Tehzibu’l Ahkâm (Arapça: تهذیب الاَحکام), Şeyh taife lakaplı Ebu Cafer Muhammed bin Hasan Tusi(460/1067) tarafından yazılmıştır. Bu kitap, Şii rivayi kitaplarının en önemlilerinden ve Kutub-u Erbaakitaplarının üçüncüsüdür. Hz. Peygamber ve Masum Ehlibeyt İmamlarından nakledilen fıkıh ve şeri hükümler yer almaktadır. Şeyh Tusi, bu kitabı “İstibsar” kitabından önce kaleme almıştır. Tehzib kitabı yalnızca şeri hükümlerin olduğu hadisleri kapsamı alanına almaktadır.
Kısaca Kitabın Tanımı
Bu kitap, tüm Şii ulema ve fakihlerin kabul ettiği en güvenilir hadislerin yer aldığı dört temel kaynak (Kutub-u Erbaa) hadis kitabından birisidir. Tehzibu’l Ahkâm, Hz. Peygamber ve Masum Ehlibeyt İmamlarından nakledilen fıkıh içerikli kaynak hadis kitabıdır. Şeyh Tusi, bu kitabı üstadı Şeyh Müfid’in “el-Muknia” adlı kitabına şerh ve açıklama babından yazmıştır.
Bu kitap, şeri hükümler ve füruu dine ait rivayetleri kapsamı altına almakta ve içtihat edip müçtehit olmak isteyen fakih ve müçtehitlere hitap etmektedir. Bu kitapta fıkıh konusunun dışında usul, rical ve başka bir çok konu yer almıştır.
Şeyh Tusi, bu kitabında inanç ve akait konularına temas etmemiş ve yalnızca fıkıh ve füruu dinle ilgili hadisleri bir araya getirmiştir. Şöyle ki taharet ve sular konusundan başlamış diyat konusuyla kitabı sona erdirmiştir. Kitabın tertibi, üstadının kitabı olan Muknia kitabı ile aynıdır. Şeyh Tusi’nin bu kitapta getirdiği delil ve kanıtlar Kur’an (zahir, sarih, muhteva, delil veya Kur’an’ın manası), kati hadis (mütavatir haber ve sıhhatine tanıklık edecek kesin karineli haber gibi), Müslümanların icması yahut Şia ulemalarının icmasıdır ve sonunda ashap arasında meşhur olan rivayetlere de değinmiştir. Elbette Şeyh Tusi, muhalif rivayetlerin cem edilmesine yahut senet zayıflığı veya ashabın onun hilafına amel etmesi gibi fesadına da işaret etmiştir. Bu kitap 393 bap ve 13.590 hadisten oluşmaktadır.
Şeyh Tusi, kitabın sonunda “meşyehe” getirmiştir. Meşyehe, sözlükte “Şeyh”in çoğuludur, hadis ilminde ise rivayet nakleden üstat veya kendisinden hadis alınan kimse anlamına gelir. Şeyh Tusi, kitabında zikrettiği hadislerin senedini naklettiği meşyehelere dayandırmaktadır. Tehzib kitabının meşyehelerine de şerhler yazılmıştır. Örneğin Allame Seyyid Haşim Tubila’nın yazmış olduğu “Tenbihu’l Eribi ve Tezkiretu’l Lebib fi İzahi Ricali’t Tehzib”.
Kitabın Yazılma Amacı
Müellif, Şii hadis rivayetleri arasında göze çarpan ve muhaliflerce (Sünnîler) istismar edilip bazı kimselerin mezhebi terk etmesine neden olan çelişkileri gidermek amacıyla eserini kaleme aldığını belirtir.[1] Şeyh Tusi, Tehzib adlı eseri yazmadaki amacını şöyle açıklamaktadır:
“Dostlarımızdan bazıları bana hadislerdeki çelişki ve ihtilaflardan bahsettiler. Öyle ki karşıtı olmayan bir hadis bulunmamaktadır ve hiçbir hadis çelişki ve karşıt hadisten beri değildir, bu ise muhaliflerin (Sünnilerin) bizimle alay etmelerine ve istihzada bulunmalarına neden olmuştur. Bu açıdan teviller ve çelişkili hadisleri içeren bir eserin hazırlanması, şüphesiz en önemli dini vazifelerimizden ve Allah Teâlâ'ya yakınlaşma aracı olacaktır.”
Müellifin bu sözlerinden anlaşıldığı üzere Tehzib'i yazmadaki amacı bir nevi rivayetlerin cem edilme ve tevil yollarının izahıdır. Şeyh Tûsî, önce el-Muķnia’daki fıkıh konularıyla ilgili meseleleri ele alıp hem muhaliflerin hem de kendi mezhebinin hadislerini nakletmeyi, ardından belli prensipler çerçevesinde tercih yaparak konuları işlemeyi amaçlamış ve bunu ilk bölüm olan taharet kitabının çeşitli konularında gerçekleştirmiştir. Ancak eserini tamamlayamayacağı endişesiyle diğer bölümlerinde Şii rivayetlere ağırlık verdiği gözlenmiştir. Dolayısıyla Tezhib kitabı, müellifin dostlarının isteği üzerine kaleme alınmıştır.[2]
Kitabın Yazım Tarihi
Şeyh Tusi, kitabının önsöz ve birinci cildinde defalarca üstadı Şeyh Müfid için “Eyyedehullah” (Allah teyit etsin) ifadesini kullanmış, ancak kitabın ikinci cildinde bu ifade yerine “Rehimehullah” (Allah rahmet etsin) ifadesini kullanmıştır. Bu da Şeyh Tusi’nin kitabı yazmaya başladığında üstadının hayatta olduğunu, ancak ikinci ciltten itibaren hayatını kaybettiğini ortaya koymaktadır.[3]
Şeyh Tusi’nin İlk Eseri
Tehzibu’l Ahkâm kitabı, Şeyh Tusi’nin kaleme aldığı ilk eseridir. Bu kitapta müellifin hiçbir eserine değinilmemiş, ancak öteki eserlerinde defalarca bu eserine irca vermiştir.[4] Şeyh Tusi’nin Tehzib adlı eserini 26 yaşında yazmaya başladığı düşünülmektedir.
Müellifin “İstibsar”[5] kitabında yazdığına göre, İstibsar kitabı, Tehzib kitabının yazılıp basılmasının ardından yazılmıştır. Aynı şekilde “el-Uddet fi Usulu’l Fıkh” kitabının başlarında Tehzib ve İstibsar kitaplarına işaret etmiştir.[6] Bu da o zaman bu iki eserin bittiğini göstermektedir. Dolayısıyla Tehzib kitabının çok uzun bir sürede yazıldığı düşünülmemektedir.[7]
Bap ve Hadis Sayısı
Şeyh Tusi, “el-Fihrist”[8] kitabında kendi biyografisini yazdığında Tehzib kitabı için de fıkhın temel 23 babının (terim olarak kitap denmektedir) olduğunu belirtmiş ve İstibsar ve Nihayet kitaplarında da aynı düzenin olduğunu yazmıştır. Ancak şehadet (tanıklık), et’ime ve eşribe (yeme-içme) bapları Tehzib kitabında değil, yalnıza bu iki eserinde bağımsız olarak ele alınmıştır. Ziyaret babı ise Nihayet ve İstibsar kitaplarında değil yalnızca Tehzib kitabında zikredilmiştir. Dolayısıyla Tehzib kitabı, 21 baptan oluşmaktadır.
Necef basımı nüshasındaki sayım esasına göre Tehzib kitabı, 409 bap ve 13.988 hadisten oluşmaktadır, ancak Muhaddis Nuri’nin[9] sayımına göre 393 bap ve 13.590 hadisten oluşmaktadır. Bu yanlışlığın nedeni ya sayım hatası ya da bazı bap veya hadislerin bağımsız veya gayri bağımsız sayımından kaynaklanmaktadır.
Müellifin Metodu
Müellif kitabı yazarken amacı üstadının kitabı Muknia kitabının tamamına kati delillerle (örneğin Kur’an, mütevatir sünnet, kati karineli sünnet, icma) istidlal getirmek ve ayrıca Şii İmamilerin zikrettikleri meşhur hadisler, teviller veya mutaariz hadislerin tazyif edilmesi üzerine kurulmuştu.[10] Bu metotta –taharet babı daha çok bu şekilde yazılmıştır- müellif bazen icma-i mürekkep (müteahhirlerin kavramı), şeyhlerin görüşlerine ve akli şüphelere istinat etmiş[11] ve Ehli sünnet hadislerine Mürsel olarak değinmiştir.[12] Kitabın bu bölümünde, çeşitli Kur’an, edebiyat (sarf, nahv ve lügat) konularının yanı sıra çokça usulcuların usul görüşleri göze çarpmaktadır.[13]
Metodundan Vazgeçiyor
Bu metotla, kitap oldukça kalın olmuş ve ana amacından sapmıştır. Şöyle ki amaç bir hadis kitabı telif etmekti, ancak bu metotla bu amacından uzaklaşmıştı. Dolayısıyla müellif metodunu değiştirmiş ve Şii hadislerin zikredilmesi ve aralarında görülebilecek muhtemel tearuzları gidermeye koyulmuştur. Musannif daha sonra Muknia kitabındaki konulara bağlı kalmaktan vazgeçmiş ve tüm fıkıh hadislerini veya çoğunu zikretmeye koyulmuştur.
Dolayısıyla kitabına ziyaret babını da eklemiştir.[14] Bundan dolayı kitap, iki farklı yöntemle telif edilmiştir. Kitabın bapları arasındaki hacim farkının yanı sıra hadislerin isnat yöntemi de birbirinden farklılıklar arz etmiştir.[15]
Kitabın Önem ve Ehemmiyeti
Tehzibu’l Ahkam kitabı, fıkıh hadislerin çoğunu içerdiğinden öteki Kutub-u Erbaa kitaplarından fıkıh konusunda daha kapsamlı ve en önemlilerinden biridir.
Kuleyni (sahih kriterlere uygun hadisler) ve Şeyh Saduk’un (fetvalar doğrultusunda olan hadisler) yöntemlerinin aksine Tehzib’de herhangi bir sınırlama olmaksızın rivayetlerin çoğu yer almaktadır. Bu açıdan Kâfi ve Men La Yahduruhu’l Fakih’e oranla fıkıh hadisleri açısından daha kapsamlıdır.
Şeyh Tusi, katıldığı veya katılmadığı rivayetleri kısaltmaksızın nakletmek suretiyle fakihlerin veya hadis araştırmacılarının konuları daha derin incelemelerine olanak sağlamıştır.
Fıkhi Önemi
Bahru’l Ulum’un[16] dediğine göre bu kitap daha çok fakihleri öteki hadis kitaplarından müstağni kılmaktadır, ancak öteki kitapların bu özelliği yoktur.[17]İbn Tavus[18] Kafi ve Tehzib kitaplarını en büyük fıkıh kitabı olarak saymıştır, Allame Hilli[19] ise fıkhın aslı olarak saymış ve onunla Muknia kitabını kendisinin fıkıh alanında yararlandığı en önemli kaynak kitap olarak saymıştır.
Fıkıh kaynak kitaplarında, Şeyh Tusi’nin Tezhib kitabındaki görüşleri, onun fetvaları olarak telakki edilmiş ve üzerinde oldukça büyük tartışma ve araştırmalar yapılmıştır.[20] Tehzib’deki bazı fetvaları, ona mahsus veya kail olanının az olduğu görüşlerden sayılmıştır.[21] Bazen bu kitaptaki veya İstibsar kitabında yahut başka kitaplarındaki görüşlerinden farklılıklar arz etmektedir.[22]
Hadis Açısından Önemi
Tehzibu’l Ahkâm kitabı, fıkıh yönünün yanı sıra hadis açısından da oldukça öneme sahiptir. Eserin adı veya tanımını yapan fihristlerin dışında[23]sonraki hadis kitaplarında ona istinat edilmiş ve ondan nakiller yapılmıştır.[24] Seyyid İbn Tavus bu kitaptan oldukça fazla hadis nakletmiştir.[25] İbn İdris[26] Tehzib’teki ilgi çekici hadislerin bazılarını seçmiş ve Serair kitabının sonunda onları zikretmiştir.
Bazı Ahbari âlimler, Şeyh Tusi’nin “el-Uddetu Fi Usulu’l Fıkh”[27] kitabındaki sözüne istinat ederek Tehzib kitabında nakledilen hadislerin tamamının sahih olduğuna (öteki Kutub-u Erbaa kitaplarında olduğu gibi) hüküm vermişlerdir.[28] Ancak Şeyh Tusi, mutaariz hadislerin çoğunda onların zayıflığına değindiğinden bu görüşün doğru olmadığını ortaya koymaktadır.[29]
Tehzib’deki Zayıf Hadislerin Nedeni
• Bazı hadislerin Kur’an zahirine veya mütevatir hadislere muhalefet etmesi[30]
• Nakledilen hadise İmamiyenin amel etmemedeki icması[31]
• Bir veya birkaç kişinin hadisinin daha çok sayıdaki kişinin hadisiyle tearuz etmesi[32]
• Hadisin kati şeri görüşe ve Tahir İmamların görüşüne muhalefet etmesi[33]
• Hadisin ıstırabı, yani hadisin ravisi, hadisi iki veya daha çok şekillerde nakletmesi[34]
• Bir ravinin başkalarının nakline muhalefet etmesi.[35]
Zayıf Hadisler
• Muzmer[36]
• Mevkuf[37]
• Mürsel[38]
• Ravisinin kesin olarak bilinmediği rivayetler[39]
• Şaz veya nadir rivayetler[40]
• Ravisinin zayıf yahut gulat veya amme (Sünni) yahut Zeydiye olması.[41]
Rivayetlerin İstinadı
Şeyh Tusi, kitabının yazım metodunu değiştirdikten sonra, hadisi aldığı kitabın müellifinin adını yazmaya başlamış ve naklettiği hadis senedini bu müelliflere bağlamak için meşyehe adıyla kitabın sonunda bir tekmile eklemiştir. Daha çok ayrıntı için el-Fihrist kitabına irca vermiştir.[42] İlk bakışta öyle anlaşılıyor ki müellif senedin başında yararlandığı kitabın ravisinden hadisi almış, ancak çok sayıda karineye göre belki de önceki kaynaktaki hadisin vasıtasını meşhur olduğundan ötürü nakletmemiştir.
Tehzibu’l Ahkam’ın Kaynağı
Tezhib’in en önemli kaynağı Kuleyni’nin el-Kâfi kitabıdır. Bir çok yerde Kuleyni’nin adı (Muhammed bin Yakup) senedin başında zikredilmiş ve hadislerin bir çoğunun senedi vasıtasız meşayihlerin veya Kuleyni’nin vasıtası ile yahut Kafi’nin isnadında mevcut olan başka kişilere dayandırılan hadisler de Kafi’den alınmadır.[43]
Tehzib kitabının bir diğer kaynağı Şeyh Saduk’un (r.a) “Men La Yahduruhu’l Fakih” kitabıdır.[44]
Müellifin İki Kitabının Karşılaştırılması
Şeyh Tusi, Tehzibu’l Ahkâm kitabını telif ettikten sonra İstibsar kitabını görüntüde müteariz olan hadisler hususunda kaleme almıştır. Bapları (kitapları) arasında pekte farklılıklar bulunmamaktadır. Tehzib’te yer alan hadislerin tamamı bir şekilde İstibsar’da zikredilmiştir, ancak iki kitabın senetleri arasında farklılıklar vardır. Örneğin İstibsar kitabının ilk cildinde Tehzib’de senetleri tam olan iki yüzün üzerinde hadis nakledilmekte, ancak İstibsar’da senedin başlangıcı yer almamıştır. Buna karşın seksen yerde İstibsar’ın senetleri tamdır.[45]
Tehzib’in birinci cildindeki rivayetler daha çok Şeyh Müfid’in tariki ile nakledilmiş, ancak İstibsar kitabında çok sayıda meşayihin tarikinden yararlanmıştır. Bilhassa Şeyh Müfid dışındaki tarikler, örneğin az bir vasıta veya ravi sayısı Şeyh Müfid’in tarikine tercih edilmişse o tarik seçilmiştir.[46]
İstibsar kitabında yararlanılan hadis kaynaklarının çoğu Tehzib kitabında da yararlanmıştır. Yalnızca İstibsar’ın az kısmında kaynak değişmiştir.[47]
Müellifin hadisler hakkındaki açıklama ve taaruzları gidermek için kullandığı üslup, her ne kadar kullanılan ifade ve lafızlar farklılıklar arz ese de, tefsir ve açıklamaların çoğu Tehzib kitabından alıntıdır.[48]
Şerhleri ve Haşiyeleri
Ağa Bozorg Tahrani, Tehzib için 16 şerh ve 20 haşiyeden bahsetmiştir.[49] Kutub-u Erbaa için dört kitabı haşiye unvanı ile zikretmiştir.[50] Başka kaynaklarda bu kitap için başka haşiyelerden de bahsedilmiştir. Örneğin Şeyh Ahmed İhsai’nin haşiyesi,[51] Mirdamad’ın Kutub-u Erbaa’ya yazdığı haşiye[52] ve Camiu’l Havaşi.[53]
Tehzib’in Meşayihine de şerhler yazılmıştır (ya yalnızca meşayihe veya Men La Yahduruhu’l Fakih kitabının meşayihi ile birlikte) Örneğin: Muhammed Ali bin Kasım Al-i Keşkul’un yazdığı “Hadikatu’l İnzar” kitabı.[54] Şeyh Ahmed İhsai’nin yazmış olduğu “Risaletu fi’l Cemi beyni Ahadisi Babi Ziyarat mine’t Tehzib” kitabı da Tehzib’e yazılmış bir çeşit şerhtir.[55] Bu şerh ve haşiyelerden yalnızca Allame Meclisi’nin eseri olan Milazu’l Ahyar kitabı 16 cilt olarak basılmıştır. Bu kitap Tehzib’e yazılmış kâmil ve tam şerhlerdendir.[56] Bu şerhte başta Muhammed Taki Meclisi ve Abdullah Tusteri’nin Tehzib’e yazmış oldukları şerhlerden çok yerlerde nakiller yapılmıştır.[57]
Tehzib Üzerine Yapılan Başka Çalışmalar
• Tehzibu’l Ahkâm tercümesi, telif: Muhammed Taki Gilani[58]
• Tehzibu’l Ahkâm tercümesi, telif: Muhammed Yusuf Gorgani[59]
• Muhtasar Mezar Kitabu’t Tehzib, telif: Muhammed Cavcani[60]
• Güzide Tehzib, telif: Muhammed Bakır Behbudi
• Tenbihu’l Eryeb ve Tezkiretu’l Lebib fi İzahı Ricali’t Tehzib, telif: Seyyid Haşim Bahrani ve bu kitabın güzidesi el-Ceyyid min Tenbihat, telif: Hasan Demistani[61]
• Risale fi Esanidi’t Tehzib, telif: Fahrettin Tureyhi[62]
• Tashihu’l Esanid, telif: Mirza Muhammed Erdebili[63]
• Tertibu Esanid Kitabı Tehzib, telif: Ayetullah Hacı Ağa Hüseyin Tabatabai Burucerdi. Kitap “Tenkihu Esanid et-Tehzib” adıyla Hasan Nuri Hamedani’nin hattıyla basılmıştır.
Tehzib’in Nüshaları
• Müellifin kendi el yazması ile mevcut olan asıl nüsha Şeyh Tusi’nin torunları olan Al-i Tavus’tadır.[64]
• Müellifin hattıyla yazılmış nüsha, müellifin oğlunun babasına kıraat ettiği nüshadır. Kitap Ali bin Muhammed Beyazi’de bulunmaktadır.[65]
• Kitabın birinci cildi, Allame Seyyid Muhammed Hüseyin Tabatabai Kütüphanesinde mevcuttur. Şeyh Bahai bu nüshanın müellifin hattıyla yazıldığına inanmaktadır.[66]
• Tehzib’in farklı çok sayıdaki nüshası İslam kütüphanelerinde mevcuttur.[67]
En Eski Nüshası
Tehzibu’l Ahkâm kitabının en eski nüshası (575 yılında yazılmıştır) –dördüncü cilt ile beşinci cildin bazı yerlerine şamildir- Kum’daki Ayetullah Seyyid Muhammed Rıza Gülpeygani kütüphanesindedir.[68]
Basılmış Nüshaları
Tehzibu’l Ahkâm kitabı ilk olarak rıhla olarak 2 cilt halinde Ahmed Şirazi ve Bakır Kuçani’nin tashihi ile 1317 ve 1318 yıllarında taş baskı olarak basılmıştır.
Tehzib kitabı veziri basımı ile 10 cilt olarak basılmıştır. Biri, Seyyid Hasan Musevi Horasani’nin tashihi ile Necef’te basılmıştır. Diğeri Muhammed Cafer Şemsettin’in tashihi ile Beyrut’ta basılmıştır ve ötekisi Ali Ekber Gaffari’nin tashihi ile Tahran’da basılmıştır.
ABNA24.COM
wikishia.net
--------------------------------------------
Kaynakça
1. Tehzibu’l Ahkâm, c. 1, s. 2 ve 3.
2. Abidi, s. 33 ve 35.
3. Şubeyri, Mesadir, s. 186.
4. Tusi, en-Nihayet, s. 235, 243; Tusi, el-Cumel ve’l Ukud, s. 160; Tusi, Kitabu’l Hilaf, c. 4, s. 15, 110; Tusi, el-Mebsut, c. 1, s. 356, c. 7, s. 123; Tusi, et-Tibyan, c. 3, s. 121; Tusi, Tehzibu’l Ahkâm, c. 1, s. 2, 10, 14, 133, 137, 155, 175.
5. Tehzibu’l Ahkâm, c. 1, s. 2 ve 3.
6. Tusi, el-Ukde, c. 1, s. 137.
7. Müdir Şaneçi, s. 140.
8. Müdir Şaneçi, s. 447.
9. Nuri, c. 6, s. 415.
10. Tehzibu’l Ahkâm, c. 1, s. 3.
11. Tusi, Tehzibu’l Ahkâm, c. 1, s. 25, 29, 75, 95, 290, 294
12. Tusi, Tehzibu’l Ahkâm, c. 1, s. 63, 83, 84, 96.
13. Şubeyri, Mesadir, s. 179- 187.
14. Tusi, Tehzibu’l Ahkâm, c. 10, meşyehe, s. 4.
15. Şubeyri, Çahar Mesadir, s 181, 184.
16. Tusi, Tehzibu’l Ahkâm, c. 1, s. 229.
17. Nuri, c. 3, s. 169, c. 6, s. 13; Cezairi, Abdullah, s. 215.
18. Fethu’l Ebvab, s. 292.
19. Muhtelefu’l Şia, c. 2, s. 355.
20. İbn İdris, Hilli, c.1 , s. 334- 335; Neyli, s. 9- 11; Muhakkik Hilli, c. 1, s. 34, 43; Abi, c. 1, s. 48, 60, 108; Hilli, Müntehe’l Metalib, c. 1, s. 29, 56; Hilli, Tezkiretu’l Fukaha, c. 2, s. 325, c. 4, s. 130; Şehidi Evvel, Ed-Durus, c. 1, s. 103, 201.
21. Hilli, Muhtelefu’ş Şia, c. 1, s. 339, c. 2, s. 38, c. 3, 310; Fahru’l Muhakkikin, c. 1, s. 73.
22. Hilli, Muhtelefu’ş Şia, c. 1, s. 408, 409.
23. Tusi, el-Fihrist, s. 447.
24. Tabersi, c. 1, s. 132, 137.
25. Kolberg, s. 550.
26. İbn İdris, c. 3, s. 628, 632.
27. Şeyh Tusi, c. 1, s. 137.
28. Feyzi Kaşani, c. 1, s. 23, 24.
29. Hoi, c. 1, s. 95- 97.
30. Şeyh Tusi, c. 4, s. 176, 177.
31. Şeyh Tusi, c. 1, s. 157, 219.
32. Şeyh Tusi, c. 1, s. 242, c. 178.
33. Şeyh Tusi, c. 1, s. 93, 94, c. 4, s. 176.
34. Şeyh Tusi, c. 1, s. 201, c. 2, s. 213.
35. Şeyh Tusi, c. 2, s. 75, c. 7, s. 278.
36. Şeyh Tusi, c. 1, s. 16.
37. Şeyh Tusi, c. 8, s. 4, 31.
38. Şeyh Tusi, c. 1, s. 35.
39. Şeyh Tusi, c. 1, s. 196.
40. Şeyh Tusi, c. 1, s. 18.
41. Şeyh Tusi, c. 4, s. 316, c. 7, s. 101 ve c. 9, s. 204.
42. Tusi, Tezhibu’l Ahkâm, c. 10, Meşyehe, s 88.
43. Tusi, Tezhibu’l Ahkâm, c. 10, s. 302.
44. Tusi, Tezhibu’l Ahkâm, c. 1, s. 459, 460, c. 2, s. 113, 114, 195, 364, c. 4, s. 171, c. 5, s. 440, 441, c. 7, s. 155.
45. Tusi, İstibsar, c. 1, s. 16, hadis: 1, s. 17.
46. İstibsar, c. 1, s. 73.
47. Tusi, İstibsar, c. 3, s. 13.
48. Tusi, İstibsar, c. 1, s. 14, 16.
49. Ez-Zeria, c. 1, s. 307, c. 4, s. 505, 507, c. 6, s. 51, 53, 257, c. 13, s. 156, 159, c. 16, s. 18.
50. Ez-Zeria, c. 7, s. 103.
51. Bahrani, s. 412.
52. Meclisi, Biharu’l Envar, c. 110, s. 4.
53. Ağa Bozorg Tahrani, c. 5, s. 51.
54. Hüseyin Eşkeveri, İcazatu’l Hadis, s. 157.
55. Ağa Bozorg Tahrani, c. 11, s. 164.
56. Ağa Bozorg Tahrani, c. 22, s. 191.
57. Meclisi, Milazu’l Ahyar, c. 1, s. 43.
58. Meclisi, Haydar Ali, s. 267.
59. Ağa Bozorg Tahrani, c. 4, s. 92.
60. Ağa Bozorg Tahrani, c. 20, s. 208.
61. Müdir Şaneçi, Tarihi Hadis, s. 146.
62. Ağa Bozorg Tahrani, c. 11, s. 64.
63. Ağa Bozorg Tahrani, c. 4, s. 193.
64. İbn Tavus, el-İkbal bil-A’malu’l Hasanet, s. 25.
65. Meclisi, Biharu’l Envar, c. 107, s. 223.
66. Tusi, el-Cumel ve’l Ukud, s. 390, 393.
67. Şehristani, s. 104, 113.
68. Müdir Şaneçi, s. 145.
Bibliyografi
• Abi, Hasan bin Ebu Talib, Keşfu’r Rumuz fi Şerhi’l Muhtasar en-Nafi, Ali Penah İştihardi ve Hüseyin Yezdi baskısı, Kum, k. 1401.
• Ağa Bozorg Tahrani, Ez-Zeria.
• İbn İdris, Hilli, Kitabu’s Serair el-Havi li-Tahriri’l Fetava, Kum, k. 1411.
• İbn Tavus, Ali bin Musa, el-İkbal bil-A’mal el-Hasanet, Fadlallah Nuri baskısı, ofset baskısı, ş. 1367.
• İbn Tavus, Fethu’l Ebvab beyn Zevi’l Elbab ve Beyn Rabbe’l Erbab fi’l İstiharat, Hamid Haffaf baskısı, Kum, k. 1409.
• Bahrani, Ali bin Hasan, Envaru’l Bedrin fi Teracim Ulemau’l Katif ve’l İhsan ve’l Bahreyn, Muhammed Ali Muhammed Rıza Tabesi, Kum ofset baskısı, k. 1407.
• Cezairi, Abdullah, el-İcazatu’l Kebire, Muhammed Semami Hairi baskısı, Kum, 1409.
• Hüseyni Eşkeveri, İcazatu’l Hadis elleti Kutubuha, Şeyhu’l Muhaddisin ve Muhyi Mealimiddin el-Mevla Muhammed Bakır el-Meclisi el-İsbahani, Kum, k. 1410.
• Hilli, Tezkiretu’l Fukaha, Kum, k. 1414.
• Hilli, Muhtelefu’ş Şia fi Ahkami’ş Şeria, Kum, k. 1417.
• Hilli, Müntehe’l Matlab fi Tahkik, Meşhed, k. 1412.
• Hoi, Mu’cemu Ricali’l Hadis, Beyrut, k. 1403.
• Şubeyri, Muhammed Cevad, Çahar Makale, Makalatı Farsi, s. 55, Kongre Cihani Hezare Şeyh Mufid, Kum, ş. 1372.
• Şubeyri, Muhammed Cevad, Mesadiru’ş Şeyh Tusi fi Kitabihi Tehzibi’l Ahkam, Ulumu Hadis, 3. Yıl, sayı. 6.
• Şehristani, Müellifin kendi el yazması nüsha Milli Kütüphanesinde mevcuttur. Meşhed, ş. 1348.
• Şehidi Evvel, Ed-Durusu’ş Şeri’yye fi Fıkhı’l İmamiyye, Kum, k. 1414.
• Tabersi, Mekarimu’l Ahlak, Alau Al-i Cafer baskısı, Kum, k. 1416.
• Tusi, el-İstibsar fiyma İhtelefe Mine’l Ahbar, Hasan Musevi Horasan baskısı, Tahran, k. 1390.
• Tusi, et-Tibyan fi Tefsiri’l Kur’an, Ahmed Habib Kuseyr Amuli baskısı, Beyrut.
• Tusi, Tehzibu’l Ahkam, Hasan Musevi Horasan, Necef, ş. 1378.
• Tusi, el-Cumel ve’l Ukud fi’l İbadat, Muhammed Vaiz Zade Horasani baskısı, Meşhed, ş. 1347.
• Tusi, el-Uddetu fi Usulu’l Fıkh, Muhammed Rıza Ensari Kummi baskısı, Kum, ş. 1376.
• Tusi, Kitabu’l Hilaf, Kum, k. 1417.
• Tusi, el-Mebsut, Fi’l Fıkhi’l İmamiyye, Muhammed Taki Keşfi baskısı, Tahran, ş. 1387.
• Tusi, en-Nihayet fi Mücerredi’l Fıkhi ve’l Fetava, Beyrut, k. 1390.
• Abidi, Şiyve Şeyh Tusi der Tehzibu’l Ahkam, Ayine Pejuheş, 9. Yıl, sayı. 1.
• Fahru’l Muhakkikin, İzahu’l Fevaid fi Şerhi İşkalati’l Kavaid, Hüseyin Musevi Kirmani, Ali Penah İştihardi ve Abdurrahim Burucerdi baskısı, Kum, 1389.
• Feyzi Kaşani, Kitabu’l Vafi, Ziyauddin Allame İsfahani baskısı, İsfahan, 1374.
• Kuleberg, Kitabhane İbn Tavus ve Ehval ve Esar u, Tercüme Ali Karaini ve Resul Caferiyan, Kum, ş. 1371.
• Meclisi, Haydar Ali, Risale Ensab Handan Meclisi, Ali Devani, Tahran, 1370.
• Meclisi, Muhammed Bakrı, Biharu’l Envar, Tahran, ş. 1380.
• Meclisi, Milazu’l Ahyar fi Fehmi Tehzibi’l Ahkam, Mehdi Recai baskısı, Kum, k. 1407.
• Muhakkik Hilli, el-Muteber fi Şerhi Muhtasar, Kum, ş. 1364.
• Müdür Şaneçi, Tarihi Hadis, Tahran, ş 1377.
• Neccaşi, Fihrist Esma Musannif eş-Şia el-Muşteher Ricali’n Neccaşi, Musa Şubeyri Zencani baskısı, Kum, k. 1407.
• Nuri, Hatime Müstedrek el-Vesail, Kum, k. 1420.
• Neyli, Nezhetu’n Nazir fi’l Cemi Beyne’l Eşbah ve Nezair, Ahmed Hüseyni ve Nurettin Vaizi, Necef, k. 1386.
