Qurani-kərimdə gözəllikşünaslıq məsələsini isbat edən ayələr vardırmı?

Qurani-kərim bəşəriyyəti Allaha doğru hidayət etmək üçün Peyğəmbəri-əkrəm (səlləllahu əleyhi və alih)-ə nazil olan ilahi bir kitabdır. Onun nazil edilməsində əsas məqsəd budur ki, aləmin bütün həqiqətləri onun vasitəsi ilə insanlara bəyan olunsun. Buna görə də Allah-taala buyurur: وَ نَزَّلْنا عَلَيكَ الْكِتاب تِبْياناً لِكُلِّ شَي ء “Bu kitabı sənə nazil etdik, halbuki o, hər bir şeyi bəyan edib aydınlaşdırandır.”[1]

Buna əsasən, bəşər təfəkkürünün islahında ümdə rol oynayan məfhumların çoxu Quranda zikr olunmuşdur. Barəsində çoxlu ayələr nazil olan məfhumlardan biri də gözəllik məfhumudur. Aydındır ki, bu barədə dəqiq nəzər və görüş əldə etmək üçün əvvəlcə onun tərifini və hədd-hüdudunu təyin etməli, sonra onun müqəddimə və əsaslarından istifadə etməklə ayələrdə və gözəlliyin nümunələrində dərindən diqqət etməliyik ki, gözəllikşünaslıq barədə görüş və təsəvvür formalaşsın.

Lüğətdə “gözəl” sözünün bir çox mənaları vardır: layiqli, yaxşı mənzərəli və s. Gözəllik isə “gözəl halət və keyfiyyət”, yəni hər hansı bir şeydə paklıq və əzəmətlə yanaşı mövcud olan  nəzm və həmahənglik mənasınadır. Belə ki, bu halət insanın əql, təxəyyül və ali insani meyllərini təhsinə vadar edir, mənəvi ləzzət və ruh yüksəkliyi yaradır.[2]

Termində də gözəllik barəsində müxtəlif təriflər verilmişdir. Bir tərifə görə gözəllik – bizim müəyyən bir istiqamətdəki ləzzətimizi təşkil edən, gözəl düşüncəyə səbəb olan harmonik və həmahənglikdir.[3] Mərhum Əllamə Məhəmməd Təqi Cəfəri buyurur ki, xilqətin hər hansı gözəl bir əsərində diqqət yetirmək insandakı gözəllik axtarmaq hissini təmin etməklə eyni zamanda kamalı əldə etməyə də səbəb olur. O alim gözəlliyi belə tərif edir: “Gözəllik – kamalın üzərinə çəkilmiş şəffaf bir pərdədir. Bu tərifə əsasən, gözəllik insanın gözəllik axtarmaq hissini təmin etməkdən əlavə, onu kamala da çatdıran bir şeydir.”[4]

Gözəlliyin müxtəlif növləri vardır və hər bir məktəb və ideologiya özünün mərifətşünaslıq və varlıqşünaslıq əqidəsi çərçivəsində onu müxtəlif qisimlərə bölmüşdür. Gözəllikşünaslığın ümumi şəkildə dörd növü vardır:

1. Hiss olunan gözəllik: güllər, meşələr, təbii mənzərələr;

2. Hiss olunmayan gözəlliklər: azadlıq, elm və s. şeylərin gözəlliyi;

3. Məqul (əqli) dəyər, hikmət, ədalət, digər ruhi və mənəvi məfhumların gözəlliyi;

4. Əzəli, mütləq camal və gözəllik.[5]

Quran özünün nurani ayələrində gözəllikləri sadalamış və insanları bunların barəsində düşünməyə dəvət etmişdir. Bundan əlavə, gözəllikləri kəsb etməyə dair tövsiyə də etmişdir. Bu gözəlliklər – itər mənəvi olsun, istərsə də hiss olunan və maddi, Quran ayələrində təkcə məcazi gözəlliklər bəyan olunmur; üstəlik gözəllikləri əldə etməyi bəşərin ruhi ehtiyacı ünvanı ilə bəyənilən və tələb olunan bir iş hesab edir:[6]

“O (Allah) həmin şəxsdir ki, dəryanı sizin üçün müsəxxər (ram) etdi ki, ondan təzə ət (balıq) yeyəsiniz, ondan zinətlənmək üçün (mirvari kimi) bəzək əşyaları çıxarısınız.”[7]

Quran ayələri özünün misilsiz bəlağəti və söz ustalığı ilə əsrarəngiz sirlərdən biri kimi gözəllikşünaslıq barədə dərindən fikirləşməyə təşviq edir.[8] Deməli, Quranın özü bütünlükdə gözəlliklərin təzahürüdür, onda gözəl nişanələr və gözəllik mərifəti mövcuddur. Bu ayələr isbat edir ki, Allah-taala bütün gözəlliklərin mənşəyidir və yaradılış aləmini və onun gözəl nemətlərini yalnız O xəlq etmişdir.

Quran ayələrində gözəllik üçün çoxlu kəlmələr və məfhumlar işlədilmişdir ki, bir bölgüyə əsasən, aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Camal (çox gözəllik), hüsn (ruh yüksəkliyi, şadlıq gətirən, ürək oxşayan), zinət (hər hansı bir şeyə əlavə edilən gözəl iş). Bu üç kəlmə gözəlliyin əsas mehvəridir.

2. Hülyə (bəzək), bəhcət (gözəllik, şad və xürrəm olmaq), züxrüf (zinət, xoş mənzərəli zər-bərqli) və təsvil (o şey ki, nəfs onunla zinətlənməyə müştaqdır və çirkini gözəl cilvələndirmək istəyir).

3. Bəzi alimlərin təfsirlərinə əsasən, gözəllik hövzəsində qərarlaşan kəlmələr: hübük (gözəllik) və təbərrüc (zinətləndirmək).

4. Gözəlliyin bəzi ünsür və xüsusiyyətlərini bəyan edən kəlmələr: nur, lovn, qədr.

Quranda gözəllikşünaslıq məsələləri

Qurani-kərim özünün ali hədəfləri istiqamətində varlıq aləmindəki gözəlliklərdən bəzilərini, əxlaqi və mənəvi gözəlliklərdən cüzi bir hissəsini və axirət aləminin gözəlliklərindən bir qismini göstərmişdir ki, aşağıda onları bəyan edirik:

a) İnsanın gözəlliyi.

Quran insanın inkişaf mərhələlərini bəyan edir, onun normal və müvazinətli xilqətinə təkid edərək buyurur: “Biz insanı ən gözəl surətdə və biçimdə xəlq etdik.”[9] İnsanı belə bir gözəllikdə yaratdıqdan sonra Allah Özünə “əhsən” deyərək buyurur: “Xəlq edənlərin ən yaxşısı olan Allah uludur!”[10]

Doğrusu, insan orqanizminin mütənasib və müvazinətli olması, hər bir üzvün özünəməxsus yerdə qərarlaşması, dəqiq, hesab-kitab üzündən və gözəl tənzimi bütün mütəfəkkirləri əbədiyyətə qədər heyrətə salmışdır. Bu gözəllik təkcə insanın zahirinə deyil, mənəvi və batini yönünə də şamildir və onu kamalın, səadətin ən yüksək dərəcələrinə çatdıra bilər.

b) Təbiətdəki gözəlliklər

Hər insan hansı əqidədə olursa-olsun, təbii mənzərələrə tamaşa edərkən onun gözəlliklərindən vəcdə gəlir, bu tamaşa onun ruhuna yeni təravət bağışlayır; böyük və möhtəşəm dağların göylərə baş çəkməsi, göz yaşı kimi dumduru çayların axması, Günəşin bir yerdən çıxıb başqa bir yerdə qürub etməsi, ildırım, şimşək və s. hamısı insanı heyrətə salan gözəlliklərdəndir. Quran bu gözəllikləri həm cansız, həm də canlı təbiət şəkilində qələmə vermiş və gözəllikşünaslıqdan digər üfüqləri vücuda gətirmişdir.

Təbiətlə əlaqədar olan ayələri “təbii ayələr” adlandırırlar. Müfəssirlər bu barədə 750 ayə qeyd etmişlər. Bunların özünün də asimanların və digər varlıqların gözəlliyinin vəsfinə şamil olan  müxtəlif bölgüləri vardır. Burada bir neçə ayəni qeyd edirik:

1. “Məgər onlar başları üzərində olan asimanlara baxmırlarmı ki, onları necə bina etmişik və onları (ulduzların vasitəsi ilə) necə zinətləndirmişik?! Onlarda heç bir pozuntu yoxdur.”[11]

2. “Biz yaxın (aşağı) asimanları ulduzlarla zinətləndirdik.”[12]

3. “Aşağı asimanları çıraqban şeylərlə (ulduzlarla ) zinətləndirdik.”[13]

4. “Biz asimanda bir dünya qərar verdik və onları ulduzlarla zinətləndirmişik.”[14]

Bunun oxşarlarını aşağıdakı ayələrdə də görmək olar: “Züha” 1, “Müddəssir” 34, “Kəhf” 86, “Nəml” 60, “Həcc” 5, “Qaf” 7-11

v) Əxlaqi və mənəvi gözəllik

İslamdakı gözəllikşünaslıq əsasları ilə qərbin humanizm məktəblərindəki gözəllikşünaslıq əsasları arasında ümdə fərq budur ki, islamda gözəlliyin hüdudları təbii və hiss olunanlardan daha genişdir və əxlaqi-mənəvi gözəlliklərə də şamildir. Quran buyurur: “Allah imanı sizə sevimli etdi və onu qəlblərinizdə zinətli və gözəl etdi.”[15]

Səbir və güzəşti müəyyən qədər gözəl olan rəftarlar cərgəsində irəli çəkilir: “Belə isə, gözəl səbri özünə peşə et!”[16]

Gözəl güzəştə getmək: “Belə isə, onlardan gözəl və layiqli şəkildə güzəştə get!”[17]

Gözəl talaq: “Ey Peyğəmbər! Həyat yoldaşlarına de: Əgər siz dünya həyatını və onun bərbəzəklərini istəyirsinizsə, gəlin sizə bir hədiyyə verim və sizi gözəl şəkildə boşayım.”[18]

Quranda bu barədə çoxlu ayələr zikr olunmuşdur, o cümlədən: “Müzzəmmil” 73 və “Əhzab” 43.

Quranda gözəlliyin əsasları

Qurani-Kərimə dərindən nəzər salmaqla gözəllik üçün hiss olunan təbiət aləmində ilahi yaradılış xüsusiyyətlərindən hesab olunan müxtəlif nişanələr əldə etmək olar, o cümlədən:

1. Hədəf əsasında olmaq.

Quranda gözəllikşünaslığın mühüm əsaslarından biri hədəfli olmağa təkiddir. Çünki Quranın əsas hədəfi – dinləyicilərin hidayəti və onların ilahi-mənəvi peyğamlara ürək bağlamasıdır. Hədəfliliyi və gözəlliyi məhdud maddi və incəsənət qalibində tərif etmək olmaz. Nümunə üçün, Quran əhvalatları barəsində incəsənət yönündən söhbət açılan və bu əhvalatları qabarıq və gözəl şəkildə cilvələndirən zaman məqsəd əhvalat söyləməkdə, o mövzunun ədəbi sənətkarlığında olan gözəllikşünaslıq deyildir; əksinə, onun zikrində əsas hədəf insanın hidayəti, eləcə də Allahın sonsuz qüdrət və bacarığına təkiddir.[19]

2. Tənasüb və müvazinət

Yaradılış sistemi çox dəqiq həndəsi və məntiqi əsasda qurulmuşdur. Bu məsələni aşağıdakı ayələrdə görmək olar: “Əlbəttə, hər bir şeyi müəyyən ölçüdə yaratdıq”[20]; ”Hər bir şey Onun yanında müəyyən miqdara malikdir”[21]; “Və O, hər bir şeyi yaratdı və dəqiq şəkildə ölçüyə saldı”[22]; “Allah hər şey üçün müəyyən bir ölçü qərar vermişdir.”[23]; “O Allah ki, yaratdı və tənzim etdi, həmin kəs ki, (dəqiq) ölçüdə qərar verdi və hidayət etdi.”[24]

3. Gözəl biçim və nizam-intizam əsasındakı düzüm

Allahın ən mühüm nişanələrindən biri bütün aləmin nəzm və tərtib əsasında düzümüdür. Belə ki, bu məsələ Quranda müxtəlif şəkillərdə zikr olunmuşdur: “Yeri döşədik, onda sabit dağlar qoyduq və onda hər bir növdən normal bitkilər cücərtdik.”[25] “Halbuki, bir-birinin yanında düzülmüş taxtlara söykənərlər”,[26] “Cərgə ilə düzülmüş balış və yastıqlar”[27] “Behiştdə çoxlu otaqlar vardır, onların üstündə başqa otaqlar da bina olunmuşdur və onların altından çaylar axır.”[28]

4. Çeşidlilik

Varlıq aləminə hakim olan vəhdətlə eyni zamanda cansızlar, bitkilər, heyvanlar və insanlara müxtəlif və heyrətəngiz çeşidlilik də hakimdir: “Yer üzündə bir-biri ilə fərqli olan müxtəlif sahələr bir-birinin yanında qərarlaşır, (həm də) üzüm, əkin və xurma bağları (müxtəlif meyvə ağacları), bəzən bir kök üstündə, bəzən də iki kök üstündə bitir. (Bundan qəribəsi budur ki,) onların hamısı bir sudan su içsə də, onların bəzisini – bar və müyvə baxımından – digərindən üstün edərik. Bunlarda əql qüvvələrini işlədən insanlar üçün (Allahın qüdrətinə dair çoxlu) nişanələr vardır.”[29]

5. Rənglərin müxtəlifliyi və gözəlliyi

Quran ayələrindən bəziləri də müxtəlif rənglərə işarə edir və yaşıl rəngi nemət, xürrəm və behişt rəngi kimi təqdim edərək buyurur: “Onların (behişt əhlinin) əynində yaşıl rəngli nazik ipəkdən, qalın dibadan libaslar və (qollarında) gümüşlə bəzədilmiş bilərziklər vardır.”[30]

Sarı rəng şadlıq gətirən bir rəng kimi bəyan olunur: “Sarı rəngli bir inək olsun ki, onun rəngi tamaşaçıları sevindirsin və şad etsin.”

Rənglərin nümunə və növlərini “Nəhl” 13, “Fatir” 27-28, “Zümər”, 21 kimi ayələrdə görmək olar.

6. Eyiblərdən paklıq

Eyiblərdən paklıq ilahi xilqət nişanələrindən digər biridir. “Mülk” surəsində asimanın gözəlliklərini bəyan edərkən buyurur: “Həmin kəs ki, yeddi asimanı bir-birinin üstündə yaratdı. Rəhman Allahın xəlq etdiyi şeylərdə heç bir təzad və eyib görməzsən. Bir daha nəzər sal: hər hansı bir yarıq və xələl görə bilərsənmi?!”[31]

Eyiblərdən paklığa digər ayələrdə də təkid olunmuşdur.[32]