چهره اى كه امام سجاد - عليه السلام - از انسان مى نماياند، گاه چهره اى الهى و ملكوتى است كه در شمار اولياى الهى قرار دارد و گاه چهره اى شيطانى است كه در جبهه دشمنان خدا جاى دارد.
امام سجاد - عليه السلام - در نمودن چهره متعالى و قابليت متكامل انسان مى فرمايد:
الحمدالله ... حمدا نسعد بها فى السعداء من اوليائه . (559)
خداوند خداى را، حمدى كه به وسيله آن در زمره نيكبختان و دوستان خدا قرار گيريم .
اللهم صل على محمد و آله ، و اجعلنا... من خاصتك الحاصين لديك . (560)
خداوند! بر محمد خاندانش درود فرست و ما را از خاصترين خاصان در گاهت قرار ده !
انسان در اين فرازها موجودى است قابل تعالى تا حد قرار گرفتن در مجموعه خاصان خدا. ولى همين انسان مى تواند با انتخاب نادرست خود، در شمار دشمنان خدا قرار گيرد.
و اشغله اى شيطان عنا ببعض اعدائك . (561)
((خداوند! شيطان را از ما بازدار و به سوى دشمنانت روانه كن و وى را با دشمنانت مشغول و سرگرم ساز!
و البس قلبى الوحشة من شرار خلقك . (562)
خداوند! قلبم را با بندگان شرورت بيگانه ساز و مرا از ايشان گريزان گردان ((تا مبادا به آنان نزديك شده ، در شمار آنان قرار گيرم !.
انسان ، بى حمايت خدا، متمايل به باطل
امام سجاد (ع ) نخست ياد آور مى شود كه آدمى در صحنه زندگى هميشه با دوراهيهايى مواجه مى شود كه يك راه در بردارنده خشنودى خداوند و ديگرى موجب ناخشنودى اوست .
امام به ما تعليم داده است كه در چنين مواردى از خدا بخواهى كه شما را در انتخاب راه صحيح يارى دهد، زيرا اگر در چنين ميدانهايى ، خداوند شما را تنها گذارد، نفس اماره و خواهشهاى نفسانى شما ره به سوى باطل خواهند كشيد.
امام سجاد - عليه السلام - به ما آموخته است كه به پروردگار خويش عرض كنيم :
و لا تخل فى ذلك بين نفوسنا و اختيارها، فانها، فانها مختارة للباطل الا ما وفقت ، امارة بالسودء الا ما رحمت . (563)
خداوند! ما را با خواهشهاى درونى مان تنها مگذار و رها مكن ! زيرا نفس ما راه باطل را بر مى گزيند، مگر آن نفسى كه به وسيله تو در راه مبارزه با گرايشهاى منفى نفس موفق شده باشد! نفس ما با سرعت به سوى بديها پيش مى تازد، مگر آن نفسى كه در پرتو رحمت و عنايت تو به صلاح گراييده باشد.
سرشت انسان ، متمايل به صلاح
از آنچه در سطرهاى پيشين ياد شده ، ممكن است كه اين گمان پديد آيد كه فطرت و سرشت انسان متمايل به بدى و پستى است ! ولى از فرازهاى ديگر صحيفه سجاديه استفاده مى شود كه نهاد آدمى ، سرشته شده بر صلاح و متمايل به ارزشهاست و تمايل به باطل امرى است كه عارضى كه در نتيجه وساوس شيطانى و عوامل بيرونى بر نفس تحميل مى شود و منحرف مى گردد.
امام سجاد - عليه السلام - در اين باره چنين مى فرمايد:
لو لا انه ((اى شيطان )) صورلهم الباطل فى مثال الحق ما ضل عن طريقك ضال . (564)
اگر شيطان ((عوامل بيرونى انحراف و عناصر مرموز تزويرگر)) نبود و باطل را در قالب حق جلوه نمى داد، هيچ انسانى از راه خدا و راه خدا و راه شريعت و راه حق گمراه نمى شد
معرفت ، عاليترين موهبت الهى به انسان
در ميان نعمتهايى كه خداوند به فرزندان آدم ، عطا كرده است ، امام سجاد (ع ) از نعمت معرفت و حقشناسى به عنوان مهمترين نعمت ياد كرده است ؛ معرفتى كه خداوند در وجود انسان به صورت سرشت قرار داده تا در برابر منعم و صاحب نعمت خويش شاكر و سپاسگزار باشد و معرفتى كه به وسيله فرستادن انبياء و تعاليم وحى از بيرون به انسان عطا كرده تا صاحب نعمت خود - خداى جهان - را بشناسد و حق بندگى را در برابر وى انجام دهد.
امام سجاد (ع ) در اين زمينه مى فرمايد:
و الحمدالله الذى لوحبس عن عباده معرفة حمده على ما ابلاهم من مننه المتتابعة ... لفتصرفوا فى مننه يحمدوه ، و توسعوا فى رزقه لفم يشكروه . (565)
سپاس خداى را كه اگر ((شناخت )) را از انسان دريغ مى داشت ((و فطرت حقشناسى را در نهاد آدميان قرار نمى داد و پيامبران را براى تذكر و هدايت و تعليم آنان نمى فرستادند آنها على رغم بهره ورى از گسترده نعمتها و روزيهاى خداوند، به شكر سپاس او روى نمى آوردند!
