ME’MARLIQ VƏ DİGƏR SƏNƏTLƏR

Vəlid ibni Əbdülməlikin xilafətinə dair bəhsimizdə onun dövründəki me’marlığın inkişafı haqqında qısa da olsa söhbət açdıq. İslam me’marlığındakı dəyişkənlik Müaviyənin hakimiyyəti dövrü Şamda başlamışdır. “Xəzra” sarayının tikilməsinə Əbuzərin irad tutması məsələsi tarixdə məşhur hadisələrdən biri sayılır. Bu gün bu saraydan heç bir əsər-əlamət qalmamışdır. Ona görə də hicrətin birinci əsrinin birinci yarsında incəsənətin nə dərəcədə işkişaf etdiyinə və bu sarayın tikilməsində hansı me’marlıq üslubundan istifadə olunmasına dair mühakimə yürütmək mümkün deyildir. Lakin Suriya və İordaniyanın ayrı-ayrı yerlərində Mərvanilər dövründə tikilmiş yay və qış sarayları, həmçinin hamamlar hal-hazırda durmaqdadır. Şərqi Rum imperiyasının bu ərazilərdə miras qoyub getdikləri binalar bu tikililərdən müqayisə olunmaz dərəcədə fərqlənsə də, hər halda bunları tikdirənlərin, me’marların bütövlükdə me’marlıq sənətinin bu dövrdə inkişaf etdiyini çatdırır. Qeyd etdiyimiz kimi, Əməvi məscidi (Dəməşq məscidi yanğın vasitəsilə ilk gözəlliyini əldən verməsinə baxmayaraq) me’marlıq sənətinin ən gözəl və füsunkar nümunəsidir.

 

Əməvilər dövründə Hicazda ifrat dərəcədə pozğunluğa səbəb olan sənətlərdən biri də müğənnilik və rəqqasəlik olmuşdur. Tarixə diqqətlə nəzər saldıqda görürük ki, Mədinə və Məkkənin dindar fəqihləri, səhabələr və tabein ardıcıl olaraq bu sənəti pisləmiş və məzəmmət etmişlər. Ancaq birinci əsrin ikinci yarısı sona yetməmiş Mədinə şəhəri belə şəxslərin yetişməsi üçün ən əsas mərkəzə çevrildi.

Ömər ibni Əbdüləzizi çıxmaq şərtilə, bütövlükdə Əməvi xəlifələri musiqiyə qulaq asıb eyş-işrətlə məşğul olmuşlar, ancaq görəsən nəyə görə belə işlərin mərkəzi Dəməşq olmamışdır? Şövqi Zeyf yazır: Çünki fəth olunmuş ölkələrin var-dövləti Mədinəyə axışırdı. Kənizlər, qullar hər tərəfdən bu şəhərə yollanıb orada məskunlaşırdılar və bunların arasında müğənni və rəqqasələr də var idi. Bu sənət Mədinədə o dərəcədə inkişaf etdi ki, hətta bə’zi fəqihlər və zahidlər də bu müğənnilərin evinə gedirdilər. Ancaq bu səbəbdən əlavə Mədinə əhalisinin Müslim ibni Uqbənin əli ilə kütləvi surətdə qırılması, həmçinin 10 il ondan sonra Həccacın belə bir hadisəni törətməsi demək olar ki, bütövlükdə camaatı bir növ məs’uliyyət hissi daşımaqdan və ehtiyat etməkdən məhrum etmişdi. Bu şəhərin hakimləri, əlbəttə onların böyük bir əksəriyyəti fasiq, dinə e’tinasız yanaşan Əməvi qəbiləsinin zadəganlarından ibart idi. Onların qətiyyətsiz rəftar və münasibətləri nəticəsində xalq arasında Allaha iman, islam fiqhinə bağlılıq və ona riayət olunması daha da zəiflədi. Buna görə də xalq musiqiyə və şəraba üz tutmaqla daxili əzablardan yaxa qurtarmaq istəyirdilər. Bu sənət üçün münasib şərait yarandıqdan sonra, xəlifələr, yerlərdəki hakimlər və bir çox eyş-işrət sahibləri ondan istifadə edirdilər.