Muhammed bin Yahya es-Suli derki: Ebul Hasan er-Rıza (a.s), Ali bin Mûsa bin Câfer bin Muhammed bin Ali bin Hüseyin bin Ali bin Ebu Talib’in kendisidir. Annesi “Tuktem” adındaki Ümmü Veled idi.[1] Bu ad, İmam Kâzım’ın cariyesi olduktan sonra kendisine verildi.
Beyhakî, Suli’den o da Avn bin Muhammed-i Kindî’den, o da Ebul Hasan Ali bin Meysem’den (Kindî onun hakkında; İmamların tarihi konusunda ondan daha bilgilisini görmedim, diyor) naklediyor: Acemin en büyük şeref sahiplerinden olan Hz. İmam Kâzım’ın annesi Hamide-i Müseffa Tuktem adında muvellede[2] bir cariye aldı.
Tuktem akıl, din ve hatununa (Hz. Hamide’ye) saygısı bakımından kadınların en seçkinlerinden idi. Edebinden dolayı Hamide onu aldığı günden beri onun karşısında oturmamıştı. Bundan dolayı idi ki, Hamide-i Müseffa, oğlu Hz. İmam Mûsa-ı Kâzım’a “Oğlum! Tuktem’den daha üstün birini görmedim. Şüphesiz eğer ondan bir nesil dünyaya gelirse Allah (c.c) o nesli pak kılar. Onu sana hediye ediyorum, ona iyi davran” dedi.
Tuktem Hz. İmam Rıza’yı dünyaya getirdiğinde İmam Kâzım (a.s) ona “Tahire” adını verdi.
Ali bin Meysem şöyle devam ediyor: İmam Rıza çok süt emerdi, dolgun bir çocuktu. Bu yüzden “Bir süt annesi bulmakta bana yardım edin” buyurdu. Sütün azalmış mıdır? diye sorduklarında şöyle dediler: Vallahi yalan söylemiyorum, sütüm azalmadı ama, fakat kıldığım bazı namaz ve bazı zikirlerim var ki, bu çocuğu doğurduğumdan bu yana onların hepsini yerine getirmeye vakit bulamıyorum.
Hakim Ebu Ali, Suli’nin dilinden (naklen) şöyle der: Hz. İmam Rıza’nın annesinin adının Tuktem olduğuna dair delil olarak bir şairin İmam (a.s)’ı methettiği şu şiiri örnek verebiliriz:
“Bilin ki insanların en üstünü, nefs, baba, ecdad, kavim ve aşiret açısından saygıdeğer Ali’dir.
Tuktem onu doğurdu ki, ilim ve hilimde sekizinci imam olsun ve ilahi hücceti halka tamamlasın.”
Sulî derki; Bazıları bu şiiri babamın amcası İbrahim bin Abbas’a nisbet vermişlerdir. Ama böyle bir şey bana naklolunmamıştır. Bana naklolunmayan ve kimseden işitmediğim bir şeyi ne kabul ederim, ne de reddederim. Ama babamın amcası İbrahim bin Abbas’a ait olduğundan hiç şüphe etmediğim şiir şudur:
“Alimin ameli, ehli için adil bir şahit olarak yeterlidir.
Görüyorum ki, onların dikkate şayân yeni bir malları (servetleri) vardır, ama bu yeni malın eski mal ile hiçbir benzerliği yoktur.[3]
(Ey Ehl-i Beyt’in ailesi!) Kendi malınızla size minnet ediyorlar, mallarınızdan ancak yüzde birini size veriyorlar.
Düşmanlarınızı öven, Allah’a hamd-ü sena etmemiştir.
Sen, (her ikiniz de Abdülmuttalib’in sekizinci evladı olmanıza rağmen) Memun’dan üstünsün; babalarının onun babalarından üstün oldukları gibi...
Sulî derki: Bu beyitleri babamın el yazısıyla ona ait bir defterin arkasında gördüm. Babam bu şiirler hakkında şöyle demiştir: “Kardeşim bu şiirleri bana okudu ve amcamızın, Ali yani İmam Rıza hakkında o şiirleri yazdığını söyledi.”
O defterin de, okunması özlenilecek şu mahiyette bir dipnot göze çarpıyordu: “Kasimihi fi’l ku’ded”ten kasıt, Memun’dur. Çünkü Abdülmuttalib, İmam Rıza ve Memun’un sekizinci babaları oluyor.[4]
Tuktem şiirlerde çok göze çarpan Arap kadınlarının isimlerindendir. Örneğin:
Tafel hıyalani fehaca sekama
Hıyalu tukna ve hıyalu Tuktema
1- Ümmü Veled: Sahibinden çocuk sahibi olan cariyeye denir.
2- Muvellede: Araplar arasında doğmuş ve onların çocuklarıyla beraber gelenek ve görenekleriyle büyümüş olan cariyeye denir.
3- Yeni maldan (Tarıf) kasıt Hz. İmam Rıza, eski maldan (Talid) kasıt ise Memun’dur.
4- Kuded’den kasıt, şahsın büyük ceddine oranla olan mesafesidir.
