YEDDİNCİ FƏSİL
MƏRVANİLƏR
Mə’lum olduğu kimi, Müaviyənin ölümündən sonra Abdullah ibni Zübeyr Məkkəyə gedərək orada özünü xəlifə e’lan etdi. Abdullah Qüreyşdən, Ədnani tayfasından, yə’ni şimal ərəblərindən idi. Digər tərəfdən də bildiyiniz kimi, Müaviyənin Məysun adlı bir arvadı var idi ki, Kəlb qəbiləsindən olan Bəcdəl ibni Uneyfin qızı və Yezidin anasıdır. Həmçinin bu da aydındır ki, Kəlb qəbiləsi Qəhtani, yə’ni cənub ərəblərindəndir. Yezidin az sürən xilafəti dövründə və ölümündən sonra xəlifə ilə qohumluq əlaqələri olan Kəlbilər get-gedə hakimiyyəti ələ keçirərək Qeysiləri siyasət meydanından kənarlaşdırdılar. Ərəb zərbül-məsəllərində rast gəldiyimiz. “Hims şəhərində Qeysdən də səviyyəsiz insan” ifadəsi çox ehtimal ki, o günlərin yadigarıdır. Qəhtanilərin belə kobudluğu heç də Ədnani tayfasının xoşuna gəlmədi. Müaviyə və Yezidin xilafəti zamanı Şamın bütün şiələrini idarə edən Zəhhak ibni Qeys Muzərilərin tərəfini saxlayaraq camaatı Abdullah ibni Zübeyrin tərəfinə də’vət edərək onu Dəməşqdə xəlifə e’lan etdi.
Abdullahın fəaliyyəti o həddə qədər genişləndi ki, Hicazda, Misirdə və İraqda onun xilafətini qəbul etdilər. Lakin bunula yanaşı Kəlbilər də sakit oturmayıb, Əməvilərdən olan bir dəstə adam Cabiyədə bir yerə yığışıb Mərvan ibni Həkəmi xəlifə adlandırdılar. Yezidin oğlu kiçik olsa da, Xalidi ona vəliəhd tə’yin etdilər. Bu seçki vasitəsilə mə’lum idi ki, yenidən Qeysi və Kəlbi arasında münaqişə baş qaldırmalıdır.
Mərvan Kəlbi tayfasından olan tərəfdarları ilə birgə Dəməşqə tərəf üz tutdu. Zəhhak ibni Qeys onunla mübarizə etmək üçün ayağa qalxdı və hicrətin 64-cü ili Mərc-rahit adlı yerdə iki qoşun arasında döyüş başlandı. Böyük itkilərlə nəticələnən 20 günlük savaşdan sonra Kəlbilər qələbə çalaraq Mərvanı xəlifə kimi tanıdılar. Hər iki tayfanın şairləri bu münaqişəyə aid şe’r və qəhrəmanlıq dastanları qoşdular ki, oxucuya islamdan əvvəlki qəbilələr arasındakı münaqişələri xatırladır.
Mərvan 64-cü il Ziqə’də ayında xəlifə oldu və qərara alındı ki, ondan sonra Xalid ibni Yezid, ondan sonra isə Əmr ibni Səid ibni As xəlifə olsunlar.
Mərvanın iş başına gəlməsi ilə Üməyyə ailəsindən olan yeni bir sülalənin, yə’ni Mərvanilərin hakimiyyəti başlandı. Doğurudur ki, bu mübarizədə Kəlbilər qalib gəldilər, ancaq bundan sonra hər iki sülalə arasındakı düşmənçilik daha da artdı. Çünki hər qəbilənin öz ayininə əsasən qanı qanla yumaq bir adətdir. Mərc-rahit döyüşündə Qeysilər Abullah ibni Zübeyrə tərəfdar çıxsalar da, bu döyüşdən sonra Qeysi və Yəmani qruplaşmasının başdan-başa Əməvilər xilafətini bürüdüyünü görürük.
Mərvan bütövlükdə Şamı alaraq Misirə yollandı, orada qayda-qanun bərpa etdikdən sonra Şama dönərək Yezidin oğlu Xalidi vəliəhdlikdən kənar edib öz oğlu Əbdülməliki, onun ardınca başqa bir oğlu Əbdüləzizi özünə vəliəhd tə’yin etdi. Mərvanın bu hərəkəti Əməviləri çox narahat etdi. Belə ki, yazırlar Xalidin anası onu boğub öldürdü. (hicri 65-ci il Ramazan ayı). Mərvan öldükdən sonra özünün vəsiyyətinə əsasən 39 yaşlı Əbdülməlik xilafətə yetişdi. Əbdülməlik siyasi və ictimai durumun çox kəskin bir anında hakimiyyətə gəlmişdi. Çünki o zaman Abdullah ibni Zübeyr Məkkədə özünü xəlifə e’lan edib Hicazı xilafətin mərkəzi tə’yin etmiş, nüfuzunu İraqa və şərqə qədər genişləndirmişdi. Xəvaric şəhərlərdə qiyam edərək gediş-gəliş yollarını təhlükə altına salmışdı. Ərəbistanın daxili vəziyyətindən istifadə edən Rum imperatorluğu isə Şama tərəf qoşun yolladı.
Əbdülməlik ilk növbədə Rum imperatorluğu ilə saziş bağlayıb böyük məbləğdə vergi verəcəyini öhdəsinə götürdü. Xarici düşməndən arxayın olduqdan sonra Zübeyrin oğlu Abdullahı aradan aparamaq üçün hazırlıq gördü. Hicaza qarşı mübarizə aparmaq üçün hər iki yoldan, həm siyasi, həm də hərbi taktikadan istifadə etdi. Hacılar Abdullahın təbliğinin tə’siri altına düşüb Şamda onun də’vətini yaymasınlar deyə, həcc ziyarətinin qarşısını aldı.
Yə’qubi yazır: “Camaat şikayətlənərək dedilər ki, nəyə görə həcc ziyarətinə getməyə qoymursan? Əbdülməlik dedi: İbni Şəhab Zöhri peyğəmbərdən hədis nəql edir ki, gərək üç məscidin ziyarətinə gedilməsin - Məscidül-həram, mənim məscidim (məscidün-nəbi) və bir də Beytül-müqəddəs məscidi. Bu gün sizin Beytül-müqəddəsə getməniz eyni ilə Məscidül-həramı ziyarət etməyinizə bərabərdir. Və ibni Şəhab yenə deyir: Yəhudilərin üzərində qurbanlıq kəsdikləri qayalıq, me’rac gecəsi Peyğəmbərin ayaq qoyduğu daşdır.
Əbdülməlikin göstərişi ilə bu daşın ətrafında iri günbəzi olan bir bina tikərək üzərini ipək parça ilə örtdülər. Oraya qulluqçular tə’yin edib camaatı onun ətrafına dolanmağa məcbur etdilər. Bu adət bəni Üməyyə hakimiyyətinin bütün dövrlərində davam etdirildi.
Əbdülməlik Məkkə və Mədinəni camaatın gözündən salıb, Şamı müsəlmanların nəzərində Allahın müqəddəs evi kimi cilvələndirmək istəyirdi. Özündən sonrakı bə’zi hakimlər də onun yolunu davam etdirmişlər. O, bu əsnada İraqa bir qoşun göndərdi ki, Kufə və Bəsrəyə hakim olan Zübeyrin oğlu Mus’əbin hakimiyyətini devirsin. Digər tərəfdən isə İraqı bir dəstə qəbilə başçılarına və’də verməklə özünə tərəf çəkdi. Nəhayət Mus’əb öldürüldü, qoşun dağıldı və bununla da İraqın işi sona yetdi. İndi isə qarşıda Hicaz məsələsi dururdu. Əbdülməlik Həccac ibni Yusifi oraya göndərdi.
Həccac Məkkəni mühasirəyə alıb mancalaqla daş atəşinə tutdu və Kə’bə evini darmadağın etdi. Bu mübarizədə Abdullahın tərəfdarları dağıldılar, ancaq Abdullah özü ölüm anına qədər döyüşdən qaçmadı. Onu öldürməklə Əbdülməlikin sonuncu rəqibi, deyilənlərə görə təqvalı və pərhizkar bir şəxs məhv edildi. (Hicri 73-cü il). Həccacın göstərişi ilə onun cəsədini dar ağacından asdılar. Həccac bu mə’muriyyəti zamanı əlindən gələn hər bir ləyaqətsizliyə əl atdı. Kə’bə evini dağıtdı, peyğəmbərin məscidinə, minbərinə və qəbrinə ehtiramsızlıq etdi, bundan əlavə peyğəmbər səhabələrinin bir dəstəsini, o cümlədən Cabir ibni Abdullah Ənsarini, Ənəs ibni Maliki, Səhl Saidini və başqalarını xar etmək üçün boyunlarının ardına damğa vurdu. Bəhanəsi də bu oldu ki, guya siz Osmanın qatillərisiniz. O, Mədinə şəhərini tərk edərkən belə demişdi: “Şükr olsun Allaha ki, bu diyardan gedirəm. Bu şəhər hər bir yerdən olduqca murdar, əhalisi isə bütün camaatdan olduqca yaramaz və əmirəl-mö’mininə qarşı hiyləgərdir. Bu şəhərdə bir neçə taxta qırıntısı vardır ki, ona peyğəmbər minbəri deyirlər və bir neçə çürük sümükləri də ziyarət edib ona sığınırlar.”
HƏCCAC KUFƏDƏ
Bu mə’muriyyətdən sonra Əbdülməlik dərk etdi ki, iraqlıları öz yerində oturtmağa gücü çata bilən şəxs yalnız Həccac ola bilər. Hicrətin 75-ci ili İraqın və şərq əyalətlərinin bir hissəsinin hakimiyyətini Həccaca tapşırdı. O, Kufəyə gələn zaman xəlifə tərəfindən göndərilmiş hakim tək davranmadı, bəlkə tanınmaz bir nəfər kimi üz-gözü bağlı halda məscidə daxil oldu. Camaatı yararaq irəli keçib minbərdə əyləşdi. Uzun müddət bir kəlmə belə söyləmədi. Camaat pıçıldamağa başladı ki, görəsən bu kimdir. Biri dedi ki, yeni hakimdir.
Onu daş-qalaq edəkmi?
Xeyr, dayan görək bir nə deyir.
Sakitlik yarandıqdan sonra üzünü açaraq camaatı elə sözlərlə hədələdi ki, onu daş-qalaq etmək istəyənlərin əlindəki xırda daşlar yerə töküldü. O, xütbəsinin başlanğıcında belə söylədi: Ey Kufə camaatı! Uzun illərdir ki, iğtişaş və fitnəkarlıqla məşğulsunuz, itaətdən boyun qaçırmağı özünüzə adət etmisiniz. Mən meyvə kimi yetişmiş başlar görürəm ki, gərək onları bədəndən ayıram. Mən sizin başınıza o qədər döyəcəyəm ki, itaətin yolunu tapasınız.
Bu sözlər kufliləri. bütövlükdə İraq camaatının vəzifəsini, yə’ni nə edəcəklərini dəqiq şəkildə aydınlaşdırdı. Onlar üçün göndərilmiş hakim özlərinin başa düşəcəkləri tərzdə danışırdı. Həccac cilddən-cildə girən bu camaatla elə davrandı ki, iyirmi il İraqdan fitnə və iğtişaşın kökü kəsildi. Xəvaricin başlıca mərkəzinə çevrilmiş Xuzistan və şərq məntəqəsində dinclik hökm sürdü. Bildiyiniz kimi, belə hökumətin ən başlıca işi zülm etmək, zindana salmaq, camaatı öldürmək, qorxu və sarsıntı yaratmaq və bir də əhalini təhlükə altında saxlamaqdan ibarətdir. Həccacın hökuməti dövründə də camaat ibni Ziyadın hakimiyyətindəki kimi kiçik bir töhmətlə yaxalanıb öldürülür və yaxud zindana atılırdı. Bə’zi vaxtlar heç bir günahı olmayan və itaətdən çıxmayan şəxs də tutulub zindana salınırdı.
Aşağıdakı hekayə də o günlərin zalım hakimlərini tanıtdıran və belə bir hakimiyyət altında ömür sürən xalqın güzəranını işıqlandıran ən bariz nümunədir.
Həccac “Hud” surəsinin 46-cı ayəsini oxuyarkən orada yazılmış “əməlün” sözünü necə oxuyacağını bilmədi (ərəb dilində qarmmatik baxımından). Keşikçilərdən birinə dedi ki, Qur’anı düzgün oxumağı bacaran bir adam gətir. Keşikçi bir nəfəri tapıb gətirən zaman artıq Həccac öz yerindən durub getmişdi. Keşikçi onu zindana salmış və sonradan onun orada olmağını birdəfəlik yadından çıxarmışdı. Altı aydan sonra Həccac həbs olunanları yoxlayarkən həmin şəxsə çatdıqda soruşdu:
Nə üçün zindana düşübsən?
Nuhun oğluna görə! (həmin ayə həzrət Nuhun oğlu barəsində idi).
Həccac işin nə yerdə olduğunu anlayıb tez onun azad edilməsi əmrini verdi.
Onun hakimiyyəti uzandıqca islam fiqhinə qarşı zidd hərəkət etməsi və dinin əleyhinə çıxması daha da çoxalırdı. Belə ki, xütbələrinin birində Peyğəmbər məzarını ziyarət edənlərə xitab edərək deyir:
Belə camaata ölüm olsun! Görəsən niyə bir parça taxta ilə kiçicik bir təpənin ətrafına dolanırlar? Niyə gedib əmirəl-mö’minin Əbdülməlikin sarayını təvaf etmirlər? Məgər bilmirlər ki, hər şəxsin xəlifəsi ona peyğəmbərdən də yaxşıdır?
Başqa hakimlər də ona xəlifə gözü ilə baxaraq onun hörmətini qazanmaq üçün ona yaltaqlanırdılar.
Həccac başdan-başa İraqda və şərq bölgəsində vəhşilik siyasəti həyata keçirirdi. Günahsız yerə bir neçə təqvalı insanları və Kufə böyüklərini qətlə yetirirdi. Xəvaricin iğtişaşını yatıran da o oldu. O, camaatın ürəyinə elə bir qorxu salmışdı ki, nəinki İraqda, bəlkə Xuzistan və bütövlükdə şərq bölgəsində sakitlik yaratmışdı. Həccac əlinin altındakılara qarşı sərt rəftar etsə, də özündən yuxarı olan kəslər qarşısında zəiflik göstərib yaltaqlanırdı. Necə ki, Əbdülməlikə yazdığı məktubda deyir: Eşitdiyimə görə əmirəl-mö’minin məclisdə asqıran zaman orada iştirak edənlər ona “Allah rəhm etsin” demişlər. Ey kaş mən də orada olub bu böyük ne’mətdən feyz kəsb edə biləydim.
O, danışıqlarında Əbdülməlikin məqamını peyğəmbərdən üstün sayaraq belə demişdi: Camaat! Sizin elçiniz sizə əzizdir, yoxsa xəlifəniz? Peyğəmbər Allahın elçisidirsə, Əbdülməlik də Onun xəlifəsidir. Həccac Əbdülməlikin xilafətinin sonuna qədər İraqda qaldı. Əbdülməlikdən sonra xəlifə olan Vəlid də onu İraqda hakim olaraq saxladı.
Hicrətin 80-cı ili Həccac Əbdürrəhman ibni Məhəmmədi ondan xoşu gəlməməsinə baxmayaraq Sistan və Zabolstana hakim tə’yin etdi. Ona Sistana hücum etmiş Rətbili qovlaması göstərişini verdi. Əbdürrəhman oraya gedərək qoşunu hücum edənlərin üzərinə göndərdi və Sistanda sakitlik bərpa etdi. Onun ardınca Həccaca bir məktub yazdı ki, biz düşməni bu ərazidən çıxarıb çoxlu sayda qənimət əldə etdik və irəliləməyi də məsləhət görmürəm. Həccac onun sözünü qəbul etməyib ona yazır ki, düşmənin ardınca getsin. Əbdürrəhman dəstə başçılarını bir yerə toplayıb (onlar da Qəhtani tayfasından idilər) dedi: Mənim nəzərim budur ki, döyüşü dayandıraq, Həccac düşmənin dalınca getməyimizi əmr edir, sizin fikriniz nədir? Onlar qəzəblənərək dedilər: Həccac bizi düşmənin əli ilə əzmək istəyir. Bizi farslarla döyüşə yollayır. Əgər öldürülsək bizim əlimizdən qurtaracaq. Nəhayət Əbdürrəhman Həccacın əleyhinə qalxaraq İraqa tərəf üz tutdu. Xuzistanda hər iki qoşun arasında döyüş baş verdi. Həccac əvvəldə məğlubiyyətə düçar oldu və Əbdürrəhman özünü İraqa çatdıraraq Kufəni ələ keçirdi. Bəsrə şəhərinin başçılarının əksəriyyəti onun yanına gəlib itaətə hazır olduqlarını söylədilər. Həccac Şama mə’lumat göndərib Əbdülməlikdən yardım dilədi. Şamdan ona köməklik etmək üçün qoşun göndərildi. Bu qoşunun gəlişi ilə Həccac yenidən döyüşə başladı. Dəyrül-cəmacim adı ilə məşhurlaşan bu ağır döyüşdə ürəklərində Həccaca qarşı olan nifrətə əsasən Kufə və Bəsrə camaatı, hətta Qur’an oxuyanlar ayağa qalxdılar. Əbdürrəhmanın qoşunu o qədər çox idi ki, Əbdülməlik narahat olub nümayəndə göndərib dedi ki, əgər İraq camaatı qəbul etsə Həccacı hakimlikdən kənarlaşdırıb onlarla sülh bağlayaram. Həccac bu macəranı eşitdikdə xəlifəyə xəbər göndərdi ki, əgər belə rəftar etsə iraqlılar sənə qarşı ədəbsizləşəcəklər. Buna baxmayaraq Əbdülməlik onun sözünü eşitməyib oğlu Abdullahı İraqa yolladı ki, onun təklifini İraq camaatına yetirsin. İraqlılar bu sazişi qəbul etməyib, hətta Əbdülməlikin özünü xilafətdən azad etdilər (yə’ni xəlifə hesab etmədilər). Əbdülməlikin oğlu işin bu yerə çatdığını görüb Həccaca dedi: İndi özün bilən məsləhətdir, nə bacırırsan onu da et. Həccac döyüşə başladı. Lakin qoşunun azuqə ehtiyatı olmadığından məğlub olacaqları ehtimal olunurdu. Sonda o, Əbdürrəhmanın qoşunundan olan bir dəstə başçılarını aldadaraq gecə vaxtı gözlənilmədən iraqlıların üzərinə hücuma keçib onları qaçmağa məcbur etdi. Qaçanların bir çoxu çayda boğulub öldü, Əbdürrəhman isə çarəsizlikdən Zabula qaçaraq Rətbildən sığınacaq istədi. (Hicri 82-ci il) Həccac Əbdürrəhmanı İraqa göndərmək üçün Rətbili nə yolla olursa-olsun razı saldı, o, da onu İraqa göndərdi. Lakin yolda Əbdürrəhman qaçmaq niyyəti ilə damdan tullanıb öldü və onun başını kəsib Həccaca yolladılar.
Hicrətin 80-cı ili Məhləb ibni Əbi Səfər Xocənd məntəqəsini fəth edərək Koş şəhərini paytaxt e’lan etdi və oranın əhalisi ilə sülh bağladı. Bu zaman Əbdürrəhmandan məktub aldı ki, o, Həccacı şərq bölgəsinin hakimiyyətindən çıxarıb və ona qoşulmaq üçün möhlət istəyir. Məhləb məktubu Həccaca yolladı, özü isə Koş şəhərində qaldı.
Həccac Kufə ilə Bəsrə arasındakı yol üzərində Vasit şəhərini saldıraraq oranı özünə mərkəz seçdi. Hər bir əmrə tabe olan Şam ordusunu bu şəhərdə yerləşdirərək bəhanə gətirdi ki, əsgərlər camaatı təzyiqə mə’ruz qoyurlar. Ancaq əslində o, nizam-intizama alışmış Şam əsgərlərinin Şam camaatı ilə bir-birinə qarışmasına yol vermək istəmirdi.
Deyrül-cəmacil hadisəsindən sonra Əli (ə)-ın dostlarından olan bir dəstə adamı, o cümlədən Kumeyl ibni Ziyadı qətlə yetirdi. Kəndlərdən və ətraf şəhərlərdən Kufəyə axışıb gəlmiş insanlara əhəmiyyət vermədən və e’tirazlarına qulaq asmadan öz əvvəliki yerlərinə qaytardı. Çünki onların Kufəyə gəlişi böyük çətinliklər yaratmışdı. O, müharibənin vurduğu ziyanları bərpa etmək üçün əkinçiləri həvəsləndirdi. Özü savadlı olduğuna görə camaatı da dərs oxumağa vadar edirdi. Deyilənlərə görə Qur’anın hərəkə ilə yazılması Həccacın göstərişi ilə olmuşdur, ancaq bu heç də dəqiq deyildir. Həccac hicrətin 95-ci ilində 53 yaşında ikən öldü. Onun qəddarcasına insanları öldürməsi, camaatı zindana salıb işgəncələr verməsi barədə çoxlu sayda rəvayətlər yazılıb. Onun göstərişi ilə öldürülüb zindana atılanların sayını qeyd edənlər bəlkə də bu rəqəmi şişirtmişlər. Lakin bir şey aydındır ki, o, daşürəkli, sərt, şəriət hökmlərinə e’tinasız yanaşan rəhimsiz bir hakim olmuşdur. Özündən yuxarıdakılar qarşısında müti və yaltaq, İraq əhalisi üçünsə layiqli hakim sayılırdı!
Əbdülməlik nisbətən uzun sürən xilafəti zamanı (65-85 illər. H.q) müsəlman əraziləri daxilində sakitlik yaratmağa imkan tapdı, sonra isə xarici şəhərləri fəth etməyə başladı.
Abdullah ibni Zübeyrin öldürülməsi, İraq daxilindəki iğtişaşın Həccacın əli ilə, Xəvaricin isə Mühəlləb ibni Səfərin vasitəsilə yatırılması ilə o, İraq və Hicazdakı münaqişələrdən birdəfəlik yaxasını qurtardı. Hicri tarixinin 74-cü ili isə Həssan ibni Nö’manın rəhbərliyi altında Afrikaya qoşun göndərdi. Bundan məqsəd müsəlman ərazilərindəki daxili münaqişələrdən sui-istifadə edərək Afrikanın bə’zi ərazilərini işğal etmiş Rum qoşunlarını qovmaq idi. Bu qoşun ilk növbədə Qeyrovana gedib orada vəziyyəti sabitləşdirdikdən sonra Qərtacənnə şəhərinə qədər irəlilədi. (Hic. 74 il). Bərbər xalqı ilə ağır döyüşdən sonra onların gələcəkdən xəbər verən və kahinliklə məşğul olan qadın hakimləri ilə üzləşdi. Həssanın qoşunu əvvəldə kahinin hücumuna mə’ruz qalıb geri çəkilməyə məcbur oldu. Həssan bu barədə Əbdülməlikə xəbər göndərdi. O da ona köməkçi qüvvə göndərəcəyini və’də verdi. Həssan qoşun və maddi yardım (pul) gələnə qədər, yə’ni 5 il Bərqədə qaldı. Digər tərəfdən isə kahin qadın bərbərilərə dedi: Bu qoşun mal-dövlət üçün hücuma keçir, biz əgər şəhərləri viran etsək onlar məyus olub geri dönərlər. Bu səbəbdən də o, Afrika şəhərlərini dağıdıb viran etmək əmrini verdi. Şəhərlərin viran edilib qarət olunması səbəbindən bərbər camaatı kahinin əlindən təngə gəlmişdilər. Yenidən başlanmış döyüş nəticəsində kahin qaçmağa məcbur oldu və sonra da öldürüldü. Bərbər xalqı Həssandan aman istədi və o, da bir şərtlə razılaşdı ki, onların da qoşunu müsəlmanlara qoşularaq birgə irəliləsinlər. Onlar da bu şərti qəbul etdilər. Kahin qadının iki oğlunun başçılığı altında on iki min nəfərlik qoşun müsəlmanlara qoşularaq Afrikda (bu günkü Tunisdə) baş verən döyüşlərdə iştirak etdilər. Afrika (Tunis) başdan-başa fəth edildi və bərbərilərin hamısı müsəlman oldu. Həssan 74-cü ilin Ramazan ayında Qeyrovana dönərək Əbdülməliklə ölənə qədər orada qaldı.
Əbdülməlik Yunan sikkəsinin yerinə müsəlman sikkəsini düzəldən ilk xəlifədir. Deyilənlərə görə o, Rum imperatoruna yazdığı məktubların başlanğıcında “O Allah birdir” ayəsini yazarmış. Bu səbəbdən də imperator ona məktub göndərir ki, əgər bu üslubunu tərgitməsən sizin peyğəmbərin adını sikkələrə təhqiramiz surətdə həkk edəcəyəm. Bəlazori yazır: Əbdülməlik bu barədə Xalid ibni Yezid ibni Müaviyə ilə məşvərət edir. O, isə cavabında deyir: Onların dinarlarını qadağan et (yığışdır), özün sikkə hazırlayıb Allahın da adını onun üzərinə həkk et! Əbdülməlik onun bu təklifini qəbul etdi.
Bəlazorinin müasiri “Əl-məhasin və Əl-məsavi” kitabının müəllifi İbarahim ibni Məhəmməd Beyhəqi isə belə yazır: Rəşid bə’zilərindən soruşdu: İslam dünyasında ilk sikkə hazırlayan kim olub?
Əbdülməlik ibni Mərvan.
Necə?
Rum imperatoru sikkənin üzərinə peyğəmbərin adını təhqiramiz surətdə yazacağını Əbdülməlikə bildirdikdən sonra o, bu hadisədən çox narahat oldu. Ruh ibni Zinba’ məsələnin həllini Məhəmməd ibni Əli (ə)-dan soruşmağı təklif etdi. Əbdülməlik Mədinədəki nümayəndəsinə yazdı ki, iki yüz min dirhəm Məhəmməd ibni Əli (ə)-ın şəxsən özünə təqdim et, üç yüz min dirhəm də yol xərci verib yaxın adamları ilə birgə Dəməşqə yola sal. Mədinənin hakimi imam Baqir (ə)-ı Şama göndərdi. İmam Əbdülməlikin yanına gəlib işin nə yerdə olduğunu öyrəndikdən sonra ona dedi ki, Rum sikkələrini qadağan edib əvəzində müsəlmanların sikkəsini düzəlt və ondan qeyrisi ilə alver edəni isə ölüm cəzası ilə qorxut.
Mə’lumdur ki, imam Baqir (ə)-ın və digər peyğəmbər aiələsindən hər bir şəxsin belə bir çətinliyi həll edib düzgün yol göstərmələri heç də təəccüb doğuran bir məsələ deyildir. Lakin tarixi və ictimai vəziyyət baxımından belə bir fərziyyəni qəbul etmək doğru sayılmaz. Belə bir təklifin Xalid ibni Yezid tərəfindən verilməsi heç bir şəkildə məqbul deyildir. Beyhəqinin yazdıqları aşağıdakı səbəblər əsasında qəbul edilmir:
1.Bildiyiniz kimi, uzun illərdən bəri Əməvi və Mərvani hakimləri Əli (ə)-ın ailəsi ilə və bütövlükdə bəni Haşimlə düşmən idilər. Buna görə də Əbdülməlikin imam Baqir (ə)-a belə münasibət bəsləməsi mümkün deyildir. Bilirik ki, 65-75-ci illər isə Əli (ə) şiələrinin hərəkatı, Əməvilərin isə onlara qarşı qatı mübarizə apardıqları dövrdür.
2.Ruh ibni Zinba’ Müaviyənin oğlu Yezidin, Mərvanın və onun övladlarının səmimi dostlarından olmuşdur. Belə bir şəxsin imam Baqir (ə)-a rəğbət bəsləməsi çox çətin nəzərə gəlir.
3.Belə bir problemin həlli məktub və ya qasid göndərməklə mümkün olduğu halda necə olur ki, yarım milyon dirhəm xərcləyib imam Baqir (ə)-ı və onun yol yoldaşlarını Şama də’vət etsinlər.
4.İslam sikkələrinin hazırlanması tarixi hicri 74-cü ilə aid edilir. Bu ildə imam Baqir (ə)-ın dəqiq bir nəzərə görə 11 yaşı, digər məşhur bir nəzərə görə isə 18 yaşı olmuşdur. Və çox çətin ki, Ruh ibni Zinba’ və Əbdülməlik belə bir problemin həllini o cənabdan istəmiş olsunlar. (Əlbəttə bu münasibət Əbdülməlikin öz nöqteyi nəzərindən olmalı idi).
5.Bu günlər şiələrin imamı Əli ibni Hüseyn (ə) idi. Adəti üzrə belə bir xahiş gərək onun özündən olunaydı.
6.Bildiyiniz kimi, imam Baqir (ə) yalnız Hişam ibni Əbdülməlikin xilafəti dövrü Dəməşqə getmiş və bu səfərdə imam Sadiq (ə)-da atası ilə birgə olmuşdur. Və o həzrətin Hişamın hüzurunda ox atması hekayəsi də məşhurdur.
7.Qeyd olunur ki, guya imam Baqir (ə) dedi: Bu sikkələrlə ticarət etməyəni ölüm qorxusu ilə hədələ. İmam Baqir (ə)-ın zalım hakim hesab etdiyi Əbdülməlikə belə bir göstəriş verməsi mümkün deyildir.
Elə bu səbəbdəndir ki, “Nasixut-təvarix” kitabının müəllifi problemin həlli məsələsini imam Məhəmməd Baqir (ə)-a aid edərək yazır: Ehtimal olunur ki, Əbdülməlik bu məsələnin həllini dördüncü imam, yə’ni Əli ibni Hüseyn (ə)-dan xahiş etmişdir. Ancaq 62-74-cü illər arasında dördüncü imamın Şama getməsi isə mə’lum deyildir.
Xətiblərin və böyük din xadimlərinin xilafət başçılarını nəsihət etməsinin qarşısını alan ilk xəlifə Əbdülməlik olmuşdur. Adət üzrə moizə edənlər öz xütbələrini “Allahdan qorxun” cümləsi ilə başlayırdılar. O, Mədinədə söylədiyi xütbə əsnasında belə dedi: Mən nə zəlil və xar olmuş (Osmanı nəzərdə tutub), nə güzəştə gedən (Müaviyə) və nə də ağılsız xəlifəyəm! (Yezid). Mən yalnız qılıncla bu camaatın dərdinə əlac tapacağam! Siz ilk mühacirlərin əməllərini bilir, yadda saxlayır, lakin özünüz onlar kimi rəftar etmirsiniz? Bizi pərhizkarlığa də’vət edir, özünüzü yaddan çıxarırsınız. And olsun Allaha, bundan sonra məni pərhizkar olmağa də’vət edənlərin boyununu vuracağam.
Hicrətin 84-cü ili Abdullah ibni Əbdülməlik yay ğəzvələrinin birində Antakiyadan Məsisəyə gedərək orada qala və məscid tikdirərək qoşunun bir hissəsini orada yerləşdirdi
