Vəziyyət sakitləşdikdən və qiyamçılar işlərini sona çatdırdıqdan sonra Mədinə əhalisi müsəlmanların başsız qaldığına nəzər yetirib xalqa xəlifə tə’yin edilməsini düşündülər. Peyğəmbərin səhabələrindən bə’ziləri. o cümlədən Təlhə və Zübeyr hakim olmaq sevdası ilə yaşayırdılar. Lakin bütün işləri öz əllərində mərkəzləşdirən qiyamçılar onların rəhbər olmasına tərəfdar deyildilər. Müsəlmanların əksəriyyətinin, xüsusilə Mədinə əhalisinin (mühacir və ənsar) diqqəti Əli (ə)-a tərəf yönəlmişdi. Bə’zi tarixçilər yazırlar ki, elə həmin gün Əlidən (ə) xilafəti qəbul etməsini istəyib onunla bey’ət etdilər. Ancaq bə’zilərinin dediyinə görə, gediş-gəliş və danışıqlar üç gün çəkdi. Hər halda xalq Əliyə (ə) bey’ət etdikdən sonra o həzrət müsəlmanların imamı tə’yin olundu. Lakin Peyğəmbərin (s) vəfatından 25 il keçdikdən sonra ictimai baxımdan ədalətin icrası üçün münasib bir şərait yox idi. O həzrət qarşılaşacağı problemlərdən xəbərdar idi və ona görə də xilafəti qəbul etməyərək belə deyirdi: Məndən əl çəkin, bu məs’uliyyəti başqasının öhdəsinə qoyun.
Əmirəl-mö’minin (ə) geniş əraziyə malik bir ölkə, müxtəlif soylardan olan xalqlar, küncdə-bucaqda fürsət güdən iddiaçılar, ən başlıcası isə Mədinənin daxilində xilafəti əldə etmək istəyənlərlə üz-üzə durmuşdu. Peyğəmbər (s)-ın şəriəti, bə’zi səhabələrin əxlaqi rəftarları bu 25 il ərzində alt-üst edilmişdi. O, bu dəyişiklikləri aradan qaldırmalı, məhvə doğru gedən peyğəmbər sünnəsini dirçəltməli idi. İllər boyu sərvət toplamaq və özünə qulluq etməklə məşğul olanlar, bə’zi üstünlüklər əldə edənlər, Hicazın və islam ərazilərinin siyasi idarəsini əllərində mərkəzləşdirənlər yenidən sadəlik, bərabərlik və ədalət tələb edən həyat tərzinə qayıtmaq istəmirdilər. Onlar ifrat dərəcədə səxavətli və tələbkar olmayan müvafiq xəlifə istəyirdilər. Aydındır ki, Əli (ə) islamı öz həqiqi mehvərinə qaytarmaq istəyirdi, lakin bu iş heç də Hicaz dövlətlilərinin ürəyincə deyildi. Çünki o, beytül-malın bölünməsində hamıya bir gözlə baxırdı. Artıq 25 il ərzində məxsus yaşayışa alışmış adamlar üçün bu üslub həddindən artıq çətin və xoşagəlməz sayılırdı.
Əmirəl-mö’minin (ə) bey’ət sona çatdıqdan sonra öz nümayəndələrini islam əyalətlərinə yolladı. Osman ibni Huneyfi Bəsrəyə, Əmmarət ibni Şəhabı Kufəyə, Abdullah ibni Abbası Yəmənə, Qeys ibni Sə’d ibni Ubadəni, ondan sonra Məhəmməd ibni Əbu Bəkri, ondan sonra isə Malik Əştəri Misirə yolladı. Səhl ibn Huneyfi isə Şama vali tə’yin etdi. Bu valilərin heç biri öz işlərində lazımi müvəffəqiyyət əldə edə bilmədilər, çünki bütün şəhərlərdə ikitirəlik meydana gəlmişdi. Qeyd etdiyimiz kimi, bu ixtilafları Osmanın tərəfdarları vücuda gətirmişdilər. Osmanın iş üslubundan narazı olanlar Əli (ə)-ın göndərdiyi hakimlərdən razı olsalar da, Əməvi tərəfdarları, bir sözlə Qüreyşə bağlı olanlar İmamın valiləri ilə münaqişə yaradırdılar. Hətta onların bə’zələrini Müaviyənin adamları qətlə yetirdilər.
Təlhə və Zübeyr Kufə ilə Bəsrə şəhərlərinə hakim olmaq, xilafət işlərində başçılıq etmək arzusunda idilər, lakin Əli (ə) müsbət cavab vermədiyindən onlar Mədinədən getmək üçün icazə istədilər.
Müaviyə çoxdan idi ki, Şamda hakimiyyətini möhkəmləndirmişdi. Ağır günlərdə Osmana yardım etmək əvəzinə onu tənha qoydu, qətlə yetirildikdən sonra onu məzlum xəlifə adlandıraraq qisasını almaq üçün ayağa qalxdı. O, yaxşı bilirdi ki, xalqa Əli (ə)-ı Osmanın qatili kimi təqdim edə bilməyəcək, çünki müsəlmanlar o həzrətin imanına, sədaqətinə və təqvasına yaxşı bələd idilər. Müaviyə mühacir və ənsarın onunla bey’ət etdiklərini gördükdən sonra aşkar şəkildə vəzifədən əl çəkmək istəmirdi, digər tərəfdən də səbəbsiz olaraq açıq müxalifətə cür’ət etmirdi. Ona görə də zahirdə ehtiram əlaməti olaraq o həzrətə məktub yazır ki, Osmanın qatilləri sənin yanındadır, onları cəzalandırmaq üçün buraya göndərsən şəhərin hakimiyyətini istədiyin şəxsə təhvil verməyə hazıram.
Peyğəmbər zövcəsi Aişə Osmanın qatı müxaliflərindən idi. Xalqın Əli (ə)-la bey’ət etməsini eşitdikdə narazıçılığını bildirib Osmanı məzlum adlandırdı. İlk baxışdan, narazı insanların dünən bey’ət etdikləri xəlifə ilə üz-üzə duracaqları və işlərində ciddi olacaqları təsəvvür edilmirdi. Lakin Təlhə, Zübeyr və Əməvilərin bir neçəsi Əlinin (ə) ədalətindən təngə gələrək Aişəni də özləri ilə birgə Bəsrəyə apardılar və orada döyüş üçün hazırlıq görməyə başladılar. Bunların Bəsrəyə toplanması mərkəz üçün təhlükə sayılırdı. Xəlifə Hicazdan İraqa yollandı, müxalifləri danışıq yolu ilə özünə tabe etməyə çalışsa da bu iş mümkün olmadı, nəticədə iki dəstə arasında döyüş baş verdi. Düzdür müharibənin sonu xəlifənin qələbəsi ilə qurtardı, lakin bu müsəlmanlar arasında baş verən ilk daxili müharibə oldu. Rəddə müharibələrindən (mürtədlərlə döyüş) bu günə qədər ərəblər hər zaman ərəblər yaşamayan ölkələrdə müsəlman olmayanlarla vuruşmuşdular. Müharibə qurtardıqdan sonra Bəsrədə müvəqqəti sabitlik bərpa edildi. Əli (ə) böyük şəhərlərə öz nümayəndələrini göndərdi. Cəməl müharibəsində tamaşaçı rolu oynayan Müaviyə yavaş-yavaş tədarük görürdü. O, bir tərəfdən Rum imperiyası ilə sülh sazişi bağlamış, digər tərəfdən isə qüvvə toplamağa məşğul idi. Cəməl müharibəsindən sonra Şamla İraqın vəziyyətini diqqətlə araşdırmaq lazımdır. Qeyd edildiyi kimi, bu müharibədə on min nəfər həlak olmuşdu. Bu qədər döyüşçü qüvvəsinin azalması (bütövlükdə İraq sakinlərindən ibarət olmuşdur) əhalinin iqtisadi vəziyyətinə də böyük tə’sir göstərmişdi. Bunun əksinə olaraq Müaviyə isə rifah içində yaşayan müsəlman və xristinlara hakim idi. Əli (ə)-ın qoşunun tərkib hissəsi Kufə və bir sıra Bəsrə əhlisindən təşkil olunmuşdu. Bunlar islam müharibələri zamanı Hicaz səhralarından bu iki şəhərə yollanmış insanlar idi. Bu əhalinin əksəriyyətində islam tərbiyəsi və dini nizam-intizam tə’sir qoymamışdı. Şam əhalisindəki birlik və vəhdətdən fərqli olaraq İraq əhalisində hər cəhətdən müxtəliflik nəzərə çarpırdı. Bu xüsusiyyətlərə malik olan insanları qayda-qanuna tabe etmək həddindən artıq çətin idi. Bu məntəqə sakinlərinin müxtəlif əhval-ruhiyyədə olmaları barədə biz İmamın söylədiyi xütbələrdə rastlaşırıq. Hər halda Müaviyə böyük bir qoşun toplayaraq Osmanın qisasını almaq bəhanəsi ilə İraqa tərəf üz tutdu. Süffeyn səhrasında Şam qoşunu ilə İraq qoşunu üzləşdilər. Müharibənin son günlərində İraq qoşunlarının qələbəsi tam qətiləşəndən sonra Müaviyənin müşaviri Əmr As hiyləyə əl atdı. Şamlılara Qur’anları nizələrə taxıb İraq qoşununu ilahi hökmə tərəf çağırmağı tapşırdı. Əli (ə)-ın qoşununda olan bir neçə münafiq bu təklifi qəbul etdilər. O həzrət onlara bunun Müaviyənin öz xilası üçün əl atdığı hiylədən ibarət olduğunu nə qədər başa salsa da qəbul etməyərək dedilər: Əgər şamlıların təklifini qəbul etməsən səni öldürəcəyik. Əli (ə) məcburiyyət qarşısında qalıb onların təklifini qəbul etdi. Nəhayət növbə hər iki tərəfdən hakim tə’yin edilməsinə yetişdi. Bu iki hakim Dumətul-Cəndələ getməli, ilahi kitaba və peyğəmbər sünnəsinə əsasən Əli (ə)-la Müaviyənin hansı birinin müsəlmanlara layiqli rəhbər olmasını seçməli idilər!
Mə’lumdur ki, Şamın hakimi Əmr ibni Ası, Əli (ə) isə əmisi oğlu Abdullah ibni Abbası hakim seçmək istəyirdi, lakin elə həmin İraqlı münafiqlər nə Abdullahın, nə də başqa layiqli bir şəxsin hakim seçilməsinə razı olmadılar. Bu iş üçün Əli (ə)-ı sevməyən, Bəsrə döyüşündə iştirak etməyən sadəlöhv bir şəxsin - Əbu Musa Əşə’rinin adını çəkdilər. Onlar öz sözlərini Əli (ə)-a məcburi qəbul etdirdilər. Bu hakimliyin nəticəsində Şamın nümayəndəsi İraq nümayəndəsinə qalib gəldi. Bu iki nəfər əvvəlcə qərara aldılar ki, Əli (ə)-la Müaviyə xilafətdən kənar edilsin və müsəlmanlar özlərinə yenidən xəlifə seçsinlər. Nəzərdə tutulmuş gündə öz rəylərini elan etmək istəyən zaman Əmr As Əbu Musadan istəyir ki, minbərə birinci o çıxıb öz qərarını söyləsin. Əbu Musa minbərə çıxdıqdan sonra barmağındakı üzüyü çıxararaq belə dedi: Mən bu üzüyü barmağımdan çıxartdığım kimi Əli və Müaviyəni də xilafətdən kənar etdim. Ondan sonra növbə Əmr Asa yetişdi. O, dedi: Mən də Əlini o deyən kimi xilafətdən kənar etdim, əvəzində isə Müaviyəni xilafətə seçdim. Əbu Musa hirslənib dedi: Axı bu bizim qərarımızın əksidir, lakin artıq gec idi və iş-işdən keçmişdi. İraqlılar elə buradaca şamlılara aldandıqlarını anlayaraq Əli (ə)-dan Müaviyə ilə döyüşə hazır olmağı tələb etdilər. O həzrət isə belə buyurdu: Biz şamlılarla bir il döyüşməyəcəyimiz haqda müqavilə bağlamışıq. Gizlində Müaviyə ilə əlaqədə olan bu münafiqlər, bir dəstə təqvalı lakin sadəlövh müsəlmanı Əli (ə)-la Müaviyəni Allah dinində hakim seçmələrinin nahaqq olduğuna görə müxalifətə qaldırdılar. Onlar “Hakimlik yalnız Allaha məxsusdur, Əlinin və başqalarının ona qarışmağa haqqı yoxdur” deyirdilər. İlk baxışdan çox da əhəmiyyət kəsb etməyən bu söz sonradan böyük bir fitnənin yaranmasına səbəb oldu. Bir dəstə adam Əli (ə) tabe olmaqdan boyun qaçırıb dedilər: Allah dinində hakim tə’yin etməklə kafir olmusan, gərək tövbə edəsən və biz ondan sonra sənə tabe olarıq! Əli (ə) dəfələrlə onlara nəsihət verdi, lakin faydası olmadı. İddiaçılardan bir dəstəsi geri dönüb Müaviyəyə qoşuldu, başqa bir dəstə isə Nəhrəvan adlı yerdə toplaşaraq dedilər: Əli (ə) Şama yollanan zaman biz Kufəyə hücum edərik. Əli (ə) məcbur olub onlarla döyüşdü. Bu artıq, müsəlmanların üçüncü daxili müharibəsi idi. Bunlar islam tarixində “xəvaric” (xaric olmuşlar) adlanmışlar. Xəvaric həddini o qədər aşmışdı ki, hətta Əli (ə) minbərdə Qur’an oxuyan zaman yerdən qalxıb onun sözünü kəsər və deyərdilər ki, sən Allah dinində hakim tə’yin etməklə müşrik olmusan və sənin müşrikliyin parlaq keçmişini məhv edib.
Dəfələrlə Qeyd etdiyimiz kimi, o dövrdə siyasi və məzhəbi dəstələr öz iddialarını sübuta yetirmək və düşməni məğlub etmək üçün Qur’an ayələrinin yalnız zahiri mə’naları ilə kifayətlənirdilər. Əli (ə) Abdullah ibni Abbası xavəricin yanına danışığa göndərəndə belə buyurdu: Onlar üçün Qur’andan dəlil gətirmə, çünki ayələrin müxtəlif mə’naları vardır, Peyğəmbər hədislərindən istifadə et!
Xəvaric (onlar Mariqin də adlanmışlar) islam tarixində çox acı keçmişə malik olmuş və eyni zamanda bu dinə həddindən artıq ağır zərbələr vurmuş siyasi-əqidəvi bir firqədir. İslam tarixi, kəlam və fiqh elminin bir bölümünü xəvariclər özləri üçün ixtisas vermişlər. Gördüyünüz kimi, onlar digər siyasi dəstələr kimi başlanğıcda məhdud bir məsələyə toxunurdular, lakin sonradan başqa siyasi firqələr kimi fikir öz əməl dairəsini genişləndirərək bir çox e’tiqadi məsələləri də irəli sürdülər.
Xəvaric o qədər qorxunc bir məslək olmuşdur ki, hər iki məzhəb (şiə və sünni) peyğəmbərdən onlar barəsində və Nəhrəvan döyüşündə onlara rəhbərlik edən şəxsin haqqında çoxlu sayda hədislər nəql etmişlər.
