YEZİD İBNİ ƏBDÜLMƏLİK
Ömər ibni Əbdüləziz vəfat etdikdən sonra Yezid ibni Əbdülməlik xəlifə oldu və onun hakimiyyəti dörd il çəkdi (101-105 illər h.q).
Yezid əyyaşlıqla məşğul olub, şərab içən və fasiq bir adam idi. Azacıq hökuməti dövründə Ömərin bərpa etdiyi ədalətli adət-ən’ənələri bir-birinə vurdu, müxtəlif məbləğdə vergilər alıb əhaliyə işgəncələr verilməsi üçün dövlət mə’murlarına ixtiyar verdi. Onun xilafəti dövründə Qeysi və Yəmani münaqişəsi yenidən baş qaldırdı. Yezid ibni Mühəllib qiyam edərək Bəsrəni tutdu, sonra isə Əzd tayfasının köməkliyi ilə Əhvaz, Fars, Kerman əyalətlərini də ələ keçirdi. Lakin Xuzistan əyalətində bəni Təmim qəbiləsi onun qarşısında müqavimət göstərdilər. İbni Mühəllib Kufəyə döndükdə Məsləmə ibni Əbdülməlikin qoşunu ilə üzləşdi. Bu döyüşdə ibni Mühəlləb öldürülərək qoşunu darmadağın edildi. Arvadlarını və qızlarını əsir götürüb bazarlarda satdılar.
Yezidin xilafəti dövrü onun iki kənizi var idi ki, həqiqətdə ölkənin siyasi işləri bu iki qadının əlində idi. Onlardan birinin adı Xubabə idi ki, Yezid ona bərk vurulmuşdu. Deyilənlərə görə Xubabə bir gün bu beyti Yezid üçün zümzümə etdi ki, onun da məzmunu aşağıdakı kimidir:
Boğazla dilçək arasında möhkəm yanğın var, nə sakitləşir, nə də su içmək üçün yol açılır ki, boğaz sərinləsin.
Yezid bu beytdən sonra cuşa gələrək dedi: Uçmaq istəyirəm. Xubabə soruşdu: Əgər uçsan xilafəti kimə tapşıracaqsan?
“Sənə!” deyib onun əlini öpdü. Kəniz öldükdə isə Yezid həddən artıq narahat oldu, bir neçə gün cənazəsinin yanında əyləşib onu dəfn etməyə icazə vermədi. Kənizin cəsədi iy verən zaman xəlifənin qardaşı onun yanına gedib dəfn etmək üçün rüxsət aldı. Kəniz dəfn olunduqdan bir neçə gün sonra Yezid də öldü. O, sağlığında qardaşı Hişamı, ondan sonra isə oğlu Vəlidi xəlifə tə’yin etdi.
Hişamın xilafəti nisbətən uzun sürdü (105-125 illər h.q). Bu uzun sürən hakimiyyət zahirdə islahatlar həyata keçirmək üçün ona imkan yaratdı. Özü çalışqan və qənaətcil bir şəxs olduğundan əyalətlərə ləyaqətli mə’murlar tə’yin edib, işləri öz qaydasına salıb dövlətin gəlirini artırmaq fikrində idi. Ancaq Ömərin vəfatından sonra Yezid ibni Əbdülməlikin iş başına gəlməsi ilə, ürəklərdə yaranmış islahat ümidi yenidən baş qaldırmış Ədanani və Qəhtani münaqişələrini aradan apardı və iğtişaşların ilk qığılcımları görünməyə başlandı. Digər tərəfdən Xəvaric də ayağa qalxmışdı. Həmçinin hakimiyyətə zidd qüvvələr şiəlik adı altında fəaliyyət göstərməkdə idilər. Tarixin belə bir anında şəhərlərdə xalqı sevən, qəlbində ürək yanğısı olan və vəziyyətdən düzgün istifadə etməyi bacaran hakimlər zülümü azaldaraq xalqın razılığını əldə etmiş olsaydılar, Əməvi hakimiyyətinin süqutu bir az ləngiyərdi. Lakin bu hakimlər elə bil bu hakimiyyətin sona yetdiyini anlamışdılar. İraqa və şərq əyalətlərinə hakim olan Xalid ibni Abdullah Qəsri Həccac ibni Yusifin siyasətini yürütdü. Xalid avam bir adam idi, deyilənlərə görə hətta Qur’anı belə, düzgün oxuya bilmirdi. Bir gün xütbə oxuduğu zaman Qur’an ayəsini səhv oxuyaraq dayandı. Təğləb tayfasından olan dostlarından biri ayağa durub dedi: Ey əmir, özünü çətinliyə salma, ağıllı bir adamın Qur’anı əzbərdən oxuduğunu görməmişəm. Qur’anı əzbərləmək axmaq adamların işidir. Xalid dedi: Düz deyirsən. Xalidin zülmü o qədər artdı ki, Hişam onu hakimlikdən kənarlaşdırmağa məcbur oldu. Onun yerinə tə’yin olunmuş canişinin dövründə Kufə şiələri Əli ibni Hüseyn (ə)-ın oğlu Zeydin ətrafına toplaşaraq onu hakimlə döyüşə qaldırdılar. Lakin bu əhali öz tərzi-üslubları əsasında ilk əvvəl böyük bir həyacanla Zeydi ümmətin Mehdisi adlandırıb, sonda müxtəlif bəhanələrlə onun ətrafından dağıldılar. Nəticədə Zeyd şəhid oldu və onun cəsədini dar ağacından asdılar. (121-ci il h.q). Kəlbi tayfasından olan bir şair (Əməvilərlə bağlılığı olan Həkim ibni Əyyaş Əur) bu barədə belə deyir:
Biz Zeydi xurma ağacının budaqlarından asdıq. Halbuki, heç bir Mehdi xurma ağacının budaqlarından asılmamışdır. (Əqdül-fərid 5-ci cild, 210-cu səh.)
Yaqut Himəvi yazır: Bir nəfər Abdullah ibni Cə’fərin yanına gedib dedi: Ey Peyğəmbər övladı! Həkim Əur Kufədə sizin adınıza yaramaz sözlər deyir. Soruşdu ki, onun söylədiyi şe’rlərdən bir şey bilirsənmi? Dedi: “Bəli” və o, yuxarıdakı beyti təkrar etdi.
Abdullah titrək əllərini göyə qaldıraraq dedi: İlahi, əgər yalan deyirsə onun üstünə bir it göndər.
Həkim gecə vaxtı Kufə şəhərindən çıxan zaman onu bir şir parçaladı. Bir nəfər bu xəbəri Cə’fərə çatdırdı. Cə’fər səcdə edərək dedi: Şükr olsun Allaha ki, bizim haqqımızda verdiyi və’dəsi düzgündür.
Zeyd, alim, pərhizkar, zülümkarlara qarşı mübariz və Əhli-beytə məxsus alicənab bir şəxs idi. Şiə məzhəbi arasında Zeydiyyə adı ilə məşhur olan firqə atası Əli ibni Hüseyndən sonra onun imam olduğunu qəbul edirlər.
Hişam Rum imperiyası ilə döyüşləri davam etdirərək qoşunları Fransanın işğal etdiyi ərazilərə qədər apardı. Şərqdə isə Türkistanın bir hissəsini fəth etdi.
Hişamın xilafətinin son dövrlərində əhali vergilərin çox olmasından təngə gələrək ayağa qalxdılar və bu işdə onlar qonşuları olan türklərlə birləşdilər. Hişam bu hərəkatı yatırtmaq üçün Nəsr ibni Səyyarı oraya göndərdi. (120 h.q). Nəsr iğtişaş salanları yatırtıqdan sonra Mərvdə məskunlaşdı və Əbu Müslimin qiyamına qədər orada qaldı və daha sonra Nişapura yollandı. Əbu Müslim Qəhtəbə ibni Şəbibi onun ardınca göndərdi. Qəhtəbə ilə Nəsr arasında döyüş baş verdi və nəhayət hicrətin 131-ci ilində Nəsr Savədə dünyadan köçdü. Hişam isə hicri tarixinin 125-ci ilində vəfat etdi.
Hişamın xilafəti zamanı baş vermiş başlıca hadisələrdən biri də imam Baqir (ə)-ın vəfatı olmuşdur. Şiələrin beşinci imamı Məhəmməd ibni Əli ibni Hüseyn (ə) məşhur rəvayətlərə əsasən hicri tarixinin 57-ci ilində Mədinə şəhərində anadan olmuşudur. O, ali-Məhəmməd elminin sirrlərini açıqlayaraq camaat arasında yaydığına görə Baqirul-ülum ləqəbi almışdır. Şiə tarixçiləri onun böyüklüynü və yüksək əxlaqi dəyərə malik olduğunu e’tiraf etmiş və bir sıra şairlər yüksək əxlaqi keyfiyyətlərini məhd etmişlər. Zəmanəsinin məşhur kəlam alimi ilə birgə keçirdiyi elmi məclislər bütövlükdə xalqın, xüsusilə də şiələrin diqqət nəzərini cəlb etsə də Mərvaniləri narahat edirdi. Bir dəfə Hişam onu Dəməşqə də’vət etdikdə həzrət oğlu imam Sadiq (ə)-la birgə oraya getmiş və Hişamın bərpa etdiyi elmi məclisdə iştirak etmişdir. O həzrət oradan çıxarkən xristianların böyük alimlərindən biri ilə elmi mübahisə etmiş və onun verdiyi bütün suallara cavab vermişdir. İmam Baqir (ə) hicrətin 114-cü ili Mədinədə vəfat etmiş və Bəqi’ qəbristanlığında dəfn olunmuşdur.
Hişamdan sonra Vəlid ibni Yezid xilafətə çatdı (125 h.q). Bu illər Əməvilərin dövləti zəifləməkdə və bu sülalənin hakimiyyəti süqut etməkdə idi.
Gördüyünüz kimi, Qəhtanilər və Qeysilər uzun illərdən bəri aralarında olan düşmənçiliyi unutmamışdılar. Başdan-başa İraq və İran ərazilərinə səpələnmiş bu qəbilə arasında daim münaqişə baş verirdi.
Qəhtanilər şərqdə daha çox idi və onlar Ədnanilərin hakimiyyətinə dözə bilmirdilər. İş başına gələn hər hansı bir xəlifə bə’zən Ədnaniləri himayə edib Qəhtaniləri alçaldar və bə’zən də bunun əksi baş verərdi. Əməvi hökumətinin son otuz ildə iş başına gələn xəlifələri nə Əbdülməlik ibni Mərvan kimi hər iki qəbilənin qüvvələrini bərabər səviyyədə əldə saxlaya bilir, nə onları öz yerlərində oturtmağı bacarır və nə də xalq arasında hörmət qazanmış Ömər ibni Əbdüləziz kimi pərhizkar və düzgün olmaqla onların rəğbətini qazana bilirdilər.
Vəlid ibni Yezid ana tərəfdən Ədnanilərlə qohum olduğundan İraq və Xorasanın hakimi Yusif ibni Ömər Səqəfiyə Kufənin hakimi Xalid ibni Abdullah Qəsrini devirmək üçün tam ixtiyar verdi. Bu işdən Qəhtanilər bərk narahat oldular
Xorasanda Qəhtani tayfaları birləşərək hökumət üçün çətinliklər meydana çıxarırdılar. Qısa müddət ərzində bir xəlifənin başqa bir xəlifə ilə əvəz olunması hökumətin sabitliyini pozmuşdu. Xüsusilə də bu xəlifələrin əksəriyyəti şərab içməkdən, əyyaşlıqdan və günlərini musiqi məclislərində keçirməkdən başqa bir iş görmürdülər. Narazı əhali bə’zi vaxtlar Ələvilərin ətrafına toplaşaraq qiyam edirdilər. Lakin bu qiyamlar müntəzəm olaraq yatırılsa da sonradan başqa bir qiyama zəmin yaradırdı.
Vəlidin xilafəti dövrü Xorasana gedən Yəhya ibni Zeyd inqilabi hərəkata başladı, ancaq Nəsr ibni Səyyarın mə’murlarının müqaviməti ilə üzləşərək öldürüldü. Əbdülməlik ibni Mərvandan sonra Əməvi hökumətinin süqut nişanələri görsənirdisə də, artıq Vəlidin dövründə bu daha da aşkar oldu. Vəlid xoş güzəran içində yaşayan bir adam idi. O, ya şərab içər, ya həmsöhbətləri və musiqiçələrlə bir yerdə olar, ya da vaxtını ov ovlamaqla keçirərdi. İbni Əbd Rəbbəh yazır: İshaq ibni Məhəmməd Əzrəq deyir ki, Vəlid öldürüldükdən sonra mən Mənsur ibni Cümhur Tələbinin yanına getdim. Vəlidin kənizlərindən ikisi orada idi. Mənsur mənə dedi: Bu kənizlərin söylədiklərinə qulaq as. Kənizlər cavab verdilər: Əhvalatı artıq söyləmişik! Mənsur dedi: Mənə söylədiyiniz kimi İshaqa da danışın. Onlardan biri dedi: Kənizlərin içində ona ən əziz olan biz idik. Bir gün müəzzinlər namaz vaxtı azan dedilər. Vəlid mənim sərxoş və cənabətli halda olan dostumu camaat namazı qılmağa göndərdi.
Vəlid şəriət hökmlərinə e’tinasız yanaşıb dövlət işlərində səhlənkarlıq etməsi ilə yanaşı o qədər daş ürəkli adam idi ki, hətta öz qohumlarına belə güzəşt etmirdi. Necə ki, bə’zi qohumları onun öz göstərişi ilə öldürülmüşdü.
Əmisi oğlu Yezid ibni Vəlid qarışıqlıqdan istifadə edib Qəhtanilərdən bir sıra böyük adamları özünə tərəf çəkdi və Dəməşqə hücum etdi. Qiyamçılar Vəlidi elə öz sarayında qətlə yetirdilər (h.q. 126 il) və Yezid özünü xəlifə e’lan etdi.
Adamı heyrətə salan budur ki, deyilənlərə görə hücumçuların saraya çatdıqlarını və yaxın bir zamanda öləcəyini bilən Vəlid Qur’anı açaraq qarşısına qoyub dedi: Osmanın başına gələnlər mənim də başıma gəldi.
Ermənistana (Ərməniyyə) hakim olan Mərvan ibni Məhəmməd Yezidin xəlifə olmaq xəbərini eşitcək xəlifənin qisasını almaq adı ilə ayağa qalxdı. Lakin Yezid hansı bir şəkildəsə onu razı saldı. Yezid 6 aylıq sürən xilafətdən sonra öldü və qardaşı İbrahim xəlifə oldu.
Yarmadada yaşayan Mərvan ibni Məhəmməd Muzərilərdən olan dəstələri ətrafına toplayaraq xilafəti ələ keçirmək qəsdi ilə Dəməşqə yollandı. O, zahirdə deyirdi ki, İbrahimi devirib yerinə zindanda olan Vəlidin digər iki oğlundan birini (Həkəm və Osman) gətirəcəyəm. Mərvanın Dəməşqə gəlişi ilə İbrahim qaçdı. Nəhayət hicrətin 127-ci ili Səfər ayında Mərvan camaatdan bey’ət alaraq özünü xəlifə e’lan etdi. Əməvi hökumətinin müxalifləri müvəqqəti olaraq ixtilafları unutdular.
Mərvan bütövlükdə Şamı öz hakimiyyəti altına alsa da, İraqda Vasit şəhəri ilə Kufə şəhərini ələ keçirmiş Xəvaricdən olan Zəhhan ibni Qeys Şeybaninin qiyamı ilə üzləşdi. Mərvan Zəhhanı devirərək İraqda sükut yaratmağa müvəffəq oldu. Lakin bu illər Xorasanda başqa hadisələr baş verməkdə idi.
Xorasanda məskunlaşmış Qəhtanilər Ədnani qəbiləsinin Mərvanın ətrafına toplaşdığını görərək bu məntəqənin narazı camaatı ilə yekdil oldular və onların hamısının səyləri bir cəhətə yönəldi. Onlar Əməvilərin hakimiyyətini devirib xilafəti peyğəmbər ailəsinə vermək istəyirdilər. Onlar iddia edirdilər ki, bəni Üməyyənin xilafəti dövründə meydana çıxmış milli (qövmi) üstünlüklər islam dininin əksinədir və həqiqi islamın bərpası üçün ali-Məhəmməd (ə) xilafəti öz əlinə almalıdır.
Bu dövrdə əhali dini hökmlərin və peyğəmbər sünnəsinin məhv edildiyinin və bid’ətlərin meydana çıxmasının şahidi olmuşdular. Onlar deyirdilər: Bütün problemlərin həlli, ağrı-acıların əlacı və bütün dağıntıların yararlı hala salınması üçün yalnız və yalnız müsəlmanlar Qur’ana və həqiqi islam hökumətinə üz döndərməli, Peyğəmbər və Raşidi xəlifələrinin adət-ən’ənələrini yenidən bərpa etməlidirlər. Ancaq müsəlmanların hakimiyyəti altında yaşayan əcnəbilər isə Əməvilərin və onların yerlərdəki hakimlərinin zülm və təzyiqlərindən əziyyət çəkirdilər. Onlar ədalətlə rəftar edəcək, vergiləri və digər təzyiqləri yüngülləşdirəcək bir hakimi arzulayırdılar. Əməvilərin yerlərdəki hakimlərinin zülmündən təngə gəlmiş iranlıların bə’zisi Peyğəmbər ailəsinə məhəbbət bəslədiyinə görə, bə’zisi isə öz mənfəətinə görə Əməvi hakimiyyətinə qarşı hərakatda iştirak etmək üçün inqilabçı dəstələrə qoşulurdular.
Hicri tarixinin 65-ci ilində baş vermiş Muxtar ibni Əbu Ubeydə Səqəfinin qiyamına nəzər saldıqda görürük ki, o, camaatı Əli (ə)-ın oğlu Məhəmməd ibni Hənəfiyyənin ətrafında toplaşmağa də’vət edərək onu ümmətin Mehdisi kimi tanıtdırır. Onun ardıcılları Kisaniyyə adını almışlar. Hicrətin 81-ci ilində Məhəmməd Taifdə vəfat edərkən onlar onun ölmədiyini iddia edib deyirdilər ki, o, Mədinə yaxınlığında yerləşən Rəzəvi dağında yaşayır və onun yeməyi qeybdən gəlir. O, Allah istədiyi zaman aşkar olacaq.
Kisaniyyə məzhəbinin nümayəndələri öz də’vətlərini ilk növbədə Xorasanda yaydılar. Çoxlu sayda tərəfdarları olsa da get-gedə bu də’vət ali-Abbasın xeyrinə tamamlandı.
Abbasilər və onların tərəfdarları şayiə yaydılar ki, Məhəmməd Hənəfiyyədən sonra oğlu Əbu Haşim imam oldu. Şama etdiyi səfərlərin birində (98 il h.q.) Hümeymədə Məhəmməd ibni Əli ibni Abdullah ibni Abbasla görüşərək elə oradaca imamətini ona tapşırmış və o vaxtdan bəri imamət Abbasi sülaləsinə ötürülmüşdür. Beləliklə Abbasilər həm Peyğəmbər varisi kimi, həm də Əli (ə)-ın tərəfindən xilafəti ələ almağa hüquqları çatırdı.
Məhəmməd öz də’vətçilərini Hicazdan kənara, xüsusilə də Xorasana göndərdi. O, öz nümayəndələrinə tapşırıq verdi ki, xəlifə olmaq üçün müəyyən bir şəxsin adını çəkməyin. Məhəmməd öldükdən sonra özünün vəsiyyətinə əsasən oğlu İbrahim onun canişini oldu.
Bu dövrdə Mərvdə yaşayan Əbu Müslim onun də’vətini Xorasanda aşkar etdi. Abbasilərin imamı öz tərəfdarlarına deyirdi ki, çalışın iranlıları ətrafınıza toplayın, ərəblərdən yalnız Qəhtaniləri özünüzə tərəf çəkin, çalışın Ədnanilərdən uzaqlaşın, hətta bacardıqca onları qətlə yetirin.
Əbu Müslim Xorasandakı şiələri, Qəhtaniləri və Əməvi hökumətindən narazı olanların hamısını öz ətrafına topladı. Xorasan şəhərlərini bir-bir Əməvi nümayəndələrinin əlindən aldı. Onları İrandan çıxardıqdan sonra İraqa tərəf üz tutdu. Əbu Müslim İraqa çatmamışdan bir az əvvəl Abbasilərin imamı İbrahim qətlə yetirildi. Qardaşı Abdullah ibni Məhəmməd ibni Əli (Səffah) (ləqəbi isə Əbul-Abbas idi) özünü Kufəyə yetirib oranın şiələrinin yanında gizlincə yaşadı.
Əbu Müslimin qoşunu Kufəyə çatdı. Digər tərəfdən isə Mərvanın qoşunları Mosul tərəfdən özlərini oraya çatdırdılar və müharibə başlandı. Bu döyüş on gün davam etdi və nəhayət Mərvanın qoşunu məğlub oldu, özü isə qaçaraq Busir də (Misirdə) öldürüldü və başı kəsilib Əbul-Abbasa göndərildi. Beləliklə Əməvilərin 90 illik xilafəti sona yetdi.
