İKİNCİ SÖHBƏT

Şeyx və İbn Səudun həyatı

Şeyx və İbn Səudun həyatına qısa baxış

Bu fəsldə Şeyx adı ilə tanınmış Məhəmməd bin Əbdül Vəhhab və Məhəmməd Səudun həyatı barəsində söhbət açmağı münasib bildik.

Şeyxin övladları və nəvələri hal-hazırda Ərəbistanda yaşayırlar. Onlardan bəziləri Ali Şeyx adı ilə məşhurlaşmışlar. Məhəmməd Səudun övladları isə (bəziləri) Ərəbistan hökümətində vəzifə sahibi olmaqla Ali Səud adı ilə tanınırlar. Bu dövlət əvvəllər Hicaz adlanırdı. Lakin Məlik Əbdül Əzizin dövründə “Məmləkətul Ərəbiyyətus Səudiyyə” (Səudiyyə Ərəbistan Məmləkəti) adını aldı.

Şeyx Məhəmməd Əbdül Vəhhab hicri-qəməri tarixinin 1114-cü ilində Nəcd şəhərinin Eyniyyə adlı məntəqəsində anadan olmuşdur. Atası Şeyx Əbdül Vəhhab o zaman o məntəqənin alim və qazısı idi. Bu səbəbdən də Şeyx Məhəmmədin əqidəsinin atasından mənşələndiyi deyilir. Şeyx Məhəmməd ibtidai dini məlumatları atasından öyrəndikdən sonra Məkkəyə gedib oranın alimlərindən də elmi məlumatlar almışdır.

O, bəzi etiqadi məsələlərdə şəxsi nəzərləri və Mədinə alimləri ilə müxalifətçiliyi nəticəsində o şəhərdən ixrac olunduqdan sonra İraqa gedərək Bəsrə şəhərində məskunlaşır. Bu şəhərdə Şeyx Məhəmməd Məcmun adlı bir şəxslə tanış olub öz fikirləri barəsində onunla söhbət edir və sonunda onların hər ikisi xüsusi eyni bir əqidəyə etiqad bəsləyirlər.

Əksəriyyəti Fars əhalisindən olan Bəsrə alimləri və möminləri ona qarşı çıxaraq onu Bəsrədən qovurlar.

Şeyx Məhəmməd Bəsrədən qovulduqdan sonra Dəməşqə gedir. Lakin orada da yöndəmsiz və dağınıq əqidə sahibi olduğuna və yaşayış problemlərinə görə ab-havası gözəl olan bu şəhərdə də yaşaya bilməyir. Digər tərəfdən isə Mədinə ya Məkkəyə də qayıda bilmədiyi üçün şəhərin alimi olan atası Əbdül Vəhhabın yanına gəlir.

Şeyxin əqidə baxımından onunla müxalif olan Şeyx Salman bin Əbdül Vəhhab adlı bir qardaşı var idi. Qardaşı ilk şəxs idi ki, Məhəmmədin əqidəsinin rədd və inkarı haqqında kitab yazmışdı. Atası da Şeyx Salmanın tərəfini saxlayaraq onun fikirlərinə öz müxalif fikrini bildirdi. Bu şəhərdə də atası, qardaşı və digər alimlərin keşməkeşli nəzərləri ilə qarşılaşır və nəhayət, bu hal atasının vəfatına qədər davam edir.

Atasının vəfatından sonra Şeyxin həyatı

Şeyx Məhəmməd atasının vəfatından sonra öz əqidə və fikirlərini yaymaq üçün daha çox azadlıq əldə edir. Bu səbəbdən digər şəhərlərə səfərlər edir. Eyniyyə şəhərinin valisi Osman ibn Əhməd ibn Məhəmmədlə tanış olaraq onun qızı Cövhərə ilə ailə həyatı qurur. Bəzilərinin onun əqidəsini qəbul etdiklərindən asılı olmayaraq adətləri ayaq altına alınıb, ənənələri pozulduğuna görə o şəhərdən də onu qovurlar. Məsələn, Ömərin qardaşı Zeyd ibn Xəttaba aid olan günbəzin sökülməsini və o şəhərdə camaatın diqqətini cəlb edən qoca ağacın kəsilməsini əmr etmişdi.

Xülasə, Şeyx xüsusi əqidəyə sahib olduğu, o cümlədən sünnə əhlinin başçılarına qarşı etinasızlıq etdiyi, xalqın gözündən düşərək onların qəzəblərinə səbəb olduğu üçün oradan Dəriyyə adlı bir yerə getməli olur.

Hal-hazırda ziyarətçilər Ərəbistanda Osmanlı hökumətinin tarixi abidələrini ziyarət edirlər. Rəsulullahın (s) məqbərəsinin günbəzi və ətrafındakı zərih, Məscidun Nəbinin çıraqları və bu müqəddəs məscidin tavanındakı yazılar buna aşkar nümunədir.

Şeyxin övladları və şagirdləri

Şeyxin bir neçə qız və oğlan övladı var idi. O, qızlarından birini tayfa başçısı olan Məhəmməd bin Səuda ərə verir. Oğlanları Hüseyn, Abdullah və İbrahim isə atalarından sonra hakimlik (qazı) vəzifəsinə sahib olurlar. İndiki dövrdə də övladları bir-birinin ardınca Səudiyyə Ərəbistanının bəzi dini vəzifələrini öz əllərində saxlayırlar.

Şeyx öz həyatı zamanı şagird yetişdirməkdən əlavə, bu günkü gündə ölkənin alim və tələbələrinin diqqətini cəlb edən kitablar yazmışdır. Bu kitablar bunlardan ibarətdir:

Onun əqidəsinin külliyyatı olan “Tovhid” kitabı.

Sünnə əhli müqabilində öz əqidəsini müdafiə edən “Kəşfuş-Şubəhat”.

Bəzi Quran dastanlarından çıxardığı nəticə və məsələlər.

Böyük günahlar barəsində yazdığı “Kitabul Kəbair”.

Ərəbistan cahiliyyət əqidəsini öz zamanı ilə uyğunlaşdırdığı “Məsailul cahiliyyə”.

“Sirətur Rəsul” adı ilə məşhur olan “Fəvaidur Sirətur Rəsul” kitabı. Bu kitabda o, peyğəmbərin bəzi səhabələri, onun döyüşləri, o zamanda yayılmış etiqadlar barəsində söz açmışdır.

“İxtisaruş Şərhul Kəbir”.

“Adabul məşyi iləs səlat”. Bu kitab fiqhi məsələlər və füruuddin barəsindədir.

Bu kitabların külliyatı hal-hazırda kitabxanalarda mövcuddur.

Şeyxin vəfatı

Şeyx Məhəmməd dini-siyasi keşməkeşlərdən, İslam şəhərlərinə uzun sürən səfərlərindən və alimlərin qəzəb və acıqlı rəftarlarına dözüb tab gətirdikdən sonra indi Vahabi adı ilə tanınmış həmməslək və həmfikir tapa bilir.

Tarixin yazdığına əsasən Şeyx Bəsrə, Nəcəf və Kərbəla (İsfahan və Şiraz da ehtimal olunur) şəhərlərinə səfərindən sonra hicri-qəməri tarixinin 1206-cı ilində, 92 yaşında elə həmin Dəriyyə şəhərində vəfat edir.

Beləliklə, Şeyxin ölümündən sonra onun əqidə və nəzəriyyələri daxili və xarici himayədarlar tərəfindən müxtəlif yollarla təbliğ edilib yayılmağa başladı. İndiki dövrdə isə Ərəbistanın hakimləri, dini alimlər və şəriət hakimləri (qazılar) onun ardıcılları hesab olunurlar. Bəzi müsəlman dövlətləri də Pakistan, İran və Əfqanıstanın sərhəd şəhərləri sakinləri bu etiqad növünün təsiri altına düşüblər. Vahabilər bu məsləklərini Avropa, Amerika, Asiya dövlətlərində məscid, kitabxana tikməklə, Quran çap edib sabit dini təbliğatçılar göndərmək və sairə ilə genişləndirirlər.

Bu etiqada Şeyxin atası ilə bağlayaraq - vahabi adı verilmişdir. Şeyx zahirdə Hənbəli məzhəbində olduğuna baxmayaraq, digər alimlər kimi olmayıb heç kəsə təqlid etmir, özünü azad təfəkkürlü, din seçməkdə əqidə sahibi hesab edirdi. O, özünü yeni əqidə ixtiraçısı kimi qələmə verərək aşağıdakı fikirlərin sahibi idi:

1. Bütün müsəlmanları kafir ya şirk əhli hesab edirdi. Lakin özünü həqiqi müsəlman təsəvvür edirdi.

2. Qəbir daşları, günbəz və məqbərələri, Peyğəmbərin səhabə və övladlarına aid olan qəbir daşlarının ziyarətini haram sanırdı.

3. Övliyaların məzarları kənarında qurban kəsib nəzir paylamağın haram olduğunu deyirdi.

4. Övliyaullahları bir vasitə kimi qəbul edib onlardan yardım diləməyi haram sayırdı.

5. Özünün etiqadı ilə müxalifətçilik edənlərlə cihad etməyi vacib kimi qələmə verir və deyirdi: “Kafirlər və müşriklərlə fitnəni məhv edənə, xalis ilahi din əbədi qalana qədər vuruşun”.

وَ قاتلُوهُم حَتى لا تَكُون فِتْنَةٌ

Şeyxin bu ayədəki müsəlmanlarla cihad və “xalis ilahi din” də məqsədi öz etiqadı idi.

Bu, Şeyx Məhəmməd Əbdül Vəhhabın “Kitabut Tovhid bil luğətil farsiyyə” (27-ci nömrə, səh. 16-34) adlı jurnalından çıxarılmış qısa həyatı və fikirlərinin xülasəsi idi. Əlbəttə, sonrakı söhbətlərimizdə digər mövzulara da toxunacağıq.

Yeni fikirlərin yaranmasına səbəb olanlar

Şeyx Məhəmməd Məkkə və Mədinədə yaşadığı müddətdə yeni təfəkkürünün formalaşmasında boyük rol oynayan kitablarla tanış olmuşdur. O cümlədən, Əhməd ibn Hənbəlin, xüsusilə də “Müsnəd” kitabı, İbn Qəyyim Covzi və İbn Teymiyyənin kitablarını misal çəkmək olar. Sünnə əhli alimlərinin əksinə olaraq, tarix və fiqh kitabları arasında bu şəxslərin yeni əqidə və nəzəriyyələrinin izahına rast gəlmək olardı. Əlbəttə, Şeyx hamıdan çox İbn Teymiyyənin etiqadının təsiri altına düşmüşdü.

İbn Teymiyyə 8-ci əsrdə yaşamış və 3-cü əsr alimi Əhməd bin Hənbəlin əqidə ardıcıllarından idi. İbn Teymiyyə Allahın bir növ cisim olduğunu sanırdı. Yəni, Allahın əli, ayağı, gözü, dili, ağzı və hansısa bir məkanda olduğunu təsəvvür edirdi. O, öz sözünü sübut etmək üçün Quran ayələrinin zahiri mənasına pənah aparırdı. O, Allahın göydə taxt üzərində əyləşdiyinə inanırdı.

İbn Teymiyyənin ad və ləqəbi Əbul Abbas Təqiyuddin Əhməd bin Əbdül Həlimdir. O, Türkiyənin Hərran şəhərində dünyaya gəlmiş, sonra atası və ailəsi ilə Dəməşqə gedərək dini-məzhəbi sahəsində məlumat almışdır. Bir çox fikri və etiqadi məsələlərdə ifrat və təfritə düçar olmuşdur. O, Allahın cisim olduğuna etiqadı olmasından əlavə qəbir daşlarının ziyarəti, peyğəmbərə təvəssül etməyi qadağan edərək İmam Əli ibn Əbitalibə (ə) nalayiq sözlər deməyi rəva bilmişdir. Bunlardan əlavə, fiqhi sahədə dörd məzhəbin rəhbəri ilə müxalifət etməkdən çəkinmişdir. Deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, Şeyx bu növ etiqada sahib olan ilk şəxs deyildir. Həqiqətdə belə mövzulara toxunan İbn Teymiyyə kimi şəxslər də var imiş. İbn Teymiyyə də Şeyx Məhəmməd kimi öz zamanının alimlərinin şiddətli qəzəb və tənqidinə düçar olmuşdu. Bir müddət Misirə sürgün olunur, ancaq zamanın hökumətinin köməyi ilə yenidən Dəməşqə qayıdır. Ömrünün sonunda Dəməşq alimləri ilə fikir ixtilafı üzündən zindana düşərək Dəməşq qülləsində ömrünü sona çatdırır və elə oradaca torpağa tapşırılır.

İbn Səud

Münasib suyu və havası olan dağlıq zona sayılan Hicazın Dəriyyə məntəqəsində Məhəmməd ibn Səud adlı tayfa başçısı var idi. Şeyx, Məhəmməd bin Səudla tanış olduqdan sonra özünün yeni etiqadı haqqında ona məlumat verir. O da Şeyxin etiqadını qəbul edir. Onlar birlikdə məntəqədə güclü hökumət qurmaq qərarına gəlirlər: Dini, qəzavət, təbliğ və cümə namazına başçılıq vəzifələri Şeyxin, siyasi, ictimai, nizam-intizam və əmniyyət məsələləri isə İbn Səudun öz öhdəsinə düşür.

Qeyd etmək lazımdır ki, Hicazda əvvəllər tayfa başçılıq sistemi və köçəri həyat hökumətçiliyi hakim idi. Digər İslam dövlətləri kimi dövlətin paytaxtı və mərkəzi indiki Türkiyə olan Osmanlı hökuməti altında olmuşdur. Məhəmməd ibn Səudun hakimiyyətinin güclənməsi ilə Hicaz Osmanlı hakimiyyətindən xaric olub, zaman keçdikcə İngiltərə istismarçılarının qüdrəti altına düşdü. Əlbəttə, bu hakimiyyətin döndərilməsində İngiltərənin fəaliyyətinə də göz yummaq olmaz.