Azəri
Friday 3rd of May 2024
0
نفر 0

VƏKİLLƏRİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ, E’TİBAR VƏ YA ƏDALƏT

Vəkilin xüsusiyyətlərindən biri onun etibarlı olmasıdır. zilərinin fikrincə, vəkilin etibarlılığı dedikdə onun şiələrdən toplanmış büdcəyə münasibətdə sədaqətli olması nəzərdə tutulur. Amma belə düşünənlər var ki, vəkil yalnız ədalətli olduqda etibarlı sayılır.

Belə görünür ki, vəkilin etibarlılığı dedikdə daha geniş na başa düşülməlidir. Əgər imam bir şəxsi nümayəndə kimi hər hansı məntəqəyə göndərirsə, bu insan təkcə maddi məsələlərdə yox, ümumiyyətlə, etibarlı olmalıdır. Xalq arasında ədalətli tanınmayan bir şəxsin imam tərəfindən nümayəndə seçilməsi mümkünsüz bir işdir. Demək, vəzifəsi yalnız dini ödəncləri toplamaq olan şəxs ədalətsiz ola bilməz.

zi hallarda imamlar vəkalət qurumunun rəhbəri olaraq öz vəkillərinin etibarlılığını elan etmişlər. İmamların belə bir minatı şiələrdə arxayınçılıq yaratmışdır. Bir mənbədə bildirilir ki, imam Həsən Əsgəri (ə), Əhməd ibn İshaq, Əli ibn fər Həmani, Əyyub ibn Nuh İbrahim ibn Məhəmməd Həmdanini etibarlı şəxs kimi tanıtdırmışdır. Başqa bir məclisdə Osman ibn Səidin etibarlı olması elan edilmişdir.

İmamlar bir məntəqəyə öz vəkillərini göndərdikdə, adətən, həmin məntəqənin şiələrinə bu şəxsin etibarlı olması haqqında məktub yazardılar. İmam Həsən Əsgərinin (ə) Nişabur şiələrinə yazdığı məktubu misal göstərmək olar. İmam bu məktubda İbrahim ibn Əbdənin etibarlı şəxs olduğunu bildirmişdir.

Kiçik qeyb dövründə hər bir səfir imamın göstərişi ilə özündən sonrakı səfirin etibarlı olduğunu bəyan etmişdir. Məhəmməd ibn Osman Əmri tərəfindən Hüseyn ibn Ruhun şiə başçılarına təqdim olunması deyilənlərə sübutdur.

SİRSAXLAMA

Vəkalət qurumunun zalım rejim dövründə fəaliyyət göstərdiyini nəzərə alsaq, qəbul etməliyik ki, imamın nümayəndələri sirr saxlamağı bacaran insanlardan seçilə bilərdi. Gizli saxlanılası hər hansı sözü biganələrə bildirən kəs imamlar tərəfindən məzəmmət olunurdu. Müəlla ibn Künəys məhz sirr saxlamadığı üçün şəhadətə yetdi uyğun nöqsanına görə imam Sadiq (ə) tərəfindən tənqid edildi.

Kiçik qeyb dövründə vəziyyət xüsusilə təhlükəli olduğundan vəkalət qurumunda sirlərin qorunmasına xüsusi diqqət ayırılırdı. Səfirlər vəkillər öz işlərində bu məsələyə ciddi riayət edirdilər. Birinci ikinci səfir cəmiyyətdə yağsatan kimi tanınırdılar. Hüseyn ibn Ruh Növbəxti öz sirsaxlamağı ilə məşhur idi. O məhz bu məqsədlə xüms-zəkat qəbul etdikdə qəbz verməzdi. Hətta bir dəfə öz qapçısını Müaviyənin haqqında pis danışdığı üçün işdən xaric etdi.

Yuxarıda sadalanan xüsusiyyətlərdən əlavə, imamların vəkillərində zirəklik, bacarığı, nizam-intizam, əmanətdarlıq, dünyadan uzaqlıq, vəfadarlıq, həsəd şöhrətbazlıqdan uzaqlıq, peyğəmbər ailəsinə məhəbbət, zəruri hallarda hicrət, Allahın kitabında əhli-beyt maarifindən xəbərdarlıq, zəruri məqamlarda kəramət kimi xüsusiyyətlər var idi.

VƏKALƏT QURUMUNUN QURULUŞU İŞ ÜSULLARI

1.Rəhbərlik-Rəhbər sum imam idi. O vəkillərin işinə ciddi nəzarət edirdi. İmam vəkilləri yin edir, onların işini yoxlayır, vəkilləri şiələrə tanıtdırır, onların şəxsiyyətləri fəzilətləri haqqında lumat verir, ləyaqətsiz vəkilləri işdən uzaqlaşdırır, qurumla bağlı fırıldaqları ifşa edir, vəkilləri vəzifələri ilə tanış edir, abbasi hökuməti ilə rəftar qaydalarını müəyyənləşdirir, vəkilləri maddi cəhətdən min edir, vəkillərə qarşı yersiz ittihamlara cavab verirdi.

2.Baş vəkil-Vəkalət qurumunda müxtəlif məntəqələrə vəkillər yin edilir hər bir geniş məntəqə üçün baş vəkil seçilirdi. Bu vəkil məntəqəyə daxil olan yerlərdəki vəkillərin işinə nəzarət edirdi. Doktor Casim Hüseynin bildirdiyinə görə, vəkillər şiələri ərazilərə görə dörd qrupa bölmüşdülər: Bağdad şiələri, Mədain şiələri, Qum (Həmədan ətraf məntəqə) şiələri, Kufə şiələri. İkinci əraziyə Bəsrə Əhavaz, dördüncü əraziyə Hicaz, Yəmən Misir daxil idi. Hər nahiyədə bir müstəqil vəkil fəaliyyət göstərirdi. Onun ərazi üzrə nümayəndələri vardı. Məsələn, Əbu-Məhəmməd Həsən ibn Harun onun atası Harun ibn İmran kiçik qeyb dövründə Həmədan nahiyəsində baş vəkil idilər. İmam Sadiq (ə) imam Kazimin (ə) dövründə İraqda Əbdür-Rəhman ibn əl-Həccac baş vəkil kimi fəaliyyət göstərirdi. İmam Hadinin (ə) dövründə isə həmin ərazidə Əli ibn əl-Hüseyn ibn Əbdür-Rəbbə baş vəkil yin olunmuşdu. Kiçik qeyb dövründə İranın şərq vilayətlərində vəkillərin işinə Əbül-Hüseyn Əsədi Razi başçılıq edirdi. Birinci ikinci səfirin nəzarəti altında Bağdadda fəaliyyət göstərən Hacər ibn Yəzid Vəşşa öz növbəsində İrandakı zi vəkillərə başçılıq edirdi.

3.Səyyar nümayəndələr-Məntəqəyə ezam olunmuş vəkillər, adətən, həmin məntəqədə qalsalar da, tarixi lumatlara görə, onlar zən başqa məntəqələrə baş çəkməyə vəzifəli olmuşlar. Ərazi vəkillərinin işinə nəzarət etmiş, həm onlarla imam arasında rabitəni min etmişlər. Onların başqa bir vəzifəsi yerli vəkillərdən dini ödəncləri təhvil götürüb imama çatdırmaq olmuşdur. Əhməd ibn Məhəmməd ibn İsa Qummi ilə bağlı bir əhvalatı xatırlamaq yerinə düşər. Bu şəxs Mədinədə imam Cavadın (ə) yanında olarkən Zəkəriyya ibn Adəm haqqında soruşmaq istəyir. Həzrət özü sözə başlayıb buyurur: «Onun atama mənə etdiyi xidmətləri inkar etmək olmaz. Amma onun ixtiyarına verilmiş ödənclər yerinə çatmalıdır». Əhməd ərz edir: «Zəkəriyya ibn Adəm həmin əmanəti sizə çatdıracaqdır xahiş etdi sizə deyəm ki, yubanmasının səbəbi Məymun Müsafir (Qumdakı iki vəkil) arasındakı ixtilafdır». Həzrət buyurdu: «Mənim məktubumu ona çatdır de ki, ixtiyarına veriləni mənə çatdırsın . . .» Bu əhvalatdan lum olur ki, vəkalət qurumu ilə ərazilərdəki vəkillər arasında əlaqə olmuşdur.

4.Təqiyyə-Vəkalət qurumunun mühüm xüsusiyyətlərindən biri onun təqiyyəyə əməl etməsi gizli fəaliyyət göstərməsi olmuşdur. Şübhəsiz ki, Abbasilər hökumətinin gizli nəzarəti belə bir üsulu zəruri etmişdir. İmamların şiələrin addım-addım izlənilməsi onları gizli fəaliyyət göstərməyə vadar edirdi. Belə bir üsul sayəsində vəkalət qurumu uzun bir ömür yaşaya bilmişdir. Ciddi təhlükələr yarandığı zaman qurum rəhbərinin oyaqlığı üzvlərin fədakarlığı nəticəsində təşkilat qorunmuşdur. Qurum üzvlərindən ziləri şəhadətə yetişsələr , özək qorunmuş əsas fəaliyyət xətti qırılmamışdır. Vəkillik səbəbindən həbs olunmuş Müəlla ibn Xünəys Abbasilər tərəfindən böyük işgəncələrə ruz qalmışdır. Ondan imamın səhabələrinin adı soruşulduqda Xünəys demişdir: «Məni ölümlə qorxudursunuz. And olsun Allaha, əgər ayağımın altda olsalar, ayağımı qaldırmaram. İmam Sadiqin (ə) digər bir vəkili Nəsr ibn Qabus Ləxmi məxfi fəaliyyət göstərmişdir. Eləcə , imam Kazimin (ə) Bağdaddakı vəkili Məhəmməd ibn Əbu-Əmir dözülməz işgəncələrə ruz qalmasına baxmayaraq, həzrətin ardıcıllarının adını faş etməmişdir.

İmam Həsən Əsgəri (ə) öz baş vəkili Osman ibn Səid Əmriyə Davud ibn Əl-Əsvəd vasitəsi ilə göndərdiyi məktubu dairəvi bir çubuqda gizləmişdir. Hətta Davud da çubuqda məktub olduğunu bilməmişdir.

Kiçik qeyb dövründə abbasi vəziri Übeydüllah ibn Süleyman vəkillərin məxfi fəaliyyətlərindən xəbər tutduğu vaxt xəlifə ilə məsləhətləşmiş vəkilləri müəyyənləşdirmək qərarına gəlmişdir. Xüms-zəkat vermək bəhanəsi ilə vəkilliyi ehtimal olunan adamların yanına casuslar göndərmişdir. Amma mərkəzin bir əmri ilə bütün vəkillər şəri ödənc yığmağı dayandırmışlar. İmamın vəkillərindən olan Məhəmməd ibn Əhməd Qəttan hökumətin göndərdiyi casusa demişdir: «Səhv gəlmisən, mən belə işlərlə məşğul deyiləm». Mərkəzdən növbəti əmr gələnədək vəkillər belə bir mövqe tutmuşdular.

Həzrət Mehdinin (ə) üçüncü səfiri Hüseyn ibn Ruhun ciddi təqiyyəsi, imamın birinci ikinci səfirləri olmuş Osman ibn Səid onun oğlu Məhəmmədin yağsatan kimi tanınması vəkalət qurumunun gizli fəaliyyət göstərməsinə dəlil ola bilər. Kiçik qeyb dövründə səfirlər o qədər məxfi fəaliyyət göstərirdilər ki, vəkillər digər nümayəndələrlə görüşmək üçün Bağdad xarabalıqlarında yer yin olunurdu. Səduqun nəql etdiyinə görə, bir dəfə Məhəmməd ibn Osman ibn Səid Əmri köməkçilərindən biri ilə görüşüb, həzrət Mehdinin (ə) məktubunu ona vermək üçün Abbasiyeye-Bəğdad xarabalığını görüş yeri seçmişdi. Məktub oxunduqdan sonra məhv edilmiş, eləcə , heç bir şəri ödəncə görə qəbz yazılmamışdı. İkinci səfir şiələrdən toplanmış haqların yerinə çatdırılması üçün adi tacirlərdən istifadə edərdi.

5.Münasib rabitə vasitələri-Qurumun digər xüsusiyyətlərindən biri onun münasib rabitə vasitələrinə malik olması idi. Müxtəlif məqamlarda səfirlər, naiblər, vəkillər şiələr imamlarla birbaşa görüşə bilirdilər. Bu görüşlər çox gizli şəraitdə baş tuturdu. zən isə bu əlaqələr məktublar vasitəsi ilə həyata keçirilirdi. Xüsusi ilə imamın qeyb dövründə o biri imamlar həbsdə olduqları vaxt əlaqələr məktublarla min edilirdi. Bu səbəbdən imam Hadi (ə) imam Həsən Əsgərinin (ə) yazdığı məktubların sayı bütün əvvəlki imamların yazdıqları məktubların sayından çoxdur.

Vəkalət qurumunun digər bir rabitə vasitəsi səyyar nümayəndələrdən istifadə olunması idi. Onların çoxu gördükləri işin mahiyyətindən xəbərsiz olardılar. Məsələn, Azərbaycandakı vəkil Qasim ibn Əl-Əlanın ölüm tarixini elan etmək üçün göndərilən şəxs ya Quma göndərilmiş iki rabitəçi işin əsil mahiyyətindən xəbərsiz olmuşdular. Vəkalət qurumunun mühüm rabitə vasitələrindən biri Həcc mərasimi idi. Vəkalət qurumunun müxtəlif səfirləri bu mərasimdə bir-birləri ilə görüşərdilər.

KİÇİK QEYB DÖVRÜNƏDƏK FƏALİYYƏT GÖSTƏRMİŞ ƏSAS VƏKİLLƏR

İlkin rical, rəvayət tarixi mənbələri araşdırarkən bir çox vəkillərin adı ilə qarşılaşırıq. Bütün bu şəxslər vəkalət qurumunun üzvləri olmuşlar. Onlar haqqında əvvəlki söhbətlərimizdə danışdıq. Amma iddia etmək olmaz ki, bütün vəkillərin adı mənbələrdə qeyd olunmuşdur. Bir qədər dərin araşdırma apardıqda qurumda daha mühüm fəaliyyət göstərmiş vəkillərin adlarını müəyyənləşdirmək olur. Əlbəttə ki, bütün vəkillərin şəxsiyyətini geniş şəkildə nəzərdən keçirmək imkanımız yoxdur. Ona görə yığcam şəkildə əsas vəkillərlə tanış olacağıq.

ƏBDÜR-RƏHMAN İBN ƏL-HƏCCAC

Şeyx Tusi Əbdür-Rəhman ibn Əl-Həccacı imam Sadiqin (ə) bəyənilmiş vəkillərindən saymışdır. Bu şəxs imam Kazimin (ə) vəkili olmuş İraqda baş vəkil vəzifəsini daşımışdır. İmam Sadiq (ə) ona buyurmuşdur: «Ey Əbdür-Rəhman! Mədinə əhli ilə həmsöhbət ol. Mən şiələr arasında sənin kimisinin görünməsini istəyirəm». Bu sözlər Əbdür-Rəhmanın elmi məqamının imamla yaxınlığının göstəricisidir. O, imam Kazimin (ə) yanında böyük məqama malik olmuşdur. Həzrət onun vəsfində buyurur: «Onun mənim qəlbimdə məqamı əzəməti var».

 

MƏHƏMMƏB İBN SƏNAN

zi mənbələrdə bu şəxs imam Sadiqin (ə) «qapısı» («Bab») kimi yad edilmişdir. Şeyx Tusi bu şəxsi bəyənilmiş vəkillərdən sayır onun əhli-beyt limlərini Allahın dinini dəyişməmiş, xəyanət etməmiş, doğru yolda olmuş bir şəxs olduğunu bildirir. Bu şəxs dörd ya beş imamı görmüş hörmətli bir insan olmuşdur.

MÜƏLLA İBN XÜNƏYS

Şeyx Tusinin bildirdiyinə görə bu şəxs imam Sadiqin (ə) bəyənilmiş vəkillərindən olmuşdur. O həm vəkalət vəzifəsini yerinə yetirmiş, həm imamın şəxsi işlərini icra etmişdir. Müəlla həzrətin Mədinədə vəkili olmuş çox ehtimal ki, şiələr arasında əlaqə yaratmaq üçün başqa məntəqələrə səfər etmişdir. O, abbasi hakimiyyəti tərəfindən həbs edilmiş şəhadətə çatmışdır. Müəllanın həbs olunmasının səbəbi onun sirr saxlaya bilməməsi olmuşdur. Bu fikiri rəvayətlər təsdiq edir. Müəllanı qətlə yetirmiş Davud ibn Əli imam Sadiqin (ə) nifrini nəticəsində həmin yerdəcə həlak olmuşdur.

NƏSR İBN QABUS LƏXMİ

Şeyx Tusi bildirir ki, bu şəxs iyirmi il müddətində imam Sadiqin (ə) vəkili olmuşdur. Amma onun vəkilliyini kimsə bilməmişdir. O, xeyirxah fəzilətli insan olmuşdur. Deyilənlərdən lum olur ki, Nəsr ibn Qabus təqiyyəyə ciddi əməl etmişdir. Şeyx Müfid onu imam Kazimin (ə) xüsusi səhabələrindən saymışdır. Ehtimal olunur ki, bu şəxs imam Kazim (ə) imam Rizanın (ə) da vəkili olmuşdur.

MÜFƏZZƏL İBN ÖMƏR

Bu şəxs imam Sadiqin (ə) nümayəndəsi olaraq fəaliyyət göstərirdi. Şiələrdən şəri ödəncləri toplayan bu şəxs imam Kazim (ə) tərəfindən Mədinədə baş vəkil yin olunmuşdur. İmam Kazim (ə) özü xüms-zəkat qəbul etmədiyi vaxtlarda şiələri Müfəzzəlin yanına göndərirdi. zi qədim mənbələrdə Müfəzzəl imam Sadiqin (ə) imam Kazimin «qapısı» kimi sayılırdı. Belə bir ad onun şəxsiyyətinin ucalığını göstərirdi.

 

ƏLİ İBN YƏQTİN

Bu şəxs imam Kazimin (ə) Bağdadda vəkili həzrətin abbasi hakimiyyətindəki nüfuzlu adamı idi. Tarixi mənbələrdə onun haqqında geniş lumat verilmişdir. Bu şəxs məktubların şəri ödənclərin İraqdan Mədinəyə göndərilməsi üçün Əbdür-Rəhman ibn Əl-Həccac kimi vəkillərdən digər rabitəçilərdən istifadə edirdi.

ƏBDÜLLAH İBN CÜNDƏB

Əbdüllah imam Kazim (ə) imam Rizanın (ə) Əhvaz məntəqəsindəki baş vəkili idi. Şeyx Tusi onun yüksək məqam sahibi olduğunu qeyd etmişdir. İmam Kazim (ə) isə Əbdüllahın şəxsiyyəti haqqında xoş sözlər söyləmişdir. O, dünyasını dəyişdikdən sonra Əli ibn Məhzyar Əhvazi onun canişini oldu.

VAQİFİYYƏ MƏZHƏBİNİN BAŞÇILARI

Əli ibn Əbu-Həmzə Bətaini, Ziyad ibn Mərvan Qəndi, Əhməd ibn Əbu-Bəşər Sərrac, Osman ibn İsa Rəvasi imam Kazimin (ə) vəkilləri olmuş imamın şəhadətindən sonra onun dünyasını dəyişməsini inkar edərək qeybə çəkildiyini bildirmişlər. Bu dörd şəxs imam Kazimin (ə) vəkili olaraq əldə etdikləri şəri haqları xərcləmiş imamın canişini imam Rizaya (ə) təhvil verməmişlər. Ona görə imam şiə cəmiyyəti tərəfindən rədd edilmişlər. Hər dörd şəxs vaqifiyyə məzhəbinin başçıları olmuşlar.

TARİXİ MƏNBƏLƏRDƏ ADLARI QEYD OLUNMUŞ DİGƏR VƏKİLLƏR

Tarixi mənbələrdə vəkillik fəaliyyətində seçildiyi üçün adı çəkilən şəxslər: İbrahim ibn Səlam Nişaburi, Səfvan ibn Yəhya, Əbdül Əziz ibn Əl-Möhtədi, Əli ibn Məhzyar Əhvazi, Fəzl ibn Sənan, Hişam ibn İbrahim Abbasi, Əbu Əmr Əl-Həzza, Zəkəriyya ibn Adəm Qummi, İbrahim ibn Məhəmməd Həmədani, Məhəmməd ibn Əl-Fərəc, Əyyub ibn Nuh, Əli ibn fər Həmani, Faris ibn Hatəm Qəzvini, Əli ibn Əl-Hüseyn ibn Əbdür-Rəbbə, Əbu Əli ibn Raşid, İbrahim ibn Məhzyar, Osman ibn Səid Əmri, Əhməd ibn İshaq Qummi, Məhəmməd ibn Əhməd ibn fər Əl-Qummi Əl-Əttar Əl-Qəttan, İbrahim ibn Əbdə Ən-Nişaburi, Əyyub ibn Ənnab.

 

XÜLASƏ

Vəkalət qurumu imam Sadiqin dövründən başlayaraq konkret fəaliyyət dairəsi olan bir qurum idi. Bu vəkillər birliyi tarixi mənbələrdə qurum təşkilat adlandırılmasa da, rəhbərlik, həmkarlıq, konkret heyət, müəyyən proqram kimi xüsusiyyətləri ilə təşkilati fəaliyyət göstərmişdir. Deyildiyi kimi mövcud rəhbərlik bu qurumun bariz xüsusiyyətlərindəndir. Bu quruma sum imamlar rəhbərlik edirdilər. Ona görə qurumun bir çox fəaliyyətləri uyğun məqam səviyyəsində idi. Vəkillərin yini işdən uzaqlaşdırılması, onların müsbət mənfi cəhətlərinin üzə çıxarılması, vəkillərin işinə nəzarət, uydurma cərəyanların ifşa edilməsi haqqında danışılan həmin fəaliyyətlərdən idi.

ziləri müavinlik rolunu ifa edirdilər. zilərinin baş vəkil olması barədə yetərincə lumatlar var. Baş vəkillər bir ya bir neçə məntəqədəki vəkillərin fəaliyyətinə nəzarət edirdilər.

Söhbətlərimizdə sum imamların vəkillər qurumundan istifadə etmə səbəbləri müəyyən həddə aydınlaşdırıldı. Mövcud siyasi durum, Abbasilərin qibləri belə bir rabitə vasitəsini zəruri edirdi. Hətta siyasi vəziyyət gərgin olmasaydı da, İslam dünyası geniş olduğundan şiələr ucqar nöqtələrə səpələndiyindən imamla şiələr arasındakı rabitəni min etmək üçün belə bir quruma ehtiyac olardı. Bundan əlavə, şiələri qeyb dövrünə hazırlamaq üçün hansısa qurum fəaliyyət göstərməli idi. Şiələri kiçik qeyb dövründə qeyri-müəyyən vəziyyətdən çıxarmaq üçün qurum müsətəsna rola malik idi.

Vəkalət qurumu imam Sadiqin (ə) dövründən fəaliyyətə başlayıb kiçik qeyb dövrünün sonunadək işini davam etdirdi. Qurum coğrafi məhdudluq baxımından şiələr yaşayan məntəqələrdə fəaliyyət göstərirdi. Hər hansı bir məntəqədə qrup şəklində şiələr yaşayırdısa, həmin məntəqədə vəkalət qurumunun nümayəndəsi olurdu. Belə ki, Hicaz, İraq, İran, Yəmən, Misir kimi məntəqələr vəkalət qurumunun fəaliyyət dairəsinə daxil idi.

zi təhqiqatçılar belə hesab edirlər ki, vəkalət qurumunun işi yalnız xüms-zəkat kimi dini ödənclərin toplanması olmuşdur. Hansı ki, qurumun təbliği, elmi, mədəni, siyasi fəaliyyətlərini təsdiq edən faktlar mövcuddur. Qurum öz fəaliyyət dövründə şiələrin problemlərini aradan qaldırmış, onların şəxsi ehtiyaclarına da cavab vermişdir. Bununla belə, qurumun əsas işinin dini ödənclərin toplanmasından ibarət olduğunu inkar etmək olmaz.

zi rəvayətləri nəzərdən keçirməklə imamların vəkillərinin xüsusiyyətləri ilə tanış olmaq mümkündür. Vəkil etibarlı, əmanətdar, doğruçu olmalı idi. Bundan əlavə, vəkalət qurumunun üzvləri sirr saxlamağı bacarmalı, fəal olmalı, nizam-intizama riayət etməli idilər.


source : الشیعه
0
0% (نفر 0)
 
نظر شما در مورد این مطلب ؟
 
امتیاز شما به این مطلب ؟
اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی:

latest article

Səqifə damı altında “Səqifə” cərəyanı
ƏLİ (Ə)-IN ŞƏHADƏTİNDƏN SONRA İSLAMIN ƏHATƏ DAİRƏSİ
ŞİMАL VƏ QƏRBDƏ İRƏLİLƏYİŞ
KƏ’BƏNİN VİRAN EDİLMƏSİ
İSLAMIN ZÜHURU
Mina qurbanı həzrət İsmayıl (ə)
SƏBА DÖVLƏTİNİN SÜQUTU, HƏMİRİLƏRİN HАKİMİYYƏTƏ GƏLİŞİ
MƏRVANİLƏR
İNSАNIN HЕYVАNDАN ÜSTÜNLÜYÜ
Nigeriya ordusunun Şeyx Zəkzəkinin evində törətdiyi Şiə soyqırımının yeni ...

 
user comment