تحقيقات موردي
علاوه بر تحقيقات مستشرقان در خصوص عاشورا، گاه به تك نگاري‌هايي در اين زمينه برمي‌خوريم كه در خور توجه است. در اينجا به بخشي از اين گونه نوشتارها كه در قالب كتاب و مقاله نگاشته شده اند اشاره مي‌‌كنيم:
الف) كتب
ـ كربلا سرزمين مقدس از ديدگاه شيعيان آمريكاي شمالي؛(1)
ـ مراسم ديني در اسلام معاصر: درباره آداب و رسوم شيعيان در آسياي جنوبي؛ (2)
ـ مراسم عاشورا در ميان مسلمانان اهل سنت؛ (3)
ـ تعزيه: آيين‌هاي مذهبي و نمايش در ايران؛(4)اين كتاب مجموعه اي از مقالات نويسندگان غربي و ايراني است. (5)از مقالات اين مجموعه مقالات مي‌توان به «تشيع و عاشورا در جنوب لبنان»(6)و «فلسفه تعزيه» (7) اشاره كرد؛
ـ تعزيه: شعائر و باورهاي عمومي‌در ايران؛(8)
ـ بزرگداشت هاي اسلامي؛(9)
ـ تعزيه و نمايش‌هاي دراماتيك مذهبي در ادبيات ايراني؛(10)
ـ يادداشتهايي بر توليدات ادبي در مورد حسين بن علي (ع)؛(11)
ـ ميان جشن و سوگواري: آيين‌هاي محرم در دوره صفوي.(12)
ب) مقالات
ـ زنجير زني و سينه زني شيعيان: محرم و علماي شيعي؛(13)
ـ عزاداري در استانبول اواخر قرن نوزدهم و اوائل قرن بيستم؛(14)
ـ مراسم محرم و ديپلماسي؛ (15)
ـ محرم در ايران: يادداشتهايي بر اسرار و مراسم؛(16)
ـ مرثيه بر حسين(ع): عربي و فارسي؛(17)
ـ اتحاد و جدايي: سمبول حسين(ع) در ايران؛ (18)
ـ دو تصوير از حسين(ع): سازش و انقلاب در يك روستاي ايراني؛(19)
مجموعه مقالات تشيع: آموزه، انديشه و معنويت. (20) تعدادي از مقالات اين كتاب: عزاداري عاشورا به قلم دكتر محمود ايوب، روضه خواني از ادوارد براون، تعزيه به قلم پيتر چلكواسكي و زيارت نوشته درايت دونالدسن؛
دائره المعارف معاصر جهان اسلام. در اين دائره المعارف، سه مقاله «محرم» به قلم ورنن جمز شوبل، «كربلا» به قلم عبدالعزيز ساجدين و «عاشورا» به قلم پيتر چلكواسكي و مدخل «امام حسين(ع)» توسط محمود ايوب تهيه شده است.(21)اين مقالات از نگاه مسائل جديد به حادثه عاشورا مي‌پردازد.
آنچه گفته شد مختصري از مشخصات تحقيقات عاشورا پژوهي در غرب بود. با نگاهي اجمالي به نوع تحقيقات صورت گرفته اين مسئله به چشم مي‌آيد كه موضوع قابل توجه محققان غربي در مورد عاشورا بحث آيين‌ها و مراسم مرتبط با عاشورا در ميان مسلمانان شيعي است. در اين تحقيقات كمتر به فلسفه اين حادثه، ريشه ها و علل آن پرداخته شده است.
نكته شايان ذكر اينكه بايد ميان نوشتارهاي خبري و تحقيقات علمي تفاوت قائل شد. معمولاً نوشتارهايي که در مورد اسلام و تشيع در عرصه خبر و اطلاع رساني درغرب منتشر مي شود چندين برابر حجم مطالعات علمي است و متأسفانه ميزان قضاوت افکار عمومي غرب با اسلام و تشيع نيز همين رسانه هاي غربي هستند. (22) تفاوت نگذاشتن ميان دو حيطه مقالات رسانه‌اي و مقالات و نوشته‌هاي علمي اشتباه بزرگي است، زيرا اسلام شناسي رسانه‌اي در کل و شيعه‌شناسي رسانه‌اي به طور خاص آکنده از سوء برداشت غربيان بوده و معمولاً از اسلام به صورت يک مشکل و زخم اجتماعي براي جهان ياد مي‌شود. (23) در مورد مذهب شيعه رسانه‌هاي غرب به خصوص رسانه‌هاي آمريکا به صورت نمايشي بوالهوسانه شامل سينه زني و مشت بلند کردن برخورد مي کند.(24)چنانچه در مهمترين سايت‌هاي خبري جهان در مورد كلمه «محرم» جست‌وجويي ساده انجام دهيم با انبوهي از اخبار و تصاويري كه غالباً بوي خشونت، قتل، قمه زني، تروريسم و كلماتي از اين دست را دارند مواجه مي‌شويم.
دانشمند فقيد ادوارد سعيد در آخرين کتاب خود از سري مطالعات شرقي يعني پوشش خبري اسلام در غرب به نقل از يکي از جرايد غرب براي اذعان به کج فهمي غربيان از تشيع مي نويسد: «هرجا شيعيان وجود داشته باشند درد سر وجود خواهد داشت» (25) و يا به نقل از کانال CBS در يکي از برنامه هاي شبانگاهي خود محرم را جشن معارضه حضرت محمد(ص) با رهبران جهان معرفي مي کند که مسلمانان شيعي برپا مي‌كنند و از مراسم عزاداري شيعيان به عنوان يک اجتماع براي شکنجه و آزار خودشان ياد مي‌شود.(26)
با اين وضع نبايد انتظار داشت که نوشتن تعدادي کتاب و مقاله در خصوص تشيع و در مورد حادثه عاشورا در مراکز علمي و شخصيت‌هاي دانشگاهي غرب در مقابل انبوه اين اخبار و مقالات گمراه کننده، راه به جايي ببرند. از سوي ديگر حتي آثار علمي نيز ـ همان‌گونه که گذشت ـ نبايد با نگاه تأييد کامل نگريسته شوند، چه اينکه نواقص، کاستي‌ها و محدوديت هايي که شيعه پژوهان غربي با آن مواجه هستند نيز قابل توجه است.
نکته قابل ذکر ديگر اينکه با مطالعه کتب و مقالات منتشر شده شيعه پژوهان غربي گاه به نظر مي‌رسد نتايج حاصل از مطالعات اين دسته از محققان با آنچه در واقعيت امر وجود دارد متفاوت است. اين امر در برخي موارد باعث رنجش خاطر شيعيان گرديده و به تحقيقات مستشرقان نگاه بدبينانه‌اي پيدا مي‌كنند؛ اما نبايد از انصاف دور شد که در بسياري موارد شيوه تحقيق ايشان علمي و پژوهشي است، به طوري که پس از مطالعه يک مقاله يا يک کتاب اين شيعه پژوهان غربي، آنچه در مرحله اول باعث شگفتي ما مي‌شود استفاده از حجم بزرگي از منابعي است که گاه حتي دسترسي آنها در کشور ايران به عنوان تنها کشور شيعي مطرح دنيا براي يک پژوهشگر به صورت رؤيايي شيرين است.
نکته ديگري که از مطالعه تحقيقات صورت گرفته به دست مي‌آيد شيوه تحقيق مينياتوري و جزء به جزء در مورد هر موضوع مورد بحث مي‌باشد، به طوري که گاه احساس مي‌کنيم در حال خواندن مقاله‌اي دايره المعارفي هستيم برعکس شيوه بسياري از تحقيقات که به کلي گويي و نتيجه گيري‌هاي قطعي و عدم تکيه بر منابع کافي تأکيد دارد.
شايان ذکر است كه به نظر مي‌رسد گرچه شيوه و روش تحقيق شيعه پژوهان غربي غالباً با رعايت سبک و سياق علمي انجام مي‌پذيرد، اما گاه به دليل ناديده گرفتن شرايط و حوادث سياسي و اجتماعي شيعه و عدم آشنايي با چند مبناي مهم اعتقادي شيعه مانند مسئله تقيه و نيز عدم توجه به مقتضيات برخي از ادوار تشيع، در نتيجه‌گيري تحقيقات خود دچار اشتباه شده و به بيراهه رفته‌اند.(28)
نويسنده:غلام احيا حسيني
پی نوشت:
*کارشناس ارشد تاريخ تشيع
1) Vernon Schuble, Berkeley, Karbala as Sacred Space among North American Shiite, University of California Press, 1995.
2) Schuble, V, Religious Performance in Contemporary Islam: Shi'i devotional Ritual in South Asia.
3) Fier, Louis, The Celebration of Ashura in Sunni Islam, Columbia,S,C, 1993.
4) Chelkowski, P , Ta`ziyeh: Ritual and Drama in Iran, New York: NYU Press, 1979.
5) اين اثر را داود حاتمي به فارسي ترجمه و با عنوان تعزيه هنر بومي پيشرو ايران منتشر كرد: (تهران، انتشارات علمي و فرهنگي، 1367.
6) Mazzaoui, Michel M. Shi'ism and Ashura in south Lebanon, pp 228 ـ 37, in Ta`ziyeh: Ritual and Drama in Iran, New York: NYU Press, 1979.
7) Baktash, Mayel, Ta'ziyeh and its Philosophy, pp 95 ـ 12, in, Ta`ziyeh: Ritual and Drama in Iran, New York: NYU Press, 1979.
8) Peterson, Samuel, Ta`ziyeh: Ritual and Popular Beliefs in Iran, Ed, Milla Cozart Riggo, Hartford, Conn, Trinty College,1988.
9) G,E, Von Grunebaurn, Muhammadan Festivals, London, 1958.
10) Ettore Rossi and Alessio Bombaci, Elenco di drama Religiosi Persiani, , Vatican, 1961.
11) Kanazi, George, Some Notes on the Literary Output of Hussein ibn 'Ali. Zeitschrift der Morgenlandischen Gesellschaft, 2000.
12) 1 Between Carnival and Mourning: Muharram Rituals and the Emergence of the Early Modern Iranian Public Sphere in the Safavi Period, Babak Rahimi, Florence, European University Institute, 2004.
13) 1 ـ Werner Inde, The Flagellation: Muharram and The Shiite Ulema, Der Islam, V55, No1, March 1978.
14)Glassen,E. Muharram ceremonies (Azadari) in Istanbul at the end of the XIXth and the beginning of the XXth century, Paris: Institut Francais de Recherches en Iran & Institut Francais d'Etudes Anatoliennes, 1993, (Bibliotheque Iranienne, 42; Varia Turcica, 24) pp.113 ـ 129.
15) Calmard, J. Muharram ceremonies and diplomacy (a preliminary study), Qajar Iran: political, social and cultural change 1800 ـ 1925. Ed. E.Bosworth & C.Hillenbrand, Edinburgh: Edinburgh University Press,1983 pp.213 ـ 228.
16) Bogdanov, L. Muharram in Persia. (Some notes on its mysteries and ceremonies), Visva ـ Bharati Quarterly 1 (1923 ـ 4) pp.118 ـ 127.
17) Clarke, L, Elegy (Marthiya) on Husayn: Arabic and Persian, University of Toronto. Al ـ Serat, Vol XII 1986.
18) Thaiss, Gustav, Unity and Discord: The symbol of Husayn in Iran, In Iranian Civilization and culture: Essays in Honor of the 2500th Anniversary of the founding of the Persian Empire, edited by Charles J. Adams, 111 ـ 20. Montreal: McGill University,1973.
19) 2Hegland, Mary, Elaine, Two Images of Husain: Accommodation and Revolution in an Iranian Village, In Religion and politics in Iran Edited by Nikki R.Keddie, 218 ـ 35. NewHaven,conn:Yale University Press,1983.
20) Shiism: Doctorines, Thought and Spirituality. NYU Press,1988.
21) Ashura by Peter Chelkowski and Karbala by Abdulaziz Sacheden and Muharram by Vernon James Schuble and Husayn Ibn Ali by M. Ayoub and Taziyah by Chelkowski in the Oxford Encyclopedia of Modern Islamic World, ed John L. Esposito, Newyork 1995.
22) براي مثال به سوء استفاده اين سايت اسرائيلي از تصاوير مراسم قمه زني رجوع كنيد:
www.israeluniverse.com/headlines ـ mar04.html
23) ادوارد سعيد، پوشش خبري اسلام در غرب، ترجمه عبدالرحيم گواهي، (تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1378)، ص5.
24) همان، ص 26.
25) همان، ص69.
26) همان، ص 171.
27) به طور مثال رک: محسن الويري، نقد نظريهاي در پيدايش شيعه اثني عشري، و قاسم جوادي، نقد کتاب دوره شکل گيري فقه شيعه: گفتمان حديث بين قم و بغداد از دکتر نيومن (چاپ نشده).
فهرست منابع
الف) منابع فارسي
کتاب
ـ الويري، محسن، مطالعات اسلامي در غرب، تهران، انتشارات سمت، 1381.
ـ اسعدي،مرتضي، مطالعات اسلامي‌در غرب انگليسي زبان، تهران، انتشارات سمت، 1381.
ـ بدوي، عبدالرحمان، فرهنگ کامل خاورشناسان، قم، دفتر تبليغات اسلامي، بيتا.
ـ حسيني، غلام احيا، شيعه پژوهي و شيعه پژوهان انگليسي زبان، قم، انتشارات موسسه شيعه شناسي، 1387.
ـ سعيد، ادوارد، پوشش خبري اسلام در غرب، ترجمه عبدالرحيم گواهي، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1378.
ـ سحاب، ابوالقاسم، فرهنگ خاورشناسان، شرح حال و خدمات دانشمندان ايران شناس و مستشرقين، تهران، انتشارات سحاب، 1356.
ـ شميتکه، زابينه، انديشه‌‌هاي کلامي علامه حلي، مشهد، آستان قدس، 1378.
ـ الشيبي، كامل مصطفي، الصله بين التصوف و التشيع، بيروت، دارالاندلس، 1982م.
ـ العقيقي، نجيب، المستشرقون، قاهره، دارالمعارف، 1981 م، جلد 3.
ـ فلاطوري، عبدالجواد، «تحقيق عقايد و علوم شيعي»، يادنامه علامه اميني، به اهتمام سيد جعفر شهيدي و محمدرضا حکيمي، ص 437، تهران، شرکت سهامي انتشار، 1352.
ـ فؤاد سزگين، تاريخ التراث العربي، في التدوين التاريخي، تعريب محمود فهمي حجازي، رياض، ]بينا[، 1403 ق.
ـ لالاني، ارزينه، نخستين انديشه‌‌هاي شيعي: تعاليم امام باقر ، تهران، نشر فروزان روز، 1381.
ـ مادلونگ، ويلفرد، جانشيني حضرت محمد ، ترجمه احمد نمايي و ديگران، مشهد، بنياد پژوهش‌‌هاي اسلامي، 1377.
ـ وائلي، احمد، هويه التشيع، بيروت، دارالصفوه، 1994م.
ـ ـــــــــــــــ، تعزيه هنر بومي‌پيشرو ايران، ترجمه داود حاتمي، تهران، انتشارات علمي‌و فرهنگي، 1367.
ـ ولهاوزن، يوليوس، تاريخ سياسي صدر اسلام، شيعه و خوارج، تهران، دفتر نشر معارف اسلامي، 1375.
ـ ـــــــــــــــ، اسلام از نظرگاه انديشمندان غرب، ترجمه و حواشي علي اصغر حکمت، تهران، انتشارات اميرکبير، 1357.
ـ ـــــــــــــــ، فرهنگ خاورشناسان، تأليف گروه مولفان و مترجمان، تهران، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، 1376.
ـ مركز اسناد انقلاب اسلامي، انقلاب اسلامي در پايان نامه‌‌هاي دانشگاهي جهان، مرکز اسناد انقلاب اسلامي، 1378.
مقالات:
ـ احمدوند، عباس، «گذري بر مطالعات شيعي در غرب»، مجله مقالات و بررسيها، دفتر 63، انتشارات دانشکده الهيات دانشگاه تهران، 1377.
ـ احمدوند، «گزارشي کوتاه از چاپ و نشر قرآن کريم در غرب»، آينه پژوهش، مرداد و شهريور 1380، شماره 69.
ـ الويري، محسن، «نقد نظريهاي در پيدايش شيعه اثني عشري»، فصلنامه پژوهشي دانشگاه امام صادق ، ش2.
ـ الويري، محسن، «ايران شناسي: تعامل و تفاوت رويکردها با اسلام شناسي و شرق شناسي»، خلاصه مقالات نخستين همايش ملي ايران شناسي، تهران، دايره سبز، 1381.
ـ «اماميه از منظر غربيان» سايت الشيعه:
http:// www. Alshia.com/html/far/khavar/maqalat/emameeh_qarb. htm.
ـ حاجي ابوالحسني، عبدالحسين و محمد نوري، «نگاهي به عاشورا پژوهي در غرب»، مجله كتاب ماه (كليات)، ش 63 و 64.
ـ دونالدسن، دوايت، «كربلا مهمترين زيارتگاه شيعي»، ترجمه عباس احمدوند، فصلنامه تاريخ اسلام، ش 19.
ـ ريچارد، سي مارتين، «تاريخچه مطالعات اسلامي در غرب»، ترجمه سيد حسن اسلامي، آينه پژوهش، ش54، بهمن و اسفند 1377.
ـ عباسي، مهرداد و آقايي، سيد علي، «امامان شيعه در دايره المعارف اسلام»، کتاب ماه دين، ش 74 ـ 75، آذر و دي 1382.
ـ کولبرگ، اتان، «مطالعات غرب در خصوص اسلام تشيع»، مجموعه مقالات کنفرانس «تشيع، مقاومت، انقلاب» مارتين كرامر، دانشگاه تل آويو، 1984.
ـ ـــــــــــــــ، «گزارش سلسله نشست‌‌هاي بنياد‌ايران شناسي»، روزنامه شرق، سال سوم، ش 754، دوشنبه 18 ارديبهشت 1385.
ب)منابع انگليسي
ـ The Formative Period of Twlever Shiism: Hadith as Discourse between Qom and Baghdad, Andrew Newman, Richmond, Curzon, 2000.
ـ The Oxford Encyclopedia of Modern Islamic World, ed John L. Esposito, Newyork 1995.
ـ Early Shi’I Thought: the Teachings of Imam Muhammad al ـ Bahir.NewYork, 2000.
ـ International Journal of Shi'i Studies (IJSS).
ـ Journal of Qur'anic Studies.
ـ The Journal of south Asian and Middle Eastern Studies.
ـ The International Society for Iranian Studies (ISIS).
ـ The London Middle East Institute (LMEI).
ـ The School of Oriental and African Studies, University of London.
ـ Center for Middle Eastern studies, University of Texas.
ـ The Institute of Advanced Studies of The Hebrew University of Jerusalem.
ـ Yule, Henry (Ed.), The Travels of Marco Polo, Dover Publications, New York, 1983.
ـ Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. Vol.LXIV Part 2 2001.
ـ Journal of Semitic Studies © 2003 by University of Manchester.
ـ Library and Archives Canadaکتابخانه و آرشيو ملي کانادا) ): http://www.collectionscanada.ca/index ـ e.html
ج) سايت‌هاي دانشگاه ها و مراکز اسلام شناسي و شيعه پژوهي
www.lancs.ac.uk. (دانشگاه لنکستر)
www.mmu.ac.uk دانشگاه منچستر)).
www.iis.ac.uk ( .(مؤسسه مطالعات اسماعيلي)
www.bristol.ac.uk. (دانشگاه بريستول)
www.princeton.edu ((دانشگاه پرينستون.
www.yale.edu(.(دانشگاه ييل
www.anu.edu.au (دانشگاه ملي استراليا).
www.unimelb.edu.au دانشگاه ملبورن)).
www.biu.ac.il (دانشگاه بار‌ايلان).
www.haifa.ac.il (دانشگاه حيفا).
www.ol.huji.ac.il ((دانشگاه عبري اورشليم (بيت المقدس).
www.sheffield.ac.uk (دانشگاه شفيلد).
www.soas.ac.uk (دانشگاه لندن (مدرسه مطالعات آسيايي و آفريقايي (سوآس ).
www.leeds.ac.uk دانشگاه ليدز)).
www.cam.ac.uk (دانشگاه کمبريج).
www.gla.ac.uk دانشگاه گلاسکو)).
www.nottingham.ac.uk (دانشگاه ناتينگهام).
www.asu.edu (دانشگاه آريزونا).
www.osu.edu دانشگاه اوهايو)).
http://mec.sas.upenn.edu/ (دانشگاه پنسيلوانيا (مرکز مطالعات شرقي)).
www.artsci.villanova.edu دانشگاه ويلانوا (ايالت پنسيلوانيا))/).
www.ucla.edu (دانشگاه کاليفرنيا ـ لوس آنجلس).
www.harvard.edu (.دانشگاه هاروارد)
www.ysu.edu (دانشگاه يانگزتاون).
www.iranheritage.org (بنياد ميراث‌ايران).
www.iranianstudies.net (( مرکز مطالعات‌ايراني.
www.belmont.edu/ دانشگاه بلومنت)).
http://uts.cc.utexas.edu/ (مرکز مطالعات شرقي دانشگاه تگزاس).
http://www.brill.nl/ (انتشارات بريل – ليدن هلند).
www.concordia.ca دانشگاه کنکورديا)).
http://www.al ـ islam.org/encyclopedia/index.html.(دائره المعارف‌اينترنتي شيعه).
http://lem.vjf.cnrs.fr/fichecerl/Amir_Moezzi.html.
منبع : تخصصي تاريخ اسلام شماره 37