Müsəlmanlar arasında geniş yayılmış təfəkkür məktəblərindən danışarkən «Kəlam məktəbləri»ni də xatırlamaq yerinə düşərdi. Kəlam məktəbləri əsasən VIII əsrdən e’tibarən İslam əsaslarına istinad edərək formalaşan fikri sistemlərdir. Kəlam elminin fəlsəfə ilə ortaq xüsusiyyəti əqli dəlillərə, isbat və istidlallara bağlı olmasındadır. Bu elmin «Kəlam» adlandırılmasının tarixi kökləri vardır. Belə ki, VIII əsrdə İslam mütəfəkkirləri arasında belə bir mübahisəli məsələ ortaya çıxdı: –Görəsən, Allah kəlamı olan Qur’ani-Kərim məxluqdurmu? Yə’ni bu müqəddəs kitab Allah kimi əzəlidir, yoxsa sonradan xəlq olunmuşdur? Kəlam məktəbləri arasında mübahisə obyektinə çevrilən ilk məsələ Allah kəlamı (Qur’ani-Kərim) olduğu üçün bu məktəblərə «Kəlam» adı verildi.
İslam mütəfəkkirləri əsasən üç «Kəlam» məktəbinə ayrılmışlar:
1.Əşairə, yaxud Əş’ərilər; Bu ad məktəbin banisi Əbül-Həsən Əş’əri (874-941) ilə bağlıdır. Əş’ərilər məktəbinin fikir və nəzəriyyələri çoxdan mövcud olsa da, X əsrdə Əbül-Həsən Əş’əri tərəfindən sistemləşdirildi. Əhli-sünnənin böyük əksəriyyəti Əş’ərilərin nəzər və əqidələrinə e’tiqad bəsləyirlər.
2.Mö’təzilə; Bu qrup mütəfəkkirlər öz fikir və nəzəriyyələrini VIII əsrdə bir məktəbdə sistemləşdirdilər. Məktəbin banisi Vasil ibn Əta (?-748) və Əmr ibn Übeyd (699-762) sayılır. Mö’təzilə məktəbi IX əsrin birinci yarısında Abbasilər dövlətinin rəsmi dini e’lan olunmuş, az sonra isə tə’qiblərə mə’ruz qalmışdır. Əhli-sünnənin bir hissəsi bu məktəbin ardıcıllarıdır.
3.İmamiyyə; Bu məktəb Əhli-beyt əqidəsinə xas olan təfəkkür tərzinə malik olması ilə fərqlənir.
Bu fikir cərəyanları arasında mübahisə doğuran çoxlu məsələlər var. Biz bu məsələlərin bir neçəsinə işarə etməklə kifayətlənirik:
1) Cəbr və ixtiyar; Məktəblər arasında, bəlkə də, ən kəskin mübahisə doğuran məsələdir. Məsələnin əsas mahiyyəti məxluqatın davranış və hərəkətlərinə Allahın hansı dərəcədə müdaxilə etməsindən ibarətdir. Belə ki, görəsən, insan öz davranış və hərəkətlərində ixtiyar sahibidir, yoxsa Allah tərəfindən məcbur edilir?
–Əş’ərilər insanın ixtiyar sahibi olmadığına və etdiyi hər bir əməldə məcbur olduğuna e’tiqad bəsləyirlər.
–Mö’təzililər isə bunun müqabilində ifrat əks-mövqe tutmuşlar. Onlara görə Allah məxluqatı yaratdıqdan sonra onları öz ixtiyarına, nəzarətsiz buraxıb heç nəyə dəxalət etmir.
–İmamiyyə bu məsələdə hər iki məktəbin əksinə olaraq orta bir mövqe seçmişdir. İmamiyyə Əş’əriləri rədd edərək deyir:
«Əgər insan öz əməllərində ixtiyar sahibi deyilsə, bəs nə üçün Qur’ani-Kərim insanları imana, düzlüyə də’vət edir, küfr və pisliklərdən çəkindirir?»
«İxtiyar sahibi olmayan insana: «Öz işindən əl götür!»–demək məntiqə uyğundurmu?»
«Digər tərəfdən, insan gördüyü işlərə məcburdursa, hansı məntiqlə Qiyamət günü öz əməllərinə görə cavab verməlidir?»
«İxtiyar sahibi olmayan insana: –Sən bunu nə üçün etdin? –demək doğrudurmu?»
İmamiyyə mö’təzililərin də bu barədəki e’tiqadını qəbul etmir. Çünki insan mütləq şəkildə azad ola bilməz. Bu həm sağlam şüurun, həm də Qur’anın hökmlərinə ziddir. İmamiyyəyə görə, insan Allahın iradəsi çərçivəsində azad və ixtiyar sahibidir.
2) Allahın zatı və Onun sifətləri; Qur’ani-Kərim Allah-təalanı vəsf edərkən ona bir çox kamal sifətləri nisbət vermişdir. Görmək, eşitmək, qüdrət, elm və s. keyfiyyətlər əzəmətli Xaliqin sifətləri kimi müqəddəs kitabımızda qeyd edilmişdir. Kəlam məktəbləri arasında mübahisə doğuran məsələ bu sifətlərin necə dərk olunmasındadır.
–Əş’ərilər bu sifətləri hərfi mə’nada başa düşürlər. Onlara görə: Allah-təalanın görməsi, eşitməsi bizim başa düşdüyümüz adi hiss üzvləri ilə olduğu kimidir. Bu isə, Allahın cismə malik olması, Onun gözü, qulağı, əli, ayağı olması deməkdir. Əş’ərilər möminlərin Qiyamət günü Allahı gözlə görəcəklərinə də inanırlar. Əbül Həsən Əş’əri özünün «Əl-ibanətu fi usul əd-diyanət» kitabında (səh.5-6) yazır: «Allah-təala mütləq Qiyamət günü məxluqat üçün görünəcəkdir»1. Bu məsələdə xüsusilə, Hənbəli firqəsi2, daha xurafi e’tiqadlara inanır.
–Mö’təzililər bu məsələdə, daha çox bitərəf dayanmağa üstünlük verir, bə’zi hallarda isə, İmamiyyə məktəbi ilə razılaşmağa belə məcbur olurdular.
–İmamiyyə məktəbi Allahın zatında tövhidə inandığı kimi, Onun sifətlərində də tövhidə inanır. Belə ki, Allah-təalanın sifətləri Onun zatı ilə eynidir. Onun zati isə xalis şəkildə qüdrət, elm, həyat və sairdir. Lakin biz Onun sifətlərini sadaladıqda ayrı-ayrılıqda xüsusi sifətlər kimi ifadə edirik.
Kəlam məktəbləri arasında olan ixtilaflı məsələlər təkcə qeyd etdiklərimizdən ibarət deyil. Yalnız, bu məktəblərlə nisbətən yaxından tanış olmaqdan ötrü bu məsələlərə qısa şəkildə izah verdik. Ümumi şəkildə, Kəlam məktəbləri İslamın təfəkkür tarixində özləri üçün geniş yer açmış və əksər hallarda filosoflarla üz-üzə gəlmişlər. Kəlam alimləri ilə filosoflar arasında bir çox fikir ayrılıqları mövcud olmuşdur. Bə’zi hallarda bu fikir ayrılıqları dərin münaqişələrə də gətirib çıxarmışdır. Məsələn, əhli-sünnənin böyük alimlərindən olan İmam Ğəzali1 filosof İbn Sinanı dəfələrlə kafir adlandırmışdır. Kəlam məktəblərinin nümayəndələri olan kəlamilərin fikrincə, filosoflar Qur’an və sünnəyə istinad etmədikləri üçün səhv nəticələr əldə edir, çoxlu ixtilaf və fərqli fikirlərə gəlirlər. Lakin kəlamilərin özləri Qur’an və sünnəyə istinad etdikləri halda səhv nəticələrdən, ixtilaflı fikirlərdən uzaq qala biliblərmi? Şübhəsiz ki, cavab mənfidir. Elə isə, nə üçün kəlam alimləri onlarla məktəblərə ayrılıblar?
Dahi İslam filosofu Əllamə Məhəmməd Hüseyn Təbatəbai2 bu barədə yazır (ixtisarla):
«Alimlər arasında «La ilahə illəllah, Muhəmmədun Rəsulullah» kəlməsindən başqa ixtilafsız məsələ qalmamışdır. Allahın adları, sifətləri, (məxluqatla) rəftarı, göydə nə varsa, yerdə nə varsa, qəzavü-qədər, cəbr və ixtiyar, savab və əzab, ölüm, bərzəx, qiyamət və s. bütün dini idrak məsələlərində ixtilaf və fikir ayrılığı mövcuddur»3.
Deməli, bir elmdə ixtilaf və fikir ayrılığının çox olması onun batil və ya lazımsız olduğundan xəbər verə bilməz.
Kəlamilərin fəlsəfəyə qarşı tutduqları iradlardan biri də onun Yunan, Hind, İran köklü olmasıdır. Bu irad da o qədər əsaslı görünmür. Fəlsəfə tamamilə batil bir təfəkkür sistemi olsa belə, onu dərindən bilmədən rədd etmək, cavab vermək olarmı? Burada dahi yunan filosofu Aristotelin bir sözü yada düşür: «Əgər filosof olmaq lazımdırsa, deməli, filosof olmaq lazımdır. Filosof olmaq lazım deyilsə, yenə də filosof olmaq lazımdır…»
İRFAN VƏ SUFİLİK
Fəlsəfə və Kəlam məktəbləri ilə yanaşı mövcud olmuş, habelə özünə çoxlu tərəfdar toplamış cərəyanlardan biri də «İrfan və sufilik»dir. İrfan bu məktəbin mö’tədil, sufilik isə ifrat formasıdır. Lakin irfançıların özləri də İslami qaydalara düzgün yanaşmadıqda, həqiqətdən uzaq düşürlər. Necə ki, onlar (irfançılar) fəlsəfəni qəti şəkildə rədd edir, həqiqətin kəşfi üçün heç bir əqli dəlili qəbul etmir və bunun üçün yeganə yolu nəfsin paklanmasında görürlər. İrfanın fəlsəfə ilə, eləcə də kəlam ilə digər fərqli cəhəti ondadır ki, ariflər həqiqətin kəşf olunması ilə kifayətlənmir, ona qovuşmağı (vüsalı) da lazım bilirlər. Ariflər iddia edirlər ki, həqiqəti kəlmə, məntiq və habelə isbat üsulu ilə dərk etmək mümkün deyildir. Bu dərketmə elə bir şirinlikdir ki, onu yalnız pak ruhla dadmaq lazımdır. Ariflər bunun üçün məxluqatdan təcrid olaraq illərlə ibadətə qərq olurlar. Lakin bu, bizim dini məntiqimizlə uyğun gəlirmi?! Ariflər «daddıqları» bu şirinliyi kimə isə daddırmağa qadirdirlərmi?! Çox təəssüf ki, arifin günəşi öz mehrabından başqa bir yerə işıq saçmağa qadir deyil. İslam bizdən həqiqəti bütün bəşəriyyətə daddırmağı tələb edir. Bu isə bir guşədə oturub heç bir əqli və məntiqi əsasa uyğun gəlməyən seyr-süluka (arifin keçdiyi mərhələ) riayət etməklə mümkün olan iş deyil. Biz İslamı dərk edə bilsək, görərik ki, əsl müsəlmanın ibadəti qaranlıq bir guşədə deyil, məscidlərdə, elm ocaqlarında, zavodlarda, laboratoriyalarda və cihad meydanlarında olmalıdır. Maraqlı burasıdır ki, bə’zən ariflərdən İslam şəriətində olmayan əməllər də müşahidə edirik. Onlardan kimisi axirət arzusu ilə dünyada ailə qurmur, kimisi də Allahdan həya edib yatanda belə ayaqlarını uzatmır (!). Heyhat bu irfandan ki, Allaha Allah dediyi kimi yox, öz düşündükləri kimi ibadət edirlər.
İrfanın daha ifrat forması sufilikdir. Ehtimal olunur ki, sufi sözü bu fəlsəfi cərəyan nümayəndələrinin isti yay günlərində yun (ərəbcə–suf) paltar geymələri ilə bağlıdır. Sufilərin özünəməxsus fikir və ibadətləri vardır. Sufilik ifrat zahidlikdən (asketizmdən) ibarətdir. Sufi guya Allah eşqində özünü fəda edir, maddi hər nə varsa , ona laqeyid yanaşır. Sufilik təfəkkürünün ən batil müddəası «vəhdəti-vücuddur». Vəhdəti-vücud nəzəriyyəsinə görə Allahla insanın vücudu vahiddir. Allah sufinin cismində təcəlla edir, sufi öz rəbbində fənaya (yoxa) çevrilir. Bütün bu fikirlər İslam əsaslarına tamamilə ziddir. Sufilərin fikir və ibadətlərinə diqqət etsək, bu cərəyanda hinduizmin yoqa tə’liminin1 və qədim Çin konfusiçiliyinin2 tə’siri açıq şəkildə duyulmaqdadır.
Tanınmış sufilərdən olan Hüseyn ibn Mənsur Həllac (858-952) bu fəlsəfi cərəyanda son dərəcə ifrat etmiş, Allahın insan bədəninə hülul etməsini (keçməsini) şiddətlə müdafiə etmişdir. Nəhayət, dövrünün əksər fəqihləri tərəfindən kafir e’lan olunmuş və ölümünə dair hökm kəsilmişdir.
Sufilikdən ayrılmış məşhur cərəyanlardan biri də «hürufilik»-dir. Hürufilik cərəyanının banisi azərbaycanlı mütəfəkkir Fəzlullah Nəimi3 sayılır. Hürufilik tə’liminə görə, Allah, öz yaratdığı insanda təzahür etməklə yanaşı, müqəddəs Qur’anda da hərflərdə təzahür edə bilir. Ümumiyyətlə, hürufilər nitq, hərf və əşyanın adına xüsusi diqqət yetirirlər. Onlara görə, şeylərin mahiyyəti onların adındadır. Şeyin adını almaq onu məhv etməkdir. Fəzlullah Nəiminin insan bədəni və cizgiləri ilə ərəb hərfləri arasında əlaqələr tapdığı söylənilir. Tanınmış azəri şairi İmadəddin Nəsiminin1 də hürufilik cərəyanının nümayəndəsi olduğu ehtimal olunur. Hər halda, sufilik bütün cərəyanları ilə birlikdə, elm və məntiqlə əsaslanmayan bir yığım cəfəngiyyatdır. Zəmanəmizdə sufilik barədə danışarkən «Panteizm» termini eşidilməkdədir. Panteizm termini sufilikdən çox-çox sonra Avropada meydana gəlmişdir. Mahiyyət e’tibarı ilə bu termin sufilik tə’limi ilə uyğun gəlir. Panteizm sözü yunanca «Hər şey Allah» deməkdir. İlk dəfə bu termini ingilis filosofu Con Toland (1670-1722) işlətmişdir. Panteizmdə Allahı insanda və təbiətdə əridir, insanı Allah olmağa qadir hesab edirdilər.
MÜTƏALİYƏ FƏLSƏFƏSİ
Haqqında danışdığımız məşşai və işraq fəlsəfələri, eləcə də kəlam, irfan və sufilik cərəyanları İslamın təfəkkür tarixində uzun illər ixtilaf və münaqişə mənbələri kimi çıxış etdilər. Qətiyyətlə demək olar ki, bu cərəyanlardan heç biri müsəlman dünyası üçün mütləq bir təfəkkür məktəbi yarada bilmədi.
XVII yüzilliyin birinci yarsında İslamın təfəkkür tarixində mühüm bir yenilik baş verdi. Bu yeniliyi İslam dünyasına misilsiz filosof Sədrəddin Şirazi1 bəxş etdi. Molla Sədra adı ilə şöhrət tapan bu mütəfəkkir yeni kəşfləri ilə təfəkkür aləmində neçə-neçə əsrlik tarixi olan bir boşluğu doldurdu. Molla Sədra yaratdığı bu böyük fəlsəfədə bütün təfəkkür məktəblərini əridə bildi. O, əqli dəlil və isbat yollarını, ruhun paklanmasını, Qur’an və sünnəyə istinad edərək dini üsulların müdafiəsini və həqiqətin kəşfi ilə yanaşı ona qovuşmağı mühüm amillər kimi öz fəlsəfəsində birləşdirdi. Dahi mütəfəkkir bu fikir cərəyanlarını (işraq və məşşai fəlsəfələri, kəlam, irfan və sufilik) birləşdirib, köhnə fikirlərdən ibarət ümumi bir məktəb yaratmadı, əksinə o, sözün əsl mə’nasında tamamilə yeni bir fəlsəfə yaradaraq həmin məktəbləri özündə həzm etdirdi. Molla Sədra bu əvəzsiz, misilsiz məktəbə «Mütəaliyə (ucalıq) fəlsəfəsi» adını qoydu.
Mütəaliyə fəlsəfəsi, ilk növbədə əqli dəlil, isbat və istidlallara istinad edir. Molla Sədra irfan və sufiliyin əqli dəlil və isbatlara əsaslanmayan tə’limlərini rədd edərək yazır:
«Sufilərin adəti yalnız irfani zövqə arxalanmaqdır. Biz isə, əqli dəlil və isbatı olmayan şeylərə e’timad etmir və kitablarımızda yazmırıq»1.
Habelə, yalnız əqli qüvvəyə e’timad edilməsi, ruhi paklığın və ilahi ilhamların qəbul olunmaması da Molla Sədra tərəfindən rədd olunur: «Elmlə məşğul olanların çoxları ariflərin e’timad etdikləri qeyb elmlərini və İlahi ilhamları inkar edirdilər. Halbuki, bu elmlər başqalarından daha güclüdür»2.
Mütəaliyə fəlsəfəsinin ən xarakterik xüsusiyyətlərindən biri də fəlsəfi fikirlərlə Qur’an və sünnə arasında vəhdət yaratmasıdır. Molla Sədraya görə İslam fəlsəfəsi Qur’an və sünnə ilə sırf əlaqəli olmalıdır. O, ilk şəxs olaraq isbat etdi ki, əqli nəticələrlə şəriət (Qur’an və sünnə) bir-biri ilə ziddiyyətdə ola bilməz. Filosof bu barədə yazırdı (ixtisarla):
«Heyhat, heyhat! Ağıl və şəriəti birləşdirməyi bacarmayan kəs ziyana uğrayar. Ağlın misalı sağlam bir göz, şəriət isə onun görməsi üçün nur saçan bir günəş kimidir»3.
İrfan alimlərinin lazım bildikləri vüsala, yə’ni həqiqəti kəşf etməklə yanaşı ona qovuşmağa gəldikdə isə, bu, Mütəaliyə fəlsəfəsində özünəməxsus şəkildə əks olunmuşdur. Molla Sədra vüsalı vacib bilir, amma həqiqətə qovuşmaq orada «yox» olub məxluqatın müqəddəratını unutmaq demək deyildir. İnsan həqiqətə qovuşduqdan sonra məxluqatın hidayəti üçün «geri dönməlidir», lakin bu «dönüş» vüsaldan sonrakı «hicran», yə’ni həqiqəti tapdıqdan sonra ondan ayrılmaq deyildir. Məxluqatın hidayəti üçün geri dönmüş insan cəmiyyət daxilində hər şeydən həqiqətə yol tapır, onu hər an duyur. Bütün bunlar filosofun əsas fəlsəfi fikirlərini əhatə edən məşhur «Dörd səfər» kitabında şərh olunmuşdur. Adından göründüyü kimi, kitab dörd səfər və mərhələdən bəhs edir. Bu dörd səfər Molla Sədranın Mütəaliyə fəlsəfəsinin qayəsini təşkil edir. Burada müəllif həqiqət yolçusunun seyr edəcəyi və eləcə də əqli dəlillərə, Qur’an və sünnəyə müvafiq irfani mərhələlərdən söhbət açır:
«Seyr minəl-xəlq iləl-həqq –Məxluqatdan haqqa doğru səfər (yürüş)». Bu mərhələdə insan maddi sərhədləri aşır, həqiqəti kəşf edərək ona qovuşur.
«Seyr bil-həqqi fil-həqq –Həqiqətin köməyi ilə həqiqətin özündə səfər (seyr)». İkinci mərhələdə insan qovuşduğu həqiqətin öz köməyi ilə həqiqətlə daha yaxından tanış olur, onun sifət və kamilliyini müşahidə edir.
«Seyr minəl-həqqi iləl-xəlq bil-həqq –Həqiqətin öz köməyi ilə həqiqətdən məxluqata dönmək». Üçüncü mərhələdə insan həqiqətdən məxluqata, insanların arasına qayıdır. Lakin qeyd etdiyimiz kimi, bu qayıdış, əsla, həqiqətdən ayrılmaq demək deyil.
«Seyr fil-xəlqi bil-həqq –Həqiqətin köməyi ilə məxluqatın içərisində səfər (seyr)». Sonuncu mərhələdə insan, həqiqətdən kəsb etdiyi nurun vasitəsilə insanları hidayət edir, onları həqiqətə yönəldir.
Belə bir ehtimal irəli sürə bilərik ki, Molla Sədra bu İlahi səfərləri İslam peyğəmbəri Həzrəti Məhəmmədin (s) me’racından götürmüşdür. Biz insanların me’racı isə namazdır. Namaz hər bir insanın həyatı boyu keçirdiyi təkamül prosesinin yığcam formasıdır.
Bütün bu qeyd etdiklərimiz «Mütəaliyə fəlsəfəsi» dəryasından, yalnız kiçicik damlalalar idi. Molla Sədra yaratdığı bu İlahi fəlsəfəni kimsənin nail ola bilmədiyi fövqəl’adə yeniliklərlə daha da zənginləşdirdi. Cəmi iki yüz məsələdən ibarət dar çərçivədən kənara çıxmayan fəlsəfə Molla Sədra tərəfindən genişləndirilərək məsələlərinin sayı yeddi yüzədək artırıldı. Molla Sədranın nəzəriyyələrində çatışmazlıqların ola biləcəyini istisna etmirik. Lakin qətiyyət və iftixar hissi ilə deyə bilərik ki, «Mütəaliyə fəlsəfəsi» bizim ən kamil təfəkkür məktəbimizdir.
