FƏsahƏtli ibarƏtlƏr
Bu nəzəriyyəni irəli sürənlər iddia edirlər ki, Qur᾽an o dövrün tanınmış yeddi böyük qəbilənin istifadə etdikləri ifadələrlə nazil olmuşdur.
Yeddi qəbilə aşağıdakılardan ibarətdir:
«Qüreyş, Huzeyl, Həvazən, Yəmən, Kənanə, Təmim və Səqif.» Əbhəri və Beyhəqi kimi alimlər bu nəzəriyyəyə əsaslanmışlar.
Cavab: Bu nəzəriyyəni də bir neçə səbəbdən əsassız hesab edə bilərik.
1. Bir qədər əvvəl qeyd olunan rəvayətlərdə yeddi fəsil deyildikdə, tam başqa bir mə᾽na nəzərdə tutulurdu.
2. Yeddi qiraət səbkini yeddi ləhcə kimi mə᾽nalandırmaq, Əmrin bu haqda dedikləri ilə tamamilə zidd bir fikirdir. O deyir: Qur᾽an yalnız Muzərr ləhcəsində nazil olmuşdur. Əmr, İbni Məs᾽udun «hətta hiynə» kəlməsini «ətta hiynə» kimi oxumasına e᾽tiraz edir. Ona yazdığı məktublardan birində deyir: Qur᾽an Huzeyl ləhcəsində deyil, Qüreyş ləhcəsində nazil olmuşdur və camaata da məhz bu səbki öyrətməlisən.
3. Osman üç Qüreyş tayfasına göstəriş verərək deyir: Əgər Zeyd ibni Sabitin qiraəti ilə ixtilafınız olsa, Qüreyş qiraətini əsas tutun. Çünki Qur᾽an Qüreyş ləhcəsində nazil olmuşdur.
4. Başqa bir rəvayətdə deyilir: Əmr və Hişam, Furqan surəsini müxtəlif səbkilərdə qiraət etdikləri üçün aralarında ixtilaf yaranır və Peyğəmbərin (s) yanına gəlib onun hüzurunda həmin surələri qiraət etmək qərarına gəlirlər. Onların hər biri qiraət edib qurtardıqdan sonra, Peyğəmbər (s) hər ikisinin düzgünlüyünü təsdiq edib buyurur: «Qur᾽an yeddi səbkidə nazil olmuşdur, onların hansı biri ilə qiraət etsəniz düzdür.» (Səhihi-Buxari).
Hişam və Əmrin Qüreyş qəbiləsindən olması mə᾽lum olduğu halda, qiraət baxımından onların arasında heç bir ixtilaf ola bilməzdi və bu halda yeddi qiraət səbkilərini, yeddi ləhcə kimi mə᾽nalandırmaq olmaz.
5. Əgər bu nəzəriyyəyə əsaslananlar Qüreyş ləhcəsinin bu ləhcələr arasında olmadığını nəzərdə tuturlarsa, onda onlar qiraəti asanlaşdırmaq əvəzinə, onu daha da qəlizləşdirmiş olurlar. Çünki Qüreyş ləhcəsi ərəb qəbilələrinin mö᾽təbər hesab etdikləri ləhcələrdən biri olmuşdur və onlar istifadə etdikləri ifadələrin həqiqətən ərəb kəlməsi olub-olmadığını məhz Qüreyş ləhcəsi ilə müqayisə edirdilər.
Əgər onlar digər ləhcələrin Qüreyş ləhcəsilə tamamilə eyni olduğunu nəzərdə tuturlarsa, onda onları yeddi hissəyə bölməyin heç bir lüzumu olmayacaqdır. Çünki Qur᾽ani-Kərimdə Qüreyş ləhcəsinə oxşar əlliyə yaxın ləhcədən istifadə olunmuşdur.
Beşinci nəzər:
Muzərr ləhcəsi: Yeddi oxunuş səbki deyildikdə, yalnız Bəni-Muzər qəbiləsinə mənsub olan yeddi (Qüreyş, Əsəd, Kənanə, Huzeyl, Təmim, Zəbbə və Qeys) qəbiləsinin istifadə etdikləri ləhcələr nəzərdə tutulur.
Cavab: Dördüncü nəzəriyyəyə tutulan irad və nöqsanlar bu nəzəriyyəyə də şamil olunur.
Altıncı nəzər:
Qiraətlərdəki ixtilaflar: Bu nəzəriyyənin tərəfdarları yeddi səbki deyildikdə, yeddi qiraət üsulunu nəzərdə tuturlar. Onlar nəzəriyyələrini bəyan edərkən deyirlər: Apardığımız araşdırmalardan sonra belə bir nəticəyə gəldik ki, Qur᾽an məhz yeddi qiraət üsulunda nazil olmuşdur.
1. Bə᾽zən, yalnız kəlmənin mə᾽na və quruluşu deyil, hərəkəsi (sait hərfləri) dəyişilir. Məsələn, «Hunnə əthəru ləkum» cümləsindəki zəmmə ilə (u) oxunan «əthəru» «əthərə» oxunur.
2. Bə᾽zən hərəkənin əvəz olması ilə cümlənin quruluş və mə᾽nasında da dəyişiklik baş verir. Məsələn, «Rəbbəna baid əsfarəna – Ey Rəbbimiz! Səfərlərimizin arasını [məsafəsini] uzaq et!» (Səba-19).
3. Bə᾽zən hərflər dəyişildikdə yazılış formasında heç bir dəyişiklik baş vermir, mə᾽na isə tamamilə əvəz olunur. Məsələn, «nunşizuha – nunşiruha» kəlməsi həm (z), həm də (r) hərfi ilə tələffüz olunur. Belə ki, «nəşərə» (yaymaq), «nəşəzə» isə (uzaq etmək) mə᾽nasını verir.
4. Bə᾽zən kəlmənin yazılış forması dəyişilsə də, mə᾽nası olduğu kimi qalır. Məsələn, «kəl ihnil-mənfuş» (dağlar isə didilmiş yun kimi olacaqdır) ayəsi, «Kəssovfil mənfuş» oxunmuşdur. Çünki «ihn» və «sovf» eyni mə᾽nanı (didilmiş yun) daşıyır.
5. Bə᾽zən qiraətdə yaranmış ixtilaflar həm kəlmənin yazılış formasının, həm də mə᾽nasının əvəz olunmasına səbəb olur. Məsələn, «və təlhin mənzud» (salxım-salxım sallanmış banan ağacları altında) ayəsi «və təl᾽in mənzud» kimi oxunmuşdur.
6. Bə᾽zən qiraətlərdə ifadələr bir-birindən ya əvvəl, ya sonra (yə᾽ni yerləri dəyişilərək) tələffüz olunur. Məsələn, «və caət səkrətul movti bil həqqi» (ölüm məstliyi həqiqətən gəlir) ayəsi «Və caət səkrətul həqqi bilmovti» oxunmuşdur.
7. Bə᾽zən də ayəyə əlavə və əskiltmələr etməklə mə᾽na baxımından nöqsanlar yaradılır. Məsələn, «Tis᾽ə və tis᾽unə nə᾽cətən unsa» (Onun doxsan doqquz dişi qoyunu var).
«Və əmməl ğulamu fəkanə kafirən və kanə əbəvahu mu᾽minin» (Oğlana gəldikdə o, kafir idi, onun ata-anası (isə) mö᾽min kimsələr idi). «Fə innəllahə min bə᾽di ikrahihinnə ləhunnə ğəfurun rəhim» (Kim cariyələri zinakarlığa məcbur edərsə, [bilsin ki,] onların bu məcburiyyətindən sonra, əlbəttə, Allah [zinakarlığa vadar olanları] bağışlayar və rəhm edər).
Belə ki, birinci ayəyə [ehtiyac duyulmadığı bir halda] «unsa – dişi», ikinci ayəyə «kafirən – kafir» və «kanə – oldu, idi», üçüncü ayəyə isə «ləhunnə – həqiqət o cariyələrə, qadınlara» ifadələri əlavə olunmuşdur.
Cavab: Beşinci nəzəriyyədə yeddi oxunuş səbkisinə verilən izahatların xülasəsi bundan ibarət idi. Bu nəzəriyyəni də bir neçə səbəbdən əsassız hesab etmək olar.
1. Yeddi oxunuş səbkisini belə bir tərzdə mə᾽nalandırmağın heç bir mə᾽na və məfhumu yoxdur. Ümumiyyətlə, adları çəkilən şəxslərin qiraətdə mövcud olan ixtilaflardan əsla mə᾽lumatları olmamışdır.
2. İxtilafa səbəb olan amillərdən biri də, ayələrin mə᾽nalarının dəyişilib-dəyişilməməsidir. Bir halda ki, biz bu iki müxtəlif amili eyni şey hesab etməməliyik. Çünki dəyişilən yalnız kəlmənin zahiri formasıdır – istər mə᾽na dəyişilsin, istərsə də dəyişilməsin – belə olduqda qiraətdə heç bir dəyişiklik baş verməyəcəkdir. Çünki qiraətin əvəz olunmasına səbəb mə᾽na deyil, kəlmələrin yazılış formasıdır.
Bu səbəbdən də iki qismə bölünən qiraəti eyni hesab etməliyik və belə olduqda qiraət səbkilərinin sayı yeddi deyil, altı göstərilməlidir.
3. «Təlhin» kəlməsinin «təl᾽in» və «nunşizu» sözünün «nunşiru» kimi oxunması ixtilafa səbəb olan digər amillərdən hesab olunur. Göründüyü kimi, hər iki ifadədə hərflər dəyişilməklə «ha» hərfinin «ayn» hərfilə, «təlhin» sözünün «təl᾽inlə», «za» hərfinin «ra» hərfilə və «nunşizuha» kəlməsinin «nunşiruha» ilə əvəz olunması qiraətdə müəyyən dəyişikliklər yaradır. Göründüyü kimi, fərq yalnız qiraətdə nəzərə çarpır və bu səbəbdən də bu iki fərqliliyi eyni hesab etməməliyik. Çünki daha çox əhəmiyyət kəsb edən yazılış deyil, qiraətdir.
4. Nəql olunmuş rəvayətlərdən mə᾽lum olur ki, Qur᾽an yalnız bir səbkidə nazil olmuşdur. Lakin, sonralar Peyğəmbərin (s) xahişi nəticəsində onların sayı yeddiyə çatdırılmışdır.
Mə᾽lum olduğu kimi, Qur᾽anın bir səbkidə nazil olması bu kimi ixtilafların yaranmasına səbəb ola bilməzdi. Belə bir halda yeddi oxunuş səbki deyildikdə, qiraətdə yaranmış yeddi ixtilafı nəzərdə tutmaq nə dərəcədə düzgün olardı?
5. Qur᾽ani-Kərimin əksər ayələri qarilər tərəfindən eyni səbkidə tilavət olunur. Qiraətdə nəzərə çarpan fərqləri nəzərə aldıqda isə yeddi deyil, səkkiz üslub haqqında danışmalıyıq.
6. Əmr və digər ravilərin nəql etdikləri rəvayətlərdən belə mə᾽lum olur ki, qarilər arasında mövcud olan ixtilaflar yalnız kəlmələrin tələffüzündə olmuşdur və bu ixtilaflar yeddi qiraət üsulunun yalnız birini təşkil edir. Lakin Peyğəmbər (s) heç vaxt bu kimi ixtilafların aradan qaldırılması üçün qiraətlərin iki, üç və sonra yeddi səbkiyə çatdırılmasına ehtiyac duymamışdır. Ümumiyyətlə, qiraətlərin Cəbrailin vasitəsilə iki, üç və nəhayət yeddi üsluba qədər artırılmasını yaranmış ixtilaflar ilə əlaqələndirmək olarmı?!
Cəzairi nəhayət bir qədər orta mövqe tutaraq bu barədə demişdir: Yeddi qiraət səbki barəsində bir çox nəzəriyyələr irəli sürülmüşdür ki, onların əksəriyyəti tamamilə yanlış və əsassızdır. Sanki bu nəzəriyyənin tərəfdarları Peyğəmbərdən (s) nəql olunmuş «Qur᾽an yeddi səbkidə nazil olmuşdur» hədisindən əsla agah deyildirlər. (Tibyan, 59-cu səh).
