Men La Yahduruhu’l Fakih (Arapça: مَن لایحْضُرُه الفَقیه) kitabı, Şii İmamiye’nin dört kaynak (Kutub-u Erbaa) hadis kitabından birisidir. Şeyh Saduk diye bilinen Ebu Cafer Muhammed bin Ali bin Hüseyin bin Babeveyh Kummi tarafından derlenen kitap Hz. Resulü Kibriya Efendimiz (s.a.a) ve Masum Ehlibeytİmamlarının (a.s) sözlerini içermektedir. Şeyh Saduk’un bu kitabı yazmasındaki amacı büyük ulema ve fakihlere ulaşma imkanından mahrum olan Müslümanların şeri ve fıkhi hükümleri sahih bir şekilde öğrenip uygulayabilmeleri için sahih ve en güvenilir hadisleri bir araya getirmektir.
Men La Yahduruhu’l Fakih kitabı, Şeyh Saduk’un (r.a) yazmış olduğu en büyük ve en önemli kitaplarından biridir. Şeyh Saduk, bu kitabı şeri hükümlere amel edilmesi için bir fıkıh kitabı unvanı ile yazmıştır, ancak kitapta kullandığı yazım üslubu sadrı İslam’ın ilk yıllarındaki üslupla aynıdır. Kullandığı üslupta Şii fakihler yalnızca nakledilen rivayete ve İmamların sözlerine iktifa etmekte ve Masum İmamların sözlerinin mukabilinde bir söz söylememektedirler. Çünkü Masumlar (a.s), vahiy merkezi ve hikmet madenidirler.
Şeyh Saduk, Men La Yahduruhu’l Fakih kitabında; Hariz bin Abdullah Sicistani, Şeyh Ecel Halebi, Ali bin Mehziyar Ehvazi, Ahmed bin Muhammed bin İsa, İbn Ebu Umeyr, Şeyh Berki ve Hüseyin bin Sadi Ehvazigibi İslam âlimlerinin yazmış oldukları kitapların hadislerinden de yararlanmıştır.
Kitabın Konusu
Kitap, Hz. Resulullah (s.a.a) ve Ehlibeyt İmamlarının (a.s) fıkıh ve şeri hükümlerle ilgili söylemiş oldukları hadisleri içermektedir. Şeyh Saduk, bu kitapta kendince sahih bildiği hadisleri toplayarak bir araya getirmiştir.
Kitabın Özellikleri
Kitabın Sıhhat ve Güvenirliliği
Men La Yahduruhu’l Kitabı, Şeyh Saduk’un kaleme almış olduğu en önemli ve en büyük kitaplardan sayılmaktadır. Ulema ve akademisyenlerin belirttiğine göre bu kitap, Şia’nın kabul ettiği en muteber Kutub-u Erbaa’dan biridir. Şimdiye kadar tüm müçtehit ve fakihlerin yararlandığı kitap, aynı zamanda has ve umumun da ilgisini çekmiştir. Onlarca Şii fakih ve ulema bu kitaba şerhler yazarak haşiyeler düzmüştür. Kitap ayrıca Farsça diline de tercüme edilmiştir. Şeyh Saduk’un yazmış olduğu kitaplar arasından yalnızca Men La Yahduruhu’l Fakih kitabı, Şia Caferi mezhebinin fıkıh ve ahkâmını tam olarak kapsama özelliğini taşımaktadır. Şeyh Saduk’un öteki kitapları, genellikle konusuyla ilgili ve ele aldığı konu hakkındaki müstenet hadisleri içermektedir.
Bu kitabın en önemli özelliklerinden birisi de konunun ve nakledilen rivayetlerin sıhhat ve güvenirliliğinin Şeyh Saduk’un yazmış olduğu öteki kitaplardan daha yüksek olduğudur. Şeyh Saduk (r.a), kitabın önsözünde şöyle yazmaktadır:
“Buradaki amacım, fetva verdiğim ve sıhhatleri konusunda hüküm verdiğim hadisleri zikretmektir. Onlar (hadisler) hakkındaki inancım benimle Rabbim arasında hüccet olmalarıdır (yani tam anlamıyla güvenilir ve sahihtirler). Burada zikrettiklerimin tamamı meşhur, güvenilir ve kaynak kitaplardan derlemelerimdir.”[1]
Dolayısıyla her ne kadar bu kitap, rivayi bir kitap sayılsa da Şeyh Saduk bu kitabı, içindeki şeri konulara amel edilmesi için muteber bir fıkıh kitabı olarak saymıştır. Ancak Şeyh Saduk’un öteki kitapları bu güvenceyi vermemekte ve kendisi tüm hadislerin sahihliği konusunda bir garanti vermemiştir. Elbette “el-Muknia” kitabında da Men La Yahduruhu’l Fakih kitabına verdiği güvencenin bir benzerini vermekte ve şöyle demektedir:
“Bu kitapta zikrettiğim konuları, büyük ulema ve güvenilir fakihlerin kabul ettiği usul (asıl) kitaplarından derledim.”[2]
Şii muhaddislerince güvenilirlik açısından el-Kâfi’den sonra ikinci sırada kabul edilen eserde müellif hacimden dolayı senet zincirlerini tam olarak vermediğini belirtir. Ona göre topladığı bütün hadisler güvenilir olup kendisiyle Allah arasında hüccettir. Şeyh Sadûk bazen, “Cafer es-Sâdık dedi ki” yahut “İmam Rızâ dedi ki” şeklinde ifadeler kullanıp doğrudan masum imamın adını vererek, bazen de imamdan önce bir veya iki râvinin ismini zikrederek hadisleri nakletmektedir. Şii hadisçileri tarafından ilki mürsel, ikincisi mesnet olarak tanımlanan hadislerden ikinci türü eserde daha fazla yer almıştır. Eserin naşiri Hasan Harsân’a göre Şiî âlimleri mürsel hadisleri de mesnet hadisler kadar güvenilir bulmuşlardır. Bazı âlimler, Şeyh Sadûk’un rivayetleri zapt etmedeki dikkatini ve râvilerin sıhhatiyle ilgili bilgisinin genişliğini göz önüne alarak eserin Kütüb-i Erbaa’nın diğer üç kitabından daha çok güvenilir olduğunu belirtmiştir.
Kitabın Yazım Metodu
Şeyh Saduk, bu kitabı şeri hükümlere amel edilmesi için bir fıkıh kitabı unvanı ile yazmıştır, ancak kitapta kullandığı yazım üslubu sadrı İslam’ın ilk yıllarındaki üslupla aynıdır. Kullandığı üslupta Şii fakihler yalnızca nakledilen rivayete ve İmamların sözlerine iktifa etmekte ve Masum İmamların sözlerinin mukabilinde bir söz söylememektedirler. Çünkü Masumlar (a.s), vahiy merkezi ve hikmet madenidirler.
Kitabın Konuları
Kitapta fıkhın farklı konularına temas edilmesi kitabın bir başka özelliğidir. Fıkıh konusunda kitapta yer alan konulardan bazıları şunlardır:
• Sular, taharet ve necasetler
• Abdest, Gusül ve teyemmüm gibi namazın farzları ve mukaddimesi
• Ölü hükümleri
• Namaz hükümleri
• Kazavet hükümleri
• Mekasip (alış veriş)
• Evlilik hükümleri
İrs hükümleri…
Bap ve Hadislerin Sayısı
Men La Yahduruhu’l Fakih Kitabı 4 ciltten oluşmakta ve bap ve hadislerinin sayısı hakkında ihtilaflar bulunmaktadır. Hacı Nuri şöyle yazmaktadır: “Kitaptaki hadis sayısı 5963’tür ve bunlardan 2050’si Mürsel hadislerdendir.”[3]
Muhaddis Bahrani ise şöyle yazmaktadır: “Men La Yahduruhu’l Fakih kitabı 4 cilttir. Bap sayısı 636 yahut 666’dır. Hadis sayısı ise 5998 olarak sayılmıştır.”[4] Bugün yaygın olarak kullanılan baskısı (Beyrut 1401/1981) dört cilt olup toplam 666 babdan meydana gelmektedir. Eserde bablar belli bir konu sıralamasına göre düzenlenmiştir.
Hadislerin sayısındaki ihtilafın nedeni, Şeyh Saduk’un fetvaları ile nakledilen rivayetler arasındaki şiddetli benzerlik (acaba nakledilen söz hadis midir yoksa Şeyh Saduk’un fetvası mıdır?) ve ayrıca müstenet ve Mürsel hadisler arasındaki şiddetli düzenden kaynaklanmaktadır.
Kitabın Yazım Nedeni
Şeyh Saduk’un bu kitabı yazmasındaki amacı en güvenilir ve sahih hadisleri bir araya getirmektir.[5] Müellifin mukaddimede belirttiğine göre Belh’te tanıştığı ve istişarede bulunduğu, Nimet lakaplı Şerafettin Ebu Abdullah kendisinden Muhammed b. Zekeriyyâ er-Râzî’nin, okuyanı doktordan müstağni kılan Men lâ yahduruhu’t Tabîb adlı eseri gibi, okuyanı amele yönelik konularda fakihe başvurmaktan müstağni kılacak bir eser yazmasını istemiş, o da bu kitabını telif ederek Men lâ yahduruhu’l Fakih ismini vermiştir. Şeyh Saduk kitabın önsözünde bu eseri yazmadaki amacını şöyle açıklamıştır:
“Kader beni gurbet beldesi Belh’in İlak kasabasına çekince; oraya gelen İmam Musa Kazım'ın (a.s) evlatlarından Nimet lakaplı Şerafettin Ebu Abdullah ile tanışmaya müşerref oldum. Onunla konuştukça gönlüm sevinçle doldu ve dostluğundan pek faydalandım. O bana Zekeriya Razi’nin yazdığı Men La Yahduru'l Tabib adlı eserinden ve kendi alanında kâmil bir kitap olduğundan bahsetti. Daha sonra benden helal ve haram, şeriat ve ahkâmla ilgili her açıdan kapsamlı bir kitap yazmamı ve Men La Yahzuru'l Fakih diye adlandırmamı istedi.”[6]
Kitabın Kaynakları
Şeyh Saduk eserini hazırlarken Hariz b. Abdullah es-Sicistânî, Ubeydullah b. Ali el-Halebî, Ali b. Mehziyâr el-Ehvâzî ve Hüseyin b. Saîd gibi Şiî âlimlerinin adlarını belirtmediği kitapları ile Muhammed b. Ahmed b. Yahyâ’nın Kitâbü Nevâdiri’l Hikmet, Sa‘d b. Abdullah’ın Kitâbu’r Rahmet, Muhammed b. Hasan b. Velîd’in el-Câmi’, Muhammed b. Ebû Amîr’in en-Nevâdir ve babası Ali b. Hüseyin el-Kummî’nin er-Risâle adlı eserlerinden faydalandığını belirtmektedir.
Men La Yahduruhu’l Fakih ve El-Kâfi Kitaplarının Karşılaştırılması
Gaybeti Suğra döneminde yazılmış olan kapsayıcı olma özelliği taşıyan ilk Şii hadis kitabı Şeyh Kuleyni’nin yazdığı “el-Kafi” kitabıdır. Bu kitap Kutub-u Erbaa’nın öteki kitaplarına oranla muhteva ve rivayetler açısından daha kapsamlıdır. Men La Yahduruhu’l Fakih ve El-Kâfi kitaplarını karşılaştırdığımızda Men La Yahduruhu’l Fakih kitabının fıkıh ve ameli ahkâm konusunda yazıldığını görürüz. Nitekim Şeyh Saduk ktiabının önsözünde şöyle yazmaktadır:
“Ben bu kitabı yalnızca fıkıh alanında yazdım.”[7]
Ancak Kâfi kitabı fıkıh ve ameli ahkâmın yanı sıra inanç ve ahlakla ilgili hadisleri de kapsamaktadır. Men La Yahduruhu’l Fakih ve El-Kâfi Kitaplarını senet olarak karşılaştırdığımızda ise şöyle dememiz icap etmektedir: “Şeyh Saduk, senetlerin ihtisar tarikinden yararlanmış (yani tüm senetleri getirmemiştir), ancak Şeyh Kuleyni, bu metottan yararlanmamış ve Şeyh Saduk’un aksine hadislerin tüm senetlerini zikretmiştir.
Şerhleri ve Talikatları
Şu ana kadar Men La Yahduruhu’l Fakih kitabına 23 şerh yazılmıştır. Ancak bu kitapların bir çoğu ya kaybolmuş ya elimize ulaşmamış ya da yalnızca hatlı nüshaları mevcut olup kapsamlı bir şekilde yayınlanmamıştır. Bu şerhlerden bazıları şunlardır:
• Ravzatu’l Muttakin fi Şerhi Ahbari’l Eimmeti’l Masumin (a.s), telif: Birinci Meclisi. Arapça yazılan bu şerhte şarih, kitabın senetlerini beyan etmiş ve kitapta yer alan hadislerden birisinin sahih olmaması halinde Kuleyni ve Şeyh Tusi’nin naklettiği hadislere işaret etmiştir.
• Muahidu’t Tenbih fi Şerhi Kitab-i Men La Yahduruhu’l Fakih, telif: Ebu Cafer Muhammed bin Cemalettin Ebu Mensur Hasan bin Zeynel Abidin Şehid Sani.
• Miracu’n Nebih fi şerhi Kitab-i Men La Yahduruhu’l Fakih, telif: Muhaddis Bahrani.
• et-Talikatu’s Seccadiye, telif: Murad bin Ali Han Tefrişi.
• Haşiye Seyyid Ahmed bin Zeynel Abidin Alevi Amuli.
• Haşiye Emir Muhammed Bakır bin Muhammed Hüseyni Damad.
• Haşiye Şeyh Muhammed Ali bin Muhammed Belagi.
• Haşiye Şeyh Muhammed bin Ali bin Yusuf bin Said Bahrani.
• Haşiye Ali Ekber Gaffari.
el-Vafi, telif: Molla Sadra’nın damadı Molla Muhsin Feyz Kaşani. Bu kitap Kutub-u Erbaa için yazılmış kapsamlı bir kitaptır. Kitapta tekrar edilen hadisler silinmiş, müşterek hadisler zikredilmiştir. Ayrıca hadislerin açıklaması da yapılmıştır.
Kitabın Tercümeleri
• el-Levamiu’l Kudsiye yahut Levami Sahibkurani, telif: Birinci Meclisi. Sahibi Kur’an lakaplı Safevi padişahı Şah Abbas için kitabı kaleme almıştır. Kitap, 1322 -1324 yıllarında basılmıştır.
• Men La Yahduruhu’l Fakih kitabının tercüme ve metni. Bu kitap 6 cilt olarak Ali Ekber Gaffari, Sadr Belagi ve Muhammed Cevad Gaffari tarafından tercüme edilerek şerh edilmiştir.
• Men La Yahduruhu’l Fakih kitabının güzidesi. Tercüme: Muhammed Bakır Behbudi.
Basım ve Yayım
• Hindistan, Lucknow taş basımlı nüsha, 1306 yılında 6 cilt olarak basılmıştır.
• Tebriz, İran taş basımlı nüsha, 1324 yılında 1 cilt olarak basılmıştır.
• Tahran, İran taş basımlı nüsha, 1345 yılında 1 cilt olarak basılmıştır.
• Necef, Irak taş basımlı nüsha, 1376 yılında 4 cilt olarak basılmıştır.
• Tahran, İran harfli basımlı nüsha, 1376 yılında 1 cilt olarak basılmıştır.
• Tahran, İran harfli basımlı nüsha, 1392 yılında 4 cilt olarak basılmıştır.
• Kum, İran taş harfli nüsha, 1413 yılında 4 cilt olarak basılmıştır.
ABNA24.COM
wikishia.net
---------------------------------
Kaynakça
1. Şeyh Saduk, Men La Yahduruhu’l Fakih, c. 1, s. 3.
2. Şeyh Saduk, el-Muknia’, s. 5.
3. Şeyh Saduk, Men La Yahduruhu’l Fakih, c. 4, s. 538- 539, dipnot.
4. Bahrani, s. 395.
5. Nazari.
6. Emin, c. 1, s. 122.
7. Şeyh Saduk, Men La Yahduruhu’l Fakih, c. 4, s. 180.
Bibliyografi
• Emin, Seyyid Muhsin, A’yanu’ş Şia, Daru’t Taarif lil-Matbuat, Beyrut, k. 1406.
• Bahrani, Yusuf, Lu’lu’l Bahreyn, Necef, Daru’n Numan, k. 1386.
• Şeyh Saduk, el-Muknia’, Müessese İmam Hadi, Kum, k. 1415.
• Şeyh Saduk, Men La Yahduruhu’l Fakih, tashih: Ali Ekber Gaffari, defteri intişarat İslami, Kum, ikinci baskı, k. 1413.
• Nazari, Mahmud, Pejuheş Derbarei Kitabı Men La Yahduruhu’l Fakih, Mescid dergisi, sayı 34, 1376.
