ƏQİDƏLƏR (3)
1. Peyğəmbərin (s) bütün səhabələri ləyaqətli və saleh şəxslər idimi?
2. Əhli-hədisin Peyğəmbər (s) səhabələri barəsindəki nəzəri necədir?
3. ƏHLİ-HƏDİSİN SƏHABƏLƏRİN ƏDALƏTİ BARƏSİNDƏKİ NƏZƏRİ
Əhli-hədisin tə᾿kid etdikləri fikri əsaslardan biri də, onların istisnasız olaraq, Peyğəmbərin (s) bütün səhabələrini ədalətli sanmalarıdır. Bu firqənin nəzərində Peyğəmbər (s) səhabələrinə irad tutmaq bid᾿ət və dindən xaric olmaq sayılır. Bunun əksinə olaraq, onlara məhəbbət bəsləmək sünnət sayılır və onların haqqında dua etmək Allah dərgahına yaxınlaşmaq üçün bir vasitədir.
Əhməd ibni Hənbəl «Əs-sünnə» kitabında deyir: Sünnətlərdən biri Peyğəmbər (s) səhabələrinin yaxşılıqlarını yad etmək, onların arasında baş verən çəkişmələri nəzərə almamaq və onlara göz yummaqdır. Buna əsasən, hər kim Peyğəmbər (s) səhabələrinin hamısını, yaxud onlardan təkcə birini söyüb nifrət etsə, bid᾿ətçi və rafizidir (yə᾿ni dindən çıxmışdır). Peyğəmbər (s) səhabələrinə məhəbbət bəsləmək sünnət, onların barəsində dua etmək Allah dərgahına yaxınlaşmaq üçün bir vasitə, onlara tabe olmaq qurtuluş səbəbi, əsərlərinə tabe olmaq isə fəzilətdir. Peyğəmbər-Əkrəmdən (s) sonra ümmətin ən yaxşısı Əbu Bəkr, ondan sonra Ömər, ondan sonra Osman və daha sonra Əlidir ki, bunlar raşid və hidayətedici xəlifələrdir. Bunlardan sonra Peyğəmbərin (s) sair səhabələrinin pisliklərini nəql etmək, yaxud səhabələrdən hər hansı birinə tə᾿nə ilə yanaşmaq heç kəsə caiz deyildir. Əgər bir kəs belə edərsə, müsəlmanların rəhbərinə onu cəzalandırmaq vacibdir və onu bağışlamaq haqqı yoxdur; o, tövbə edənə qədər cəzalandırılmalıdır. Əgər tövbə edərsə, qəbul olunar, əks halda cəza tədbirləri yenidən təkrarlanar, başqalarının hüzurunda tövbə edib öz əməlindən qayıdana kimi şallaq vurular.»
Əbul Həsən Əş᾿əri də «İbanə» kitabında belə deyir: «Biz sələflərə (səhabələrə) məhəbbət bəsləməyə iman gətirmişik. Elə şəxslər ki, Allah onları Peyğəmbərlə yoldaşlığa layiq bilmişdir. Allah-taala onları tə᾿riflədiyinə görə, biz onların hamısını sevirik.»
TƏNQİDLƏR VƏ MÜLAHİZƏLƏR
Bu nəzəriyyənin araşdırılıb tənqid edilməsində bir neçə məsələyə diqqət yetirilir:
1. Səhabə kimə deyilir?
Səhabənin izah və tə᾿rifində alimlər arasında fikir ayrılığı vardır. Vaqidi deyir: «Hər kəs Peyğəmbəri (s) görübsə, İslamı qəbul edib ona razı olubsa, Peyğəmbər (s) səhabəsi kimi tanınır, hətta o həzrəti bir saat görmüş olsa belə. Əlbəttə, səhabələr İslamı nə zaman qəbul etmək baxımından rütbə və dərəcələrə bölünürlər.»
Əhməd ibni Hənbəl deyir: «Peyğəmbər (s) səhabələrinin hamısı o həzrətlə oturub-duran şəxslər idi. Hətta bir ay, bir gün, yaxud bir saat olsa və yaxud onu bir anlığa görsə belə.»
Buxari deyir: «Müsəlmanlardan Peyğəmbərlə (s) oturub-duran, yaxud onu görən hər bir şəxs onun səhabəsi kimi tanınır.» Amma Səid ibni Musəyyib yalnız o kəsi Peyğəmbər (s) səhabəsi hesab edir ki, heç olmazsa bir-iki il o həzrətlə birlikdə olsun, yaxud bir-iki müharibədə onunla iştirak etmiş olsun.
2. Biz (səhabə üçün deyilən tə᾿rifin dairəsinin genişliyi ilə belə) Peyğəmbər (s) səhabələrinin tarixi reallıq və həqiqət baxımından necə olmalarını, Peyğəmbərin (s) dininə vəfalı qalmaq baxımından o həzrətlə oturub-duran, yaxud onu ziyarət edən bütün şəxsləri (səhabə kimi) qəbul etməyin mümkünlüyünü araşdırmalıyıq.
Peyğəmbəri-Əkrəmin (s) köməkçiləri və səhabələrinin vəsfində gələn çoxlu Qur᾿an ayələrinə, eləcə də tarixə nəzər salmaqla bu sualın cavabını vermək olar.
Əgər səhabələrin tə᾿rifində həmin genişliyi götürsək, (yə᾿ni Peyğəmbərlə (s) oturub-duran, yaxud yalnız onu hətta bir gün və ya bir saat olsa belə, ziyarət edən şəxslərin hamısını səhabə hesab etsək,) Peyğəmbər (s) səhabələrini Qur᾿anın vəsfinə əsasən, bir neçə dəstəyə bölmək olar:
1. İmanda öndə gedənlər;
Qur᾿ani-kərim mühacir, ənsar və onların ardıcılları içərisində imanda öndə gedənləri «Allahın onlardan və onların da Allahdan razı olduğu» şəxslər və Allah tərəfindən onlara behişt və᾿dəsi verilən şəxslər kimi. Belə ki, buyurulur: «(İslamı) ilk əvvəl qəbul edib (başqalarını bu işdə) qabaqlayan mühacirlərə və ənsara, həmçinin yaxşı işlər görməkdə onların ardınca gedən kimsələrə gəldikdə, Allah onlardan, onlar da Allahdan razıdırlar...»
2. Bey᾿ət edənlər;
Allah-taala, ağacın altında Peyğəmbərlə (s) bey᾿ət edən şəxslərə xatircəmlik nazil etməsini və onların qələbə çalacaqlarını və᾿də vermiş və onlardan razı olduğunu bildirmişdir. Bu barədə buyurur: «(Ya Peyğəmbər!) And olsun ki, (Hüdeybiyyədə) ağac altında sənə bey`ət etdikləri zaman Allah mö`minlərdən razı oldu. Allah onların ürəklərində olanı bildi, onlara Öz dərgahından xatircəmlik, rahatlıq göndərdi və onları yaxın gələcəkdə qazanılacaq bir qələbə ilə mükafatlandırdı.»
3. Mühacirlər;
Qur᾿anda mühacirlər Allahın mərhəmət və razılığını əldə etmək üçün çalışan, eləcə də Allaha və Onun rəsuluna kömək etmək niyyətində olan şəxslər kimi yad edilir, onlar sadiq şəxslər adlandırılaraq buyurulur: «Bu qənimət yurdlarından qovulub çıxardılmış, mal-dövləti əlindən çıxmış Allahdan mərhəmət və riza diləyən, Allaha və Onun peyğəmbərinə kömək edən yoxsul mühacirlərə məxsusdur. Onlar (imanlarında, sözlərində və işlərində) doğru olan kimsələrdir.»
4. Fəth səhabələri;
Allah-taala bu dəstəni əzəmət və hörmətlə yad edərək, onların barəsində buyurur: «Düşmən müqabilində şücaətli və soyuqqanlı, öz aralarında isə dost və mehribandırlar. Həmişə Allaha ibadət edərək, Onun razılığını əldə etmək məqsədi güdürlər.»
Bu ayələrin məzmunundan aydın olduğu kimi, Allah-taala bu dörd dəstəni əzəmətlə yad edir, onların vəziyyəti ilə əlaqədar Öz razılığını izhar edir. Amma bə᾿zi Qur᾿an ayələrinə müraciət etdikdə görürük ki, Peyğəmbər (s) səhabələrinin (yə᾿ni o həzrəti görüb, onunla oturub-duranlar) arasında elə şəxslər də tapmaq olar ki, Qur᾿an onları məzəmmət edir, onlara nifrət hissi ilə yanaşır, yaxud Peyğəmbərə (s) və sair mö᾿minlərə onlardan uzaq gəzmələri barədə xəbərdarlıq edir. Bu izaha əsasən, aşağıda bir neçə səhabə qrupunun adını çəkmək olar:
5. Tanınmış münafiqlər;
Onlar Peyğəmbəri-Əkrəmin (s) səhabələri arasına nüfuz edərək, o həzrətə tabe olmalarını iddia edirdilər. Halbuki, onların nifaqı və ikiüzlülüyü aşkar idi. «Münafiqun» surəsi onların barəsində nazil olmuşdur. Allah-taala belə buyurur: «(Ya Peyğəmbər!) Münafiqlər sənin yanına gəldikləri zaman: “Biz sənin doğrudan da, Allahın peyğəmbəri olduğuna şəhadət veririk!” – deyirlər. Allah sənin Onun həqiqi peyğəmbəri olduğunu bilir. Allah həm də münafiqlərin xalis yalançı olduqlarına şəhadət verir.»
Surənin davamında isə belə oxuyuruq: «Sən onların bağışlanmasını diləsən də, diləməsən də, fərqi yoxdur. Onsuz da Allah onları bağışlamayacaqdır. Şübhəsiz ki, Allah fasiq qövmü doğru yola yönəltməz!»
6. Tanınmayan münafiqlər;
Münafiqlərin bir qrupu da vardır ki, Allah-taala onların barəsində Peyğəmbərə xəbərdarlıq edir və buyurur:
«Sən də onları tanımırsan, yalnız Biz onları tanıyırıq.»
7. Qəlblərində kin-küdurət və qərəz olanlar;
Allah-taala onları, Allaha və Peyğəmbərə yalan və᾿də verən münafiqlər cərgəsində qeyd edir:
«O zaman münafiqlər və qəlblərində mərəz olanlar: “Allah və Onun peyğəmbəri bizə yalan və`d etmişdir. (Biz zəfər çala bilməyəcəyik” – deyirdilər.»
8. Fitnə-fəsad törədənlər.
Allah-taala Qur᾿ani-kərimdə bu qrupu «səmmaun» adlandırır ki, Allaha, qiyamət gününə iman məsələsində vəfalı qalmadıqlarına görə, cihadda iştirak etmək məsələsində şəkkə düşmüşdülər. Əgər iştirak etsəydilər də, yalnız fitnə-fəsada və xəyanətə əl atırdılar. Belə ki, Qur᾿ani-kərimdə buyurulur:
«Səndən (cihada çıxmamaq üçün) izn istəyənlər ancaq Allaha və axirət gününə iman gətirməyənlər və ürəkləri şəkk-şübhəyə düşənlərdir. Onlar öz şübhələrində tərəddüd edib durarlar»
«Əgər onlar (münafiqlər) cihada çıxmaq istəsəydilər, ona hazırlıq görərdilər. Lakin onların davranışı Allaha xoş gəlmədi, buna görə də (cihada çıxmaqlarına) mane oldu. Onlara: “(Evdə) oturanlarla (qocalar, zəiflər, qadınlar və uşaqlarla) bərabər siz də oturun!” – deyildi»
«Əgər münafiqlər sizinlə birlikdə (cihada) çıxsaydılar, yalnız içinizdə pozuntunu, fəsadı artırar və sizi fitnəyə uğratmaq üçün aranıza soxulardılar. İçinizdə onlara qulaq asanlar da vardır. Allah zalimləri tanıyandır!»
Yuxarıda qeyd olunanlardan əlavə, digər qruplar da var idi ki, Qur᾿an onları fasiq , yaxşı əməllə pis əməli bir-birinə qatanlar , cihad meydanından qaçanlar , imansız müsəlmanlar və s. kimi adlarla xatırlamışdır.
Qeyd olunanlardan mə᾿lum olur ki, Qur᾿anın aşkar buyurduğuna əsasən, Peyğəmbər (s) səhabələrinin hamısı Allahın nəzərində eyni səviyyədə deyildir və onların hamısı Allahın razılığına nail olmamışdır. Bundan əlavə, İslamın əvvəllərinə nəzər saldıqda görürük ki, hətta əvvəldə qeyd olunan dörd qrupdan birində olan şəxslər də, Peyğəmbərin (s) vəfatından sonra şiddətli çəkişmələrə başladılar. Bunlara misal olaraq, üçüncü xəlifə Osman ibni Əffanın qətlə yetirilməsi, Əmirəl-mö᾿minin Əlinin (ə) xilafəti dövründə baş verən «Siffeyn» və «Cəməl» müharibələrini qeyd etmək olar.
Burada belə bir sual yaranır: Yuxarıdakı qrupların hamısını Peyğəmbər (s) səhabəsi hesab etmək və onların hamısına məhəbbət və ehtiramla yanaşmaq necə mümkün olar?! Onların hamısının ədalətli olduğunu idia etmək olarmı?! Qeyd olunduğu kimi, müharibə edib bir-birinin qanını axıdan tərəflərin hər ikisinə haqq qazandırmaq olarmı?! Və yaxud onların heç birinin ədalətində şəkk etmək olmazmı?!
SUALLAR VƏ TAPŞIRIQLAR
1. Səhabələr üçün hansı izah və tə᾿rifləri qeyd etmişlər?
2. Əhməd ibni Hənbəlin Peyğəmbər (s) səhabələri barədə nəzəri nədir?
3. Qur᾿ani-kərimdə Peyğəmbər (s) səhabələri hansı dəstələrə bölünür? Onların adlarını sadalayın.
4. Əhli-hədisin səhabənin ədaləti barəsindəki nəzərini bəyan edin.
