MƏZHƏBLƏR VƏ YA ƏQİDƏ MƏSƏLƏLƏRİ ÜZRƏ MÜXTƏLİF FİKİR YÜRÜDƏN FİRQƏLƏR
Əməvi hakimiyyətinin birinci yüzilliyinin ikinci yarısından başlayaraq bir sıra məzhəblər meydana çıxmışdı ki, onların əsas mərkəzi İraq sayılırdı. Ona görə ki, İraqın bə’zi şəhərləri, o cümlədən Kufə şəhəri əqidələrin, müxtəlif dini və fəlsəfi fikirlərin toqquşduğu bir məkana çevrilmişdi. Deyilənlərə görə ilk mübahisə insanların bir işi görməkdə ixtiyarlı və ya məcbur olmaları barədə düşmüşdür. Hər iki nəzəriyyənin tərəfdarları “qədəriyyə” və “cəbriyyə” adlanırlar. Bu haqda müsəlmanlar arasında ilk mübahisə Süffeyn müharibəsindən sonra baş vermişdir, belə ki, bir nəfər Əli (ə)-dan soruşdu: Biz bu döyüşə öz iradəmizlə gəlmişik, yoxsa buna məcbur idik? Bunun ardınca hər iki dəstə öz əqidəsini müdafiə edərək müqabil dəstəni məzəmmət etmək üçün hədislərə əl atdılar.
Əməvi hakimiyyəti dövründə “Murciə” adlı başqa bir məktəb də təsis edildi. Əməvilər etdikləri zülmlərə bəraət qazandırmaq üçün bu məktəbdən istifadə edərdilər. Qeyd etdiyimiz kimi, Xəvaricdən olan bir dəstə böyük günah görmüş insanın əbədi olaraq Cəhənnəm odunda qalacağını deyirdilər. Bunun müqabilində isə Murciə “onların işini Allaha tapşırmaq lazımdır” deyirdi. Bəhanələri də bu idi ki, biz onlara (böyük günaha mürtəkib olanlar) qarşı sərt davransaq müsəlman cəmiyyətində təfriqə yarana bilər. Onlar belə bir nəzəriyyələri ilə Müaviyə və digər xəlifələrin gördükləri işləri, o cümlədən təqvalı adamları öldürmələri, Kufə və Bəsrə şəhərini qarət etmələrini təsdiq edirdilər. Murciənin əsas nəzəri Qur’ani-kərimin aşağıdakı ayəsinə əsaslanır:
(“Bədəvilərdən və Mədinə əhalisindən) döyüşə getməyənlərin bir qisminin də işi Allaha qalıb. Allah ya onlara əzab verəcək, ya da tövbələrini qəbul edəcək. Allah (hər şeyi) biləndir və hikmət sahibidir!”
Cəbri, Qədriyyə və Murciədən fərqli olaraq özünə orta mövqe seçmiş “Mö’təzilə” məktəbi də meydana çıxdı. Deyilənlərə görə bu məktəbin yaranmasına əsas səbəb bu idi ki, Həsən Bəsri böyük günaha mürtəkib olmuş şəxsi kafir sandığı halda şagirdlərindən biri Vasil ibni Əta isə deyirdi: Belə bir şəxs nə mö’mindir, nə də kafir, o şəxs imanla küfr arasındakı mövqedə qərar tutmuşdur. Vasil ibni Əta öz müəllimindən ayrılandan sonra Həsən dedi: (qəd e’təzələ minna)
O, bizdən uzaqlaşdı. Bu adın, yə’ni “Mö’təzilə” adının onlara verilməsinə dair çox nəzər və rəylər mövcuddur.
Mö’təzilə məktəbi Abbasi xilafəti zamanı daha da rövnəqlənmiş və bir çox əqidə məsələlərində nəzəriyyə irəli sürmüşdür. Bu firqə barəsində lazımi yerdə ətraflı və geniş izah verəcəyik.
Ancaq görəsən Əməvi hökuməti nəyə görə belə tez süquta uğradı? Afrikanın (Tunis), həmçinin İspaniyanın, şərqdə isə Amurdərya və Sent dərəsinə qədər uzanan ərazilərin fəthi Əməvilər dövründə baş verdiyini çox gözəl bilirik. Bu sülalənin içərisində təcrübəli, iradəli, zor gücünə və tədbirlə islamın əhatə dairələrini genişləndirən bacarıqlı şəxslər də olmuşdur. Lakin bir belə səy və bacarıqlar həddindən artıq səmərəsiz oldu. Görəsən onlar bu böyük müvəffəqiyyətlərlə yanaşı nəyə görə xalq kütləsinin nifrət və qəzəbinə düçar olmuşdular? Bu hədsiz zülmkarlıqların və ya müqəddəs dini qanunları əldə oyuncağa çevirmələrinin nəticəsi idimi? Əlbəttə bu sualların cavabı hamıya mə’lumdur. Qeyd olunan amillər onların süqutunda yüksək tə’sirə malik idi, amma səhv etməsək bunlardan başqa bir şey də vardır ki, ona xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Bu amil dindarlıq hissi və ilahi mə’nəvi dəyərlərdir ki, səhra ərəbləri onun vasitəsi ilə dünyaya ağalıq edən iki böyük imperiyanı dizi üstə çökürə bildilər. Misilsiz qüvvəyə malik olan bu amil islamın əvvəllərində yüz illər boyu davam etməkdə olan tayfa-qəbilə ixtilaflarına son qoymuş, bir-birlərinə ömürlük düşmən kəsilmiş şimal və cənub ərəbləri arasında islami vəhdət yaratmışdı.
İlahi gücə malik olan bu tə’sir qüvvəsi Mərvanilər dövründə tədricən zəifləməyə başladı və nəhayət bir müddət sonra öz yerini nəfsani istəklərə və dünyəvi dəyərlərə verərək tamamilə məhv olub aradan getdi. Vaxtilə Ərəbistan yarmadasını, sonradan digər ölkələri fəth edən ilahi dəyərlərin azalıb yoxa çıxması Əməvi səltənətinin dağılmasında hədddən artıq yüksək tə’sirə malik idi.
Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, Hicri tarixi ilə 11-ci ildə dindən çıxmışlara və daxili düşmənlərə divan tutulduqdan sonra müsəlmanlar öz aralarında mövcud olan ixtilafları bir kənara qoyub əcnəbilərə qarşı mübarizədə birləşdilər. Bu vəhdət Əməvi xilafətinin ikinci yarısında, “Mərəcür-rahit” vuruşmasında aradan getdi. Məhz bu mübarizədə cənub və şimal ərəbləri əks cəhbələrdə mövqe tutub bir-birinə qarşı müqavimət dəstələri yaratmağa başladılar. Əbdülməlik istisna olmaqla, Müaviyədən sonra iş başına gələn xəlifələrin hamısı bu dəstələrdən öz xeyrinə istifadə etmək üçün həmişə bir tərəfi müdafiə edib yüksək kürsülərdə əyləşdirir, digər tərəfi isə müəyyən təzyiqlərə mə’ruz qoyaraq siyasi-ictimai səhnədən təcrid edirdilər. Xilafətin bütün şəhərlərinə səpələnmiş bu dəstələr daim öz ictimai mövqelərini möhkəmləndirmək üçün münasib şəraitin yaranmasını gözləmiş, yeni müsəlman olmuş xalqlar da öz mənafelərini tə’min etmək üçün bu iki qüvvədən birini dəstəkləmişlər. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, Xorasanda iranlılar cənub ərəblərini müdafiə etməklə Qəhtanilərlə birləşib Əməvilərlə mübarizəyə başlamışdılar.
Bu dəstələrin hansı biri ilə xoş münasibət və həmkarlıq üstündə yaranan daxili ixtilaflar da Əməvilərin zəifləməsində tə’sirsiz olmamışdır. Hətta bə’zi vaxtlarda xəlifə bu məsələyə görə öz qohum-əqrəbalarına belə, rəhm etmirdi. Buna görə də axırıncı yarım əsr ərzində heç bir Əməvi xəlifəsi öz ətrafında vahid bir qoşun və ixtilafsız hökumət aparatı yarada bilməmişdi.
ƏMƏVİLƏR DÖVRÜNDƏ FƏTH OLUNMUŞ ÖLKƏLƏRDƏ İSLAM DİNİNİN VƏZİYYƏTİ
Ərəbistanın vəhdətinə dair bəhsimizdə qeyd olundu ki, mürtədlərin çaxnaşması yatırıldıqdan sonra səhra sakinləri (bədəvi ərəblər) və qəbilə başçıları fərdi, ailə və tayfa yaşayış tərzinin sona çatdığını dərk etdilər. Artıq hamı Mədinəyə tabe olmalı və orada əyləşən xəlifəyə itaət etməli idi. Belə bir qüdrətli birliyin təbliğ yolu ilə dini yaymaları labüd idi. Qonşu ölkələrdə dini təbliğ etməyə hazır olan mütəşəkkil dəstələrin hamısı islam dini barədə lazımi həddə birliyə malik deyildilər. Onlar bu dini, Hicazdan qıraq ölkələrə aparıb yaymaqda eyni məqsəd güdmürdülər və bir dəstə adam bir növ vuruşub çoxlu miqdarda qənimət əldə etmək istəyirdilər. Belə bir hadisə ilə müsəlmanlar hələ Peyğəmbər (s)-ın öz sağlığında da üzləşmişdilər. Peyğəmbər (s)-dan nəql olunmuş hədisi Buxari öz kitabının əvvəlində belə dərc edib: Hər bir kəs Allaha və Peyğəmbərə xatir hicrət edərsə, onun mükafatı Allah və Peyğəmbərin yanındadır, hər bir kəs bu hicrətdən dünya malı və gözəl qadın istəyərsə ondan başqa bir şey nəsibi olmayacaqdır. Mə’lumdur ki, fəthlərdə iştirak etməyə hazır olan qüvvələrin bə’zisi birinci dəstənin sırasından sayılmırdılar (yə’ni yalnız bu fəthlərdən dini yaymaq məqsədini güdən dəstə). Ancaq elə ilk günlərdən Peyğəmbər (s)-ın sünnəsinə əsasən qoşunun getdiyi yerə Qur’anı və islam fiqhinin hökmlərini öyrədən dəstə də gedərdi. Bu dəstə bə’zi hökmlərin istədikləri kimi deyil, iman əsasında islamı camaata öyrədirdilər. Onların (dərs verənlərin) əksəriyyətinin sözləri ilə rəftarları üst-üstə düşdüyündən haraya getsəydilər orada əqidəli, dinin hökmlərinə yerli-yerində riayət edən müsəlmanlar yetişdirir və ya tərbiyə edirdilər. Peyğəmbər (s)-dan sonrakı dövrlərdə şəriətə uyğun gəlməyən söz deyən və ya hərəkət edən hakimlərə də irad tutan bu dəstə olmuşdur. Cəza tədbirlərində və hüquqi işlərdə islam fiqhinin tətbiq olnumasının bünövrəsini qoyanlar da bunlar olmuşlar. Qur’anın zahiri ayələrində, Peyğəmbər (s) sünnəsindən istifadə edərək müsəlmanların məişətinə uyğun hökmlər çıxarırdılar ki, bu da Əməvi hökumətinin sonu, Abbasi xilafətinin ilk çağlarında genişlənməyinə, formalaşmasına və günün tələblərinə uyğun olmasına gətirib çıxardı. Əməvilər dövründə islam fəthləri yalnız işğalçılıq xarakteri daşıyırdı. Əsgərlər qənimət əldə etmək, xəlifə isə öz xəzinəsini doldurmaq üçün fəthlərdə iştirak edirdi. Yalnız Ömər ibni Əbdüləziz özünün qısa hakimiyyəti dövründə müharibələri dayandırıb, əsgərlərə sərhədləri qorumaq əmrini verdi.
HƏMİN DÖVRDƏKİ ELMLƏR
Ərəbistan yarmadasının cənubuna dair bəhsimizdə qeyd edildi ki, ermızdan yüz illər qabaq bu ərazi nəzərə çarpacaq dərəcədə sivilizasiyaya malik olmuşdur. Ancaq me’marlıq və (kənd təsərrüffatını) əkinçiliyi çıxmaq şərtilə görəsən digər sahələrdə də irəliləyiş əldə etmişdilər, yoxsa yox? Görəsən bu ərazinin alimləri digər elmlərə dair nəzər və ya əməli təhqiq aparmışlarmı? Bu sualın cavabı müsbət deyildir. Hicazda yarmadanın şimal və şərqində yaşayan ərəblərdən bə’zisi İran və Rum imperiyasının işğal etdiyi ərazilərlə qonşu olduqlarına görə onlar burada yayılmış elmlərdən agah idilər. Ancaq bir şey aydındır ki, islamdan qabaq Ərəbistan hər hansı bir elmin meydana gəlməsində və ya işkişafında heç bir rola malik olmamışdır.
İslamın təzəcə zühur etdiyi anda Candişapurda (İran ərazisində şəhər olub) bə’zi adamlar həkimlik (tibb elmini) öyrənmişlər ki, onların ən bariz nümunəsi Haris ibni Kəldə olmuşdur (hicrətin 23-cü ilində vəfat etmişdir).
Hicri tarxinin birinci əsrinin yarısından yunan və siryani dilində yazılmış tibb və əczaçılığa dair kitablar ərəb dilinə tərcümə olunmağa başlamışdır. Əməvi xəlifələri arasında Mərvanın oğlu Əbdülməlik astranomiya elminə daha çox diqqət yetirmişdir, belə ki, deyilənlərə görə o, münəccimləri də özü ilə birgə müharibəyə aparardı.
Kəlam elminə (sxolostika) dair elmi mübahisələr birinci əsrin sonunda başlanmışdır. Tarixi sənədlər sübuta yetirir ki, hələ Əli (ə)-ın xilafəti zamanı “cəbr” və “qədər”ə dair elmi mübahisə dərnəkləri və ya yığıncaqları olmuşdur.
