------------------------------------
Kaynakça
1. Tedavum…, s. 21.
2. Şerif, c. 127, s. 7; Arşivi Merkezi Esnad, sayı 1225.
3. Behbudi, s. 15.
4. Zengene, c. 1, s. 77.
5. Aga Bozork, c. 2, s. 640.
6. Gulşeni Ebrar, c. 2, s. 971.
7. Kusrevi, s. 92.
8. Behbudi, s. 12.
9. Aga Bozork, 6, Mukaddime, 13.
10. Aga Bozork, c. 2, s. 559.
11. Tarihi Ulema…, s. 308; Kasım Pur, s. 60.
12. Zengene, c. 1, s. 458.
13. Behbudi, s. 49.
14. Arşivi Merkezi Esnad, sayı: 1226.
15. Arşivi Merkezi Esnad, sayı: 1226.
16. Behbudi, s. 78.
17. Hamaney, Cam-ı Cem.
18. Ruznameyi Cumhuriyi İslami, 29 dey 1358.
19. Arşivi Merkezi Esnad, sayı: 1228.
20. Celali, s. 148.
21. Arşivi Merkezi Esnad, sayı. 1229 - 1231.
22. Behbudi, s. 129 - 134.
23. Arşivi Merkezi Esnad, sayı. 614, 1231 - 1232.
24. Arşivi Merkezi Esnad, sayı. 1233.
25. Yaranı İmam…, Taligani, c. 1, s. 468.
26. İmam…, c. 4, s. 392.
27. Behbudi, s. 162 - 166.
28. Arşivi Merkezi Esnad, sayı. 1234.
29. Behbudi, s. 187.
30. Behbudi, s. 192 – 195.
31. Haşimi Devran…, c. 2, s. 1566.
32. Yaranı İmam, Milani, c. 3, s. 5 - 7.
33. Arşivi Merkezi Esnad, sayı. 614.
34. Arşivi Merkezi Esnad, sayı. 574.
35. Bazergan, s. 422 - 423.
36. Arşivi Merkezi Esnad, sayı. 614.
37. Yaranı İmam, Saidi, s. 248; Yaranı İmam, Taligani, 2/497; Yaranı İmam, Mehdevi, s. 14; Yaranı İmam, Mahallati, 1/521; Yaran, Bahüner, s. 355.
38. Behbudi, s. 331 – 332, 470 - 471.
39. Takvim…, s. 225.
40. Arşivi Merkezi Esnad, sayı. 123, 614.
41. Sahifei İmam, 358. 2-373.
42. Arşivi Merkezi Esnad, sayı. 614.
43. Arşivi Merkezi Esnad, sayı. 614.
44. Yaranı İmam, Mutahhari, s. 455; Arşivi Merkezi Esnad, sayı. 573.
45. Arşivi Merkezi Esnad, sayı. 572, 574 ve 614.
46. Arşivi Merkezi Esnad, sayı. 575.
47. Arşivi Merkezi Esnad, sayı. 304, 389 ve 575.
48. Arşivi Merkezi Esnad, sayı. 572 ve 576.
49. Arşivi Merkezi Esnad, sayı. 389, 572.
50. Arşivi Merkezi Esnad, sayı. 389, 572.
51. Arşivi Merkezi Esnad, sayı. 576.
52. Sahife, c. 5, s. 426 - 428.
53. Pa bi Payi, 2, 192.
54. Kasım Pur, 92 - 94.
55. Haşimi, İnkılab ve…, s. 169.
56. Saili, s. 11.
57. Saili, 49 - 62.
58. Hulase, Celese 10. 12. 1357.
59. Hulase, Celese, 29 / 12 / 1357 – 4 / 6 / 1358 – 15 / 7 / 1358 – 2 / 9 / 1358.
60. Saili, 117 - 118.
61. Hulase, Celese 9 / 3 / 1358.
62. Haşimi, İnkılab ve…, 449.
63. Haşimi, İnkılab ve…, 125.
64. Haşimi, İnkılab ve…, 215 - 218.
65. Casıbi, c. 4, s. 149.
66. Casıbi, c. 4, s. 146.
67. Haşimi, Ubur…, 263.
68. Hatıratı Seyyid Murtaza, s. 168.
69. Casıbi, c. 4, s. 300.
70. Cumhuri…, sayı 1541, s. 15, sayı 1543, s. 2.
71. Sahife, c. 12, s. 116.
72. Der Mekteb…, 1. 2 - 3.
73. Der Mekteb…, 2, Cem, 3/Cem.
74. Ferheng ve…, 311.
75. Rezevi, 384.
76. Haşimi, İnkılab der…, 176.
77. Cur’e Nuş…, 217 - 218.
78. Sahife, c. 14, s. 304.
79. Meşruh, Dovreyi Evvel, Celese 199.
80. Farsi, 543 - 544.
81. Cumhuri, sayı 378, s. 11.
82. Sahife, c. 15, s. 278.
83. Meşruh, Dovreyi Evvel, Celese 224.
84. Sahife, c. 20, s. 463 - 465.
85. Goftegu Ba…, s. 52.
86. Goftegu Ba, 68 - 69.
87. Cumhuri, sayı 1921, s. 12.
88. Cumhuri, sayı 2826, s. 11.
89. Cumhuri, sayı 2886, s. 12, sayı 2889, s. 2.
90. Cumhuri, sayı 2413, s. 10.
91. Çiguneği…, s. 18; Haşimi, Bazsaziyi…, s. 149 - 151.
92. Cur’e Nuş, s. 265.
93. Cumhuri, sayı 5352, s. 2.
94. Merceiyyet…, s. 70.
95. Hadis, 1/Cem.
96. Cumhuri, sayı 2924, s. 3.
97. Keyhan, sayı 13631.
98. Cumhuri, sayı 2929.
99. Cumhuri, sayı 2972.
100. Cumhuri, sayı 2979.
101. 14 Aralık 1994 tarihli konuşması.
102. 13 Temmuz 1992 tarihli konuşması
103. Daqdagahayi Ferhengi, s. 114.
104. Daha fazla bilgi için: Daqdagahayi Ferhengi, İntişaratı Sahba.
105. 3 Mart 1192 tarihli konuşması.
106. Haber Online sitesi.
107. İslam İnkılabı Rehberi Bürosu İnternet Sitesi.
108. 4 Şubat 2011 Cuma Hutbesi.
109. Sana Özel Mektup.
110. Mesajın Medyadaki Yankıları.
111. CNN.
112. BBC.
Bibliyografi
Arşivi Merkezi Esnadı İnkılabı İslami.
Arşivi Merkezi Pejuheş ve Esnadı Riyaseti Cumhuri, Pervendehayi Dovreyi Riyaseti Cumhuriyi Ayetullah Hamaney.
Arşivi Müessesei Pejuheşi-Ferhenğiyi İnkılabı İslami.
Aşinayi ba Meclisi Şurayı İslami, Revabıtı Umumiyi Meclisi Şurayı İslami, Tahran, 1360.
Aga Bozork, Tabakatu A’lamu’ş Şia, 14. Asır, Tahran, 1388.
İmam Humeyni der Ayinei Esnad bi Rivayeti SAVAK, Müessesei Tenzim ve Neşri Asarı İmam Humeyni, Tahran, 1386.
Bazergan, Mehdi, Yaddaşthayi Ruzane, Tahran, 1376.
Behbudi, Hidayetullah, Şerhi İsm, Zindiğinameyi Ayetullah Seyyid Ali Hamaney (1318 - 1357), Tahran, 1391.
Tarihi Ulemayı Horasan, tahkik: Mirza Abdurrahman, Meşhed, 1341.
Tedavumu Aftab, Vijenameyi Agazı Bistumin sali Rehberiyi Hz. Ayetullah Hamaney, Ruznameyi Cam-ı Cem, Mordad 1387.
Celali, Gulam Rıza, Meşhed der Bamdadı Nehzeti İslami, Tahran, 1378.
Zengene Kasım Abadi, İbrahim, Meşahiri Medfun der Haremi Rezevi, Alimanı Dini, Meşhed, Bonyadı Pejuheşhayi Astanı Kudsi Rezevi, Meşhed, 1382.
Şerif Razi, Muhammed, Gencineyi Danişmendan, Tahran, 1354.
Kasım Pur, Davud, Deheyi Serniviştsaz, Merkezi Esnadı İnkılabı İslami, Tahran.
Kusrevi, Ahmed, Kıyamı Şeyh Muhammed Hıyabani, Tahran, 1376.
Gulşeni Ebrar, tahkik: Cem’i ez Pejuheşgerani Hovzeyi İlmiyyeyi Kum, Neşri Maruf, 1379.
Yaranı İmam bi Rivayeti Esnadı SAVAK, Tahran, Merkezi Berresiyi Esnadı Tarihiyi Vezareti İttilaat, Tahran, 1376 – 1382.
Haşimi Rafsancani, Ekber, Dovranı Mubareze, tahkik: Muhsin Haşimi, Defteri Neşri Mearifi Inkılab, Tahran
source : abna24
