Qeyd etdiyimiz kimi, həzrət Əli (ə) hicri tarixi ilə 40-cı il Ramazan ayının 19-da bəni Murad qəbiləsindən olan Əbdürrəhman ibni Mülcəmin əli ilə yaralanaraq Ramazanın 21-də şəhid olmuşdur. O həzrətin şəhadəti ilə islam hökumətinin idarə olunmasında problemlər yarandı. İraqda olan həyacan və təhlükə əvvəlkindən daha da artdı. Aydındır ki, islam hökumətində 5 il müddətində iki xəlifənin öldürülməsi hadisəsinə bütövlükdə e’tinasız yanaşmaq olmazdı, onda bəs görəsən bu qətillərin əksül-əməli nədən ibarət idi? Onun açıq-aşkar tə’sirlərinə Şam və İraq ərazilərindən kənar yerlərdə rast gəlinmir.
Gördüyünüz kimi, Osmanın qətlinin ardınca idarəçilik məsələsində rəhbər tə’yin edilməsi çox tez bir zamanda aydınlaşdı. Şam, Hicaz və İraqda aşkara xilafət iddiasında olanlar üzə çıxmadı. Yalnız bir neçə nəfər Əli (ə)-a bey’ət etməkdən boyun qaçırdılar. Bəsrə (Cəməl) döyüşünü qaldıranlar da hakimlik iddialarını gizli saxlayaraq, ancaq şəriət hökmünün icrasını (məzlum xəlifənin intiqamını almaq) əldə və dildə şüar etmişdilər. Müstəqillik arzusunda, hətta bütün müsəlmanlara hakim olmaq iddiasında olan “Şam” hakimi də Osmanın ölmündən sonra bu iddianı açıq-aşkar bəyan etmirdi. Lakin Əli (ə)-ın beş illik xilafəti zamanı çox dəyişikliklər meydana gəldi. Şam qoşunu tərəfindən müəyyən olunmuş hakim öz rə’yini söylədikdən sonra Müaviyə özünü xəlifə e’lan etdi, ancaq bundan əvvəl ona yalnız əmir deyirdilər. Lakin bə’zi tarixçilər yazırlar ki, Əli (ə)-ın şəhadətindən sonra ona əmirəl-mö’minin deyilib.
İbni Əsir yazır ki, imam Həsən (ə)-la Müaviyə arasında sülh müqaviləsi imzalandıqdan sonra Müaviyənin işləri öz qaydasına düşdü. Sə’d ibni Əbi Vəqqas onun yanına gedərək belə dedi: “Salam olsun sənə ey şah.” Müaviyə gülərək dedi: Niyə mənə əmirəl-mö’minin demədin? Sə’d cavabında belə dedi: Müaviyə! Bu sözü sevindiyindən deyirsən. And olsun Allaha, mən heç vaxt bu yolla qazandığın xilafəti əldə etmək istəməzdim.
Göründüyü kimi, Süffeyn müharibəsindən sonra Müaviyə özünü son təşəbbüsə hazırladı. Əli (ə)-ın şəhadəti zamanı Şamda ona heç bir kəs müxalif olmamış, bəlkə bu nahiyənin əhalisi yekdilliklə ona tabe olmuşlar. O, iyirmi iki il, yə’ni hicri tarixinin 18-ci ilindən 40-cı ilinə qədər olan müddət ərzində bu əyalətə hakim olmuşdur. Uzun sürən hakimiyyət bir tərəfdən xalqın ona tabe olub istəklərinə cavab verməsinə, digər tərəfdən də onun işini asanlaşdırılmasına gətirib çıxarmışdır. Yersiz deməmişlər ki, Şamlılar öz hakiminə ən layiqli itaət edən xalq olmuşlar. Əli (ə) öz ətrafındakılara belə buyurur: Müaviyənin bir sirdaşı ilə sizin on nəfərinizi dəyişməyə hazıram.
İRAQDA MÖVCUD OLAN SİYASİ VƏ DİNİ TƏŞKİLATLAR
Ötən fəsillərdə qısaca da olsa İraqdakı ictimai vəziyyət barədə izah verdik. İndi isə bu ərazidə mövcud olan siyasi və dini təşkilatları tanıtdırmağa çalışacağıq. Əli (ə)-ın şəhadəti zamanı İraqda üç dəstə mövcud idi:
1.Osmanilər və ya bəni Uməyyə tərəfdarları;
2.Şiələr, Əli (ə) tərəfdarları və Peyğəmbər (s) ailəsini sevənlər;
3.Xəvaric;
OSMANIN TƏRƏFDARLARI
Bunlar Əməvi hakimiyyətinin tərəfdarları idilər. Bə’ziləri bu ürək bağlılığını aşkar etməsələr də, Peyğəmbər (s) ailəsinin rəhbərliyinə də tabe olmaq istəmirdilər. Bunun ən parlaq nümunəsini Osman öldürüldükdən sonra yazılan şe’rdə gördük.
İraqdakı Osman tərəfdarları Bəsrə şəhərində yaşayırdılar. Bu şəhərin sakinləri əsasən Ədnani (şimal) ərəblərdən təşkil olunmuşdur. Bunun əksinə olaraq Kufə əhalisini əsasən Qəthanilər (cənub ərəbləri) və ərəb olmayanlar təşkil edirdi.
Gördüyünüz kimi, Aişə, Təlhə və Zübeyr Bəsrəni özlərinin müqaviməti üçün mərkəz seçmişdilər. Müsəlmanlar arasında ilk daxili müharibə “məzlum xəlifənin” intiqamı bəhanəsi ilə bu şəhərdə baş vermişdi. Bəsrə şəhəri orada Muzərilərin (şimal ərəbləri) yaşamasına əsasən, qiyamçılar üçün böyük əhəmiyyətə malik idi. Bu iki qəbilə arasındakı münaqişələr haqda izah vermişdik, sonradan isə bu münaqişənin bütövlükdə islam dairəsində qoyduğu acı tə’sirlər haqda mə’lumat verəcəyik.
ŞİƏ
Bildiyiniz kimi, Peyğəmbər (s)-ın vəfatından sonra mühacir və ənsardan olan bir dəstə adam bəni Saidə eyvanı altında toplaşaraq müsəlmanlara rəhbər seçdilər. Oraya toplaşan mühacir və ənsar, tam dəqiqliyi ilə desək Qəhtanilər və Ədnanilər hakimin onların arasında seçilməsini istəyirdilər. Həmin gün Əli (ə) və peyğəmbər ailəsi Aişənin evində peyğəmbəri dəfn etmək üçün hazırlıq görürdülər və onlardan heç biri yığıncaqda iştirak etmirdi. Ancaq qeyd etdiymiz kimi, Peyğəmbər (s) son həcc ziyarətində Cöhfədə Əli (ə)-ı özündən sonra müsəlmanara hakmi tə’yin etmişdi. Beləliklə həmin gündən Mədinədə bir dəstə adam Peyğəmbər (s) xilafətinin etirazsız olaraq Əli (ə)-a məxsus olmasını qəbul etdilər. Onlar bununla da “şiə” və ya “Əli tərəfdarları” adını aldılar. Əli (ə) peyğəmbərdən sonra məcbur olub ümumi müsəlmanların sülhü və asayişi xatirinə üç xəlifə ilə bey’ət etmiş, şiələr də ona tabe olub sakit oturmuşlar. Osmanın ölümündən sonra mühacir və ənsarın əksəriyyəti Əli (ə) xilafətə yetişdikdən sonra ona bey’ət etdilər. Fürsət güdən Şam hökuməti üzdə xəlifəyə tabe olub öz müxalifətçiliyini aşkar etmirdi. Şamda deyilirdi ki, Osmanı öldürənlər yeni xəlifənin ətrafındadırlar. Qur’an hökmünə əsasən onlardan qisas alınmalıdır. Müaviyəni Osmanın qohumu və intiqamçısı hesab edib onun qisas hökmünün icrasında haqlı olduğunu deyirdilər. Onlar iddia edirdilər ki, guya Osmanın qatilləri lazımi cəzanı alsa Dəməşq Kufəyə tabe olacaqdır.
Əli (ə) Kufədə şəhid edilən gün yenidən şiə ilə qeyri-şiə dəstəsi müəyyən olundu. Şiələr onun böyük oğlu imam Həsən (ə)-ın ətrafına toplaşaraq ona bey’ət etdilər. Haşimi tayfasını xoşlamayan Osman tərəfdarları aydındır ki, yeni xəlifə ilə edilən bey’əti qəbul etməyəcəkdilər.
Peyğəmbərdən sonra Əliyə (ə) və peyğəmbər ailəsinə ürək bağlayanların əksəriyyəti ənsardan və ya Qəhtanilərdən ibarət olmuşdur. Keçmiş bəhslərimizdə Qəhtanilərlə Yəmanilər arasındakı düşmənçilikdən söhbət açmışdıq. Peyğəmbər (s) Məkkədən Mədinəyə gələrək mühacirlərlə ənsar arasında qardaşlıq sazişi bağladıqdan sonra tarixi keçmişi olan bu düşmənçilik müvəqqəti olaraq sakitləşdi. Osmanın dövründə bəni Uməyyə iş başına gəldikdən sonra onlar yavaş-yavaş yenidən keçmiş adətlərinə qayıtdılar. Əməvilərin dövlət işində özbaşnalıqları artdıqca Qəhtanilərin onlara qarşı nifrət və düşmənçiliyi də çoxalırdı. Bunlar Peyğəmbəri öz şəhərlərinə də’vət edib onunla çiyin-çiyinə durmuş, o həzrətin pak ailəsinə qarşı eşq və məhəbbət bəsləmiş və onunla amansız düşmən olan Qüreyşlə vruşmuşlar. Onlar Süffeyn müharibəsində Müaviyəyə deyirdilər: Dünənə qədər Peyğəmbərlə bir cəbhədə dayanıb Qur’anın nazil olması barədə sizinlə vuruşurduqsa, bu gün onun təfsir və izah edilməsi haqda sizinlə mübarizə edirik.
Mə’lum idi ki, ənsar bəni Haşimdən uzaqlaşmayacaqdı. Əli (ə) şəhid olduqdan sonra Kufədə yaşayan bu dəstədən olan ərəblər onun böyük oğlu Həsən (ə)-ı imam qəbul etdilər. Təbəri yazır: Həsən (ə)-la ilk bey’ət edən şəxs Qeys ibni Sə’d ibni Ubadə dedi: Əllərini irəli uzat ki, Allah kitabı, peyğəmbərin sünnəsi, bid’ətçiləri məhv edən bir şəxsə – sənə bey’ət edim. Bu Qeys Ənsardan olan Xəzrəc tayfasının rəisi Sə’d ibni Ubadənin oğlu idi ki, onun haqqında ötən fəsillərdə mə’lumat vermişdik.
XƏVARİC
Süffeyn döyüşündən bəhs edən zaman xəvaric adı ilə məşhurlaşmış dəstə haqqında qısaca da olsa mə’lumat verdik.
Əli (ə) şəhid olduqdan sonra yerdə qalmış xəvaric yenidən öz fikirlərini təbliğ etmək və yaymaq üçün fürsət əldə etmişdilər. Bunlar Əməvi hakimiyyətini bütövlükdə, Abbasiləri isə müəyyən dövrə qədər narahat etmişlər. Onlar o qədər şücaətli idilər ki, kiçik bir dəstə ilə böyük bir qoşunu məğlub edirdilər. Hicri tarixinin ikinci əsrində xəvaric firqələrindən birinin başçısı Əbdürrəhman ibni Rüstəm cənub-şərqi İran ərazisindən qiyam edib qərbdə Tahərt şəhərində 150 il ömür sürmüş və orada Rüstəmilər hökumətini təsis etmişdir.
