تحقیق و بررسی سند و متن زیارت عاشورا

هدف ما اين است كه انسان به وحدت برسد. اصلاً ما در اين دنيا آمده‌ایم تا از پراكندگي فكري و میل‌های پراكنده و هوس‌های متفاوت و متفرق آزاد شويم و به وحدت برسيم و در انسانيت به يگانگي دست يابيم، نه ملائكه شويم و نه خدا شويم، بلكه انسان شويم. امّا انساني يك دله، نه انساني صد دله. انساني كه كل وجودش و كل اراده‌هایش يك اراده شود و آن اراده خدا خواهي است كه در اين صورت اين انسان يگانه شده و فارغ از میل‌های پراكنده، شأنِ اتصال به احد را پيدا می‌کند. اگر خواستيم به عالم غيب سير كنيم از طريق توجّه به ابا عبدالله الحسين (ع) می‌توانیم سيرروحاني مان را شروع كنيم. يعني از طريق توجّه به يك انسان كامل، سير روحاني شروع می‌شود. زيارت عاشورا يك عبادت بزرگ است. شايد كمتر عبادتي آن طور كه در جوامع روايي ما مطرح است به بزرگي آن باشد. همان طور كه سوره اي به عظمت سوره اخلاص نداريم و اين سوره و آن زيارت، هر كدام جاي خاصي در عبادات دارند و عموماْ روزهاي مخصوص، نظر به هر دو مطرح است.
سند اول : شيخ طوسي رحمه الله عليه از از محمد بن اسماعیل بن بزیع و او از صالح بن عقبه و او از پدرش عقبه بن قیس بن سمعان و وی از حضرت امام محمد باقر (ع) نقل کرده‌است که آن حضرت فرمود:هر کس امام حسین (ع) را روز دهم محرم (عاشورا) در حال گريه زیارت کند تا اينكه ظهر گردد، خداوند را در قیامت در حالی ملاقات می‌کند که پاداش دو هزار حج و دو هزار عمره و دو هزار غزوه در نامه اعمال او خواهد بود که هر کدام از این اعمال مانند عمل کسی است که در محضر رسول خدا (ص) و ائمه اطهار (ع) آن را انجام داده ‌است.
سند دوم : صالح بن عقبه و سیف بن عمیره از علقمه بن محمد حضرمی روایت کرده‌اند که علقمه گوید: به امام باقر (ع) عرض کردم که: دعایی به من بیاموزید که هرگاه خواستم امام حسین (ع) را از راه دور زیارت کنم به واسطه آن به ایشان سلام کنم. حضرت فرمودند:ای علقمه، هرگاه به آن حضرت اشاره نمودی و سلام دادی دو رکعت نماز بخوان پس تکبیر بگو و در حالی که به آن حضرت اشاره می‌کنی این زیارت را بخوان. هر گاه چنین کنی با عبارت‌هایی آن حضرت را خوانده‌ای که فرشتگان می‌خوانند و در عوض پاداشی که خداوند به تو می‌دهد صد هزار هزار (صد میلیون) درجه است.
سند سوم : شیخ طوسی علاوه بر سندهاي فوق، سند دیگری در مقدمه زیارت عاشورا نقل می‌کند. شرح این سند چنین است: محمد بن خالد طیّالسی از سیف بن عمیره نقل می‌کند که به همراه صفوان بن مهران جمال (1) و گروهی از یاران به نجف رفتیم (2)... پس از آنکه از زیارت فارغ شدیم، صفوان رو به سوی کربلا کرد و خطاب به ما گفت: از این مکان، یعنی کنار سر مبارک امیر المومنین (ع)، حسین (ع) را زیارت کنید. او در حالی که با دست اشاره می‌کرد گفت: آن جا همان جايي است كه امام صادق (ع)، امام حسین (ع) را زیارت نمود و من همراه آن حضرت بودم. سیف بن عمیره گوید: آنگاه صفوان شروع کرد به خواندن همان زیارتی که علقمه بن محمد حضرمی آن را از امام محمد باقر (ع) برای روز عاشورا روایت کرده بود. زیارت، اصلی است که از جایگاه بسیار رفیعی در مکتب بی همتای اهل بیت (ع) برخوردار است به طوری که در کلمات و احادیث وارده از عترت طاهره (ع) از آن صحبت شده یا بدان امر گشته است، چنانچه در کلام امام رضا آمده: «إِنَّ لِكُلِّ إِمَامٍ عَهْداً فِي عُنُقِ أَوْلِيَائِهِ وَ شِيعَتِهِ وَ إِنَّ مِنْ تَمَامِ الْوَفَاءِ بِالْعَهْدِ وَ حُسْنِ الْأَدَاءِ زِيَارَةَ قُبُورِهِمْ فَمَنْ زَارَهُمْ رَغْبَةً فِي زِيَارَتِهِمْ وَ تَصْدِيقاً به ما رَغِبُوا فِيهِ كَانَ أَئِمَّتُهُمْ شُفَعَاءَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ»)3 .همانا برای هر امامی بر گردن دوستان و شيعيانش عهدی است و به درستی که زیارت قبرهای آنان جزء وفای کامل به آن عهد و نيكو ادا كرن آن عهد است پس هر كس با رغبت و در حال تصديق آنچه اهل بيت آن را مي‌پسندند، آنان را زيارت نمايد خود ائمه (ع) شفاعت كنندگان او در روز قيامت خواهند بود. حضور در حرم ائمه (ع) و دیدار قبر نورانی آن ذوات مقدس امتثال این دستور و به انجام رساندن این تاکید است، اما باب فضیلت بزرگ این زیارت بر آن دلدادگانی که امکان حضور در حرم ائمه طاهرین (ع) را نداشته یا در آن مكان‌ها مستقر نیستند، هرگز بسته نیست چرا که خود اولیاء معصوم (ع) زیارت‌هایی تعلیم فرموده‌اند که از دور و نزدیک، امام را با آن زیارت می‌کنند. یکی از این زیارت‌ها زیارت مشهور عاشورا است که امام باقر (آن را برای علقمه بن محمد حضرمي و امام صادق) آن را به صفوان جمال تعليم فرمودند و در منابع مختلف حدیثی نقل شده ‌است. آنچه در اين مختصر مي‌آيد نگاهي به برخي از منابع و ماخذ اين زيارت است. قابل توجه اين كه مولفين اين منابع از علماي بزرگ شيعه هستند كه خود دليلي است بر وثاقت اين راويان و استناد زيارت‌ها به حضرات اهل بيت (ع).

منابع زيارت عاشورا
 

آیا زیارت عاشورا در منابع معتبر روائی و دعائی شیعه ذکر شده است یا از وجود منبعی معتبر محروم است؟
زيارت عاشورا دو مصدر اصلي دارد. یكي كامل الزيارات و ديگري مصباح المتهجّد. ساير منابع، اين زيارت را از اين دو مصدر ذكر كرده‌اند. مولف كامل الزيارات اين حديث را به شش طريق از امام باقر نقل نموده‌است؛ و مولف مصباح المتهجد نيز آن را به چهار طريق، مستند به اهل بيت (ع) مي‌داند؛ وي سه طريق را به واسطه علقمه بن محمد حضرمي به امام باقر (ع) ختم مي‌كند و يك طريق را به نقل از صفوان بن مهران جمّال به امام صادق (ع) منتهي مي‌كند. (4) ما در اين نوشتار، ماخذ مصباح شيخ طوسي را با توجه به اينكه از نظر زماني بعد از كامل الزيارات مي‌باشد در ابتدا مورد بررسي قرار مي‌دهيم زيرا اكثر كتب از اين مصدر نقل قول نموده‌اند.
منبع اول : مصباح المتهجّد (5) شيخ طوسی (6) رحمه الله
الف سند اول: شیخ طوسی از محمد بن اسماعیل بن بزیع و او از صالح بن عقبه و او از پدرش عقبه بن قیس بن سمعان و وی از حضرت امام محمد باقر tنقل کرده‌است که آن حضرت فرمود:هر کس امام حسین را روز دهم محرم (عاشورا) در حال گريه زیارت کند تا اينكه ظهر گردد، خداوند را در قیامت در حالی ملاقات می‌کند که پاداش دو هزار حج و دو هزار عمره و دو هزار غزوه در نامه اعمال او خواهد بود که هر کدام از این اعمال مانند عمل کسی است که در محضر رسول خدا و ائمه اطهار (ع) آن را انجام داده ‌است. عقبه بن قیس می‌گوید: به امام باقر (ع) عرض کردم: فدایت شوم اگر کسی در سرزمین‌های دور باشد و نتواند بر مزار امام حسین (ع) حاضر شود چه کند؟ حضرت فرمودند: در این صورت به صحرایی و یا بر بام منزلش رود و به آن حضرت سلام کند و نفرین فراوانی بر قاتلان آن حضرت نثار کند و سپس دو رکعت نماز به جای آورد؛ و باید این اعمال را در اول روز پیش از آنکه خورشید به زوال (ظهر) برسد انجام دهد، آنگاه برحسین (ع) بگرید و خانواده و اهل منزلش را نیز بر گریستن بر حسین (ع) ترغیب نماید، مگر آن کسانی را که از آنان تقیه می‌کند. بدین ترتیب با اظهار غم و اندوه، مصیبت و عزا را در منزل خود بر پا دارد و سعی کنند همدیگر را در مصیبت حسین (ع) تعزیت و تسلیت دهند. در این صورت من ضمانت می‌کنم که خداوند تمامی آن پاداش‌ها را به آنان مرحمت کند. راوی می‌گوید: به حضرت گفتم: فدایت شوم شما تمام این اجر و پاداش‌ها را تضمین می‌کنید و به عهده می‌گیرید؟ فرمودند آری. هر کس چنین کند همه این پاداش‌ها را برایش ضمانت می‌کنم. پرسیدم: چگونه به هم تعزیت و تسلیت دهند؟ فرمودند: بگویند: «أعْظَمَ اللهُ اُجورَنَا بِمُصَابِنا بِالحُسَینِ علیه السلام وَ جَعَلَنَا وَ إیّاکُم مِنَ الطّالِبینَ بِثَارِه مَعَ وَلِیِّه الْاِمَام المَهدی مِن آلِ مُحَمَّد» (7) و سعی کن تا می‌توانی به دنبال کارهای روزانه‌ات نروی؛ زیرا عاشورا روز نحسی است که حاجت مومن در آن روز بر آورده نمی‌شود؛ و اگر هم به حاجتی برسد برای او خوش یمن و مبارک نخواهد بود و خیری از آن نمی‌بیند. مراقب باشید هیچ يك از شما در روز عاشورا چیزی را برای خودتان ذخیره نکنید؛ زیرا چیزی که در این روز ذخیره شود بدون برکت خواهد شد و برای صاحبش مبارک نخواهد بود. پس اگر به آنچه گفتم عمل کنید خداوند به شما پاداشی معادل هزار حج و هزار عمره و هزار جهاد در راه خدا عنایت می‌کند که تمامی آن‌ها در رکاب رسول خدا انجام شده باشد. علاوه اینکه برای چنین کسی پاداش و ثواب مصیبت هر نبی و رسول و وصی و صدیق و شهیدی است که در طول آفرینش از ابتدا تا انتهای آن آمده است.
ب سند دوّم و سوم:
صالح بن عقبه و سیف بن عمیره از علقمه بن محمد حضرمی روایت کرده‌اند که علقمه گوید: به امام باقر (ع) عرض کردم که: دعایی به من بیاموزید که هرگاه خواستم امام حسین (ع) را از راه دور زیارت کنم به واسطه آن به ایشان سلام کنم. حضرت فرمودند:ای علقمه، هرگاه به آن حضرت اشاره نمودی و سلام دادی دو رکعت نماز بخوان پس تکبیر بگو و در حالی که به آن حضرت اشاره می‌کنی این زیارت را بخوان. هر گاه چنین کنی با عبارت‌هایی آن حضرت را خوانده‌ای که فرشتگان می‌خوانند و در عوض پاداشی که خداوند به تو می‌دهد صد هزار هزار (صد میلیون) درجه است؛ و تو همچون کسانی هستی که با آن حضرت به شهادت رسیده‌اند و با آن هم درجه خواهی بود و در زمره همان مردان که در رکاب حسین (ع) به شهادت رسیده‌اند شناخته می‌شوی؛ و نیز برای تو ثواب زیارت هر نبی و رسول و ثواب زیارت افرادی است که از زمان شهادت امام حسین (ع) به بعد او را زیارت کرده‌اند.
ج سند چهارم:
شیخ طوسی علاوه بر سندهاي فوق، سند دیگری در مقدمه زیارت عاشورا نقل می‌کند. شرح این سند چنین است: محمد بن خالد طیّالسی از سیف بن عمیره نقل می‌کند که به همراه صفوان بن مهران جمال (8) و گروهی از یاران به نجف رفتیم (9)... پس از آنکه از زیارت فارغ شدیم، صفوان رو به سوی کربلا کرد و خطاب به ما گفت: از این مکان، یعنی کنار سر مبارک امیر المومنین حسین (ع) را زیارت کنید. او در حالی که با دست اشاره می‌کرد گفت: آن جا همان جايي است كه امام صادق (ع) حسین (ع) را زیارت نمود و من همراه آن حضرت بودم. سیف بن عمیره گوید: آنگاه صفوان شروع کرد به خواندن همان زیارتی که علقمه بن محمد حضرمی آن را از امام محمد باقر (ع) برای روز عاشورا روایت کرده بود. آنگاه نزد سر مبارک امیر المومنین (ع) دو رکعت نماز گزارد و پس از آن وداع کرد و دعای صفوان را (که به علقمه معروف است) خواند. سیف گوید: از صفوان سوال کردم این دعا را علقمه از امام باقر (ع) برای من نقل نکردند، بلکه تنها زیارت عاشورا را نقل نمودند. صفوان گفت: من به خدمت سرورم امام صادق (ع) به همین مکان وارد شدم. آن حضرت تمام اعمالی را که ما انجام دادیم (زیارت، دعا، نماز، و دعای وداع) انجام دادند و پس از آن به من فرمودند: «بر این زیارت مداومت کن و دعای پس از آن را بخوان. هر کس این زیارت را و دعای آن را بخواند چه از نزدیک و چه از دور، من ضمانت می‌کنم که زیارت او پذیرفته خواهد شد و از سعی و کوشش او تقدیر خواهد شد. سلام او بدون هیچ گونه حجابی به آن حضرت خواهد رسید؛ و حاجتش برآورده خواهد شد، هرچه باشد و هر چه بخواهد و نا امید نخواهد شد».ای صفوان این زیارت را با همین تضمین از پدرم شنیدم و پدرم از پدران پاک و مطهرش تا رسول خدا (و آن حضرت همین تضمین را از جبرئیل و او به همین شکل از خدای عزیز و جلیل بیان نمود. خداوند نیز به ذات خودش قسم یاد نمود که هرکس به این طریق حسین) عرا زیارت کند- چه از مسافتهای دور و یا نزدیک - و نیز دعای یاد شده را پس از آن بخواند، زیارت او را می‌پذیرم و هرگونه حاجت او را بر می‌آورم، و خواسته‌هایش را انجام می‌دهم، و او را شادمان، با چشمی روشن به خاطر بر آورده شدن حاجتش و رستگار شدنش به بهشت و آزادی از آتش بر می‌گردانم، و نیز شفاعت او را درباره هر کس به جز دشمنان اهل بیت می‌پذیرم. سپس حضرت فرمودند: پروردگار بر آنچه گفته به ذات خودش سوگند یاد کرده است و ما اهل بیت (ع) را به شهادت گرفته، همان گونه که فرشتگان ملکوتش را شاهد گرفته است. در ادامه جبرئیل گفت: ای رسول خدا، من پیک سُرور و شادمانی خداوند به سوی شما و علی و فاطمه و فرزندان آن‌ها از امامان تا روز قیامت هستم. پس مستدام و پاینده باد شادی تو و علی و فاطمه و فرزندان آن‌ها و شیعیان آن‌ها تا روز قیامت. آنگاه صفوان گفت: امام صادق (ع) به من فرمودند: ای صفوان هرگاه حاجتی داشتی، در هر کجا که هستی این زیارت را بخوان و پس از آن دعای یاد شده را، و آن گاه حاجت و گرفتاری‌ات را از پروردگار بخواه که خداوند حاجت تو را روا خواهد کرد؛ و خداوند به وعده‌ای که به رسولش داده وفا خواهد کرد، به واسطه جود و امتنان خویش؛ و ستایش مخصوص خداست.
منبع دوم: «کامل الزیارات» نوشته جعفر بن قولویه قمی
این کتاب بیش از هزار سال قدمت دارد، نویسنده این کتاب می‌گوید: آنچه را در این کتاب نقل کرده‌‌ام از اصحاب ثقه و مورد اطمینان آورده و از اصحاب شاذ و غیر معروف روایتی نقل نکرده‌ام. بسیاری از بزرگان فرموده‌اند تمام راويانی که در کتاب کامل الزیارات آمده‌اند ثقه و مورد اعتماد هستند. وي در باب هفتاد و یک، حدیث نهم از امام محمد باقر (ع) زیارت عاشورا را نقل كرده است. (10)
منبع سوم: «مزار کبیر» نوشته شیخ ابوعبدالله محمد بن جعفر المشهدی (علیه‌الرحمه) معروف به ابن مشهدی متولد حدود سال پانصد و ده هجری می‌باشد. (11)
منبع چهارم: «المزار» تالیف عالم جلیل القدر محمد بن مکی معروف به شهید اول، وی نزدیک به هفتصد سال پیش می‌زیسته و کتاب لمعه ایشان هنوز از کتب درسی حوزه های علمیه است. (12)
منبع پنجم وششم: «کتاب المصباح» (13) و «بلدالامین»، اثر شیخ تقی الدین ابراهیم کفعمی (ره) متوفی سال نهصد هجری است.
منبع هفتم: «بحار الانوار» نوشته علامه محمد باقر مجلسی (ره) متوفی سال هزار و صد و یازده هجری قمری است، در جلالت قدر علامه مجلسی (ره) هیچ شکی وجود ندارد، عده ای گفته‌اند بحار الانوار دائرة المعارف حدیث است وعلامه توجهی به صحت و سقم روایات نداشته‌اند. البته این حرف نادرستی است چرا که اگر توجه کنیم و ببینیم که به عنوان مثال وقتی علامه از بلد الامین کفعمی روایت نموده و همه آنچه که در بلد الامین است را در بحار نیاورده است، به این نتیجه می‌رسیم که هدف، فقط جمع آوری اطلاعات نبوده است، زیرا در این صورت باید همه روایات موجود در منابع دیگر، در بحارالانوار جمع آوری می‌شد. به هر حال ایشان در جلد یکصد و یک، صفحه دویست و نود، باب بیست و چهار، حدیث زیارت عاشورا را به طور کامل از دو منبع كامل الزيارات و مصباح نقل می‌نمایند.
منبع هشتم: «زادالمعاد» (14)، این کتاب نیز اثر علامه مجلسی (ره) است که زیارت عاشورا را نقل نموده است.

پي نوشت ها :
 

1. صفوان بن مهران اسدي كوفي از اصحاب ثقه و جليل القدر امام صادق (ع) بوده است؛ و به جززيارت ششم امير المومنين (ع) و زيارت عاشورا و ادعيه مربوطه، زيارت وارث و زيارت روز اربعين امام حسين (ع) را نيز از امام صادق (ع) نقل كرده است او امام صادق (ع) را مكرر از مدينه به كوفه و نجف به زيارت قبر اميرالمومنين (ع) برده لذا بر محل قبر آن حضرت مطلع بود
2. صفوان زيارت عاشورا را در ضمن زيارت امر المومنين (ع) (زيارت ششم) نقل كند
3.الكافی 4 567
4. براي آگاهي بيشتر از طرق نقل زيارت عاشورا رجوع شود به كتاب زيارات ذبيح آل محمد العاشورائية تاليف شيخ حيدر تربتي كربلايي، نشر حبيب، قم، ‌1388: مولف در اين كتاب به تفصيل به بررسي اسناد زيارت عاشورا مي‌پردازد و صحت اين اسناد را از وجوه مختلف بيان مي‌دارد.
5. مصباح المجتهد، شيخ طوسي، انتشارات اعلمي، بيروت، ص 536
6. نوشته شیخ طوسی رحمة الله علیه، صاحب کتاب تهذیب و استبصار که دو کتاب از کتب اربعه شیعه می‌باشد، ایشان متوفی سال چهار صد و شصت هجری قمری، نزدیک به هزار سال پیش می‌زیسته‌اند.
7.خداوند اجر ما را در مصیبت حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) بزرگ فرماید و ما و شما را از خون خواهان آن حضرت به همراهی ولی دم او امام مهدی که از خاندان پیامبر (است قرار دهد)
8. صفوان بن مهران اسدي كوفي از اصحاب ثقه و جليل القدر امام صادق (ع) بوده است؛ و به جززيارت ششم امير المومنين (ع) و زيارت عاشورا و ادعيه مربوطه، زيارت وارث و زيارت روز اربعين امام حسين (ع) را نيز از امام صادق (ع) نقل كرده است او امام صادق (ع) را مكرر از مدينه به كوفه و نجف به زيارت قبر اميرالمومنين (ع) برده لذا بر محل قبر آن حضرت مطلع بود
9. صفوان زيارت عاشورا را در ضمن زيارت امر المومنين (ع) (زيارت ششم) نقل كند
10. كامل الزيارات، ابن قولويه، حعفر بن محمد، نشر الفقاهة، قم، ص 325
11. مزار كبير، مشهدي، ابوعبدالله بن جعفر، چاپ اول 1419، ه 0 ق، ص 480
12. المزار، شهيد اول، نشر مدرسه امام هادي، قم، چاپ اول، 1410 ه. ق، ص 178
13. المصباح، كفعمي، انتشارات رضي، قم، 1425 ه. ق، چاپدوم، ص 482
14. زاد المعاد، علامه مجلسي، محمد باقر، انتشارات سعدي، تهران، 1381 ه. ش، ص 342

منابع
1- شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محمد باقر کمره ای، سال چهارم، تهران، سال 1379
2- شیخ طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن بن علی، مصباح المتهجد، حسین الاعلمی، بیروت، موسسه الاعلمی المطبوعات 1425
3– قمی، جعفر بن محمد قولویه، کامل الزیارات، چاپ چهارم، نشر الفقاهه، قم، 1384
4-کفعمی، تقی الدین ابراهیم، المصباح، انتشارات رضی، قم چاپ دوم، سال 1425
5- مکی، محمد، المزار، نشر مدرسه الهادی، قم، چاپ اول، 1410
6- مشهدی، ابوعبدالله بن جعفر، مزار کبیر، چاپ اول، مترجم ندارد، قم، نشر القیوم، 1419
7-علامه مجلسی، محمد باقر، زادالمعاد، انتشارات سعدی، تهران