Hicrətin 96-cı ilində Vəlid öldü və ondan sonra qardaşı Süleyman ibni Əbdülməlik xilafətə çatdı. Vəlid özündən sonra oğlunu yerinə canişin tə’yin etmək istəyirdi və deyilənlərə görə Həccac da bu işə razı idi. Süleyman xəlifə olduqdan sonra Həccacın yaxın qohumları vəzifədən kənarlaşdırıldı, onun qatı düşməni olan və zindandan qaçan Yezid ibni Mühəlləbi Kufəyə hakim tə’yin etdi. Xarəzmi fəth edən Quteybə ibni Müslim və Senti fəth edən Məhəmməd ibni Qasimi onun göstərişi ilə qətlə yetirdilər.
Süleymanın xilafəti hicrətin 99-cu ilinin Səfər ayına qədər davam etdi. O, əyyaşlıqla məşğul olan, dövlət işlərini idarə etməyə etinasız yanaşan bir şəxs olmuşdur. Qeyd edilənlərə əsasən, onun söz-söhbətinin əsas hissəsini qadın və yeyib-içmək təşkil etmişdi. Deyilənlərə görə günlərin bir günündə əyninə gözəl paltar geyinib başına yaşıl rəngli əmmamə qoyub güzgüdə özünə baxaraq belə dedi: Mən cavan şahzadəyəm. Kənizlərdən biri isə belə dedi:
Əgər daimi qalsan yararlısan, ancaq heyf ki, heç bir insan əbədi deyildir. Bildiyimə görə səndə heç bir eyib yoxdur, yalnız bir eybin vardır, o da sənin bu dünyada müvəqqəti olmağındır. Bu hadisədən bir həftə keçməmiş o, öldü.
ÖMƏR İBNİ ƏBDÜLƏZİZ
Süleyman adət üzrə öz övladlarından birini vəliəhd tə’yin etmək yerinə Ömər ibni Əbdüləzizi özünə canişin seçdi. Öz xilafəti dövründə Süleymanın gördüyü yeganə yaxşı iş onun hakimiyyətə gətirilməsi olmuşdur. Bəlkə də bu məsələ onun özünün və ya müşavirlərinin uzaqgörənliyi idi ki, onlar artıq Əməvi hakimiyyətinin süqutunu hiss edirdilər. Onlar Öməri xəlifə seçməklə xalqı öz hakimiyyətlərindən razı salmaq istəyirdilər.
Ömər ibni Əbdüləziz Mədinədə təqvalı və islam ən’ənələrinə sadiq qalmış müsəlmanların arasında böyüyüb tərbiyə almışdı. O, xilafətinin az bir müddətində özündən əvvəlkilərin dinə etdikləri əlavələri ləğv etmək üçün çalışırdı. Müaviyənin dövründə binası qoyulmuş minbərlərdə Əli (ə)-ı təhqir olunması onun göstərişi ilə dayandırıldı. Müsəlmanların ərazisində yaşayan qeyri-müsəlmanları islam dinini qəbul edib müsəlman olmaları üçün onları həvəsləndirirdi. Təmtəraqlı yaşayışı qadağan edib, ümumi xəzinənin (beytül-malın) sərf olunmasında ədalət yolunu tutdu. Özündən əvvəl adət halını almış hədiyyələr təqdim olunmasının qarşısını aldı, hətta öz qohum və yaxın adamlarına qarşı sərt olmağa başladı.
QULLARIN PROBLEMİ VƏ ÖMƏR İBNİ ƏBDÜLƏZİZİN VASİTƏSİLƏ BU ÇƏTİNLİYİN HƏLL OLUNMASI
Ömər ibni Əbdüləzizin xilafəti zamanı azad olunmuş qulların problemi diqqət mərkəzində olduğundan o, bu problemin həlli yolunda daha çox çalışdı. Yaxşı olar ki, bu barədə daha ətraflı danışaq.
Bildiyiniz kimi, Əbu Bəkrin və Ömərin xilafəti dövründə Ərəbistan səhralarından kənarlara çıxaraq fəth olunmuş İran, Rum və Afrika ərazilərində islamı və müsəlmançılığı yayan ərəblər səhra sakinləri idilər. Səhra sakinləri öz övladlarına bir tərəfdən azadlığı və heç bir qanun çərçivəsinə tabe olmamağı, digər tərəfdən isə cəngavərlik və döyüşgən olmağı öyrədirdilər. Ərəblərin şəhər sakininə məxsus olan incəsənət və peşədən nəinki mə’lumatları yox idi, hətta onu bəyənməyib özləri üçün təhqir hesab edirdilər. Bu səbəbdən də fəth olunmuş ərazilərdə işin icrası və ümumi ictimai peşələr elə həmin ərazinin camaatına tapşırılırdı. Sənətçilər, peşə sahibləri, həkimlər, hətta müəllim və tərbiyəçilərin dövlət dairəsində özlərinə məxsus vəzifə və məqamları var idi. Dövlətin icra işlərinə qulluq edənlərin yaşayışı rahatlıqda keçirdi. Torpaq sahibləri isə öz gəlirləri vasitəsilə faydalanırdılar. Lakin bu işlərin heç birini bacarmayan digər bir dəstə də mövcud idi. Bunlar torpaq sahiblərinin əkin sahələrində işləyən fəhlə və muzdurlar idi. Bunlar müsəlman olduqdan sonra daha çox gəlir əldə etmək üçün şəhərlərə üz tutmuşdular. Şəhərdə əhalinin artması ilə işsizlik meydana çıxmışdı. İşsizlik isə müəyyən qruplaşmalar və siyasi cinahlar meydana gətirmiş və nəticədə onların arasında müntəzəm olaraq iğtişaşlar baş verirdi.
İslamdan əvvəl bədəvi ərəblər arasında bir adət-ən’ənə mövcud idi ki, əgər bir nəfər özünü hər hansı tayfa və ya şəxsə bağlamış olsaydı ona “mövla”, özünə isə qul deyərdilər. Beləliklə bu şəxs bağlı olduğu tayfa tərəfindən hər tərəfli himayə olunurdu. İslamda da milliyyətcə ərəb olmayan yeni müsəlmanlar özlərini ərəb tayfalarına bağlayırdılar ki, bu baxımdan biz tarixdə “filankəsin qulu” ifadəsinə rast gəlirik.
Bu qullar və ya yeni müsəlman olmuşlar islami bərabərlik hökmü altında onlarla başqa müsəlmanlarla edilən rəftarın olunacağını gözləyirdilər və onlar müsəlmançılığın məziyyətlərindən kamil surətdə faydalanmaq arzusunda idilər. Lakin hakimiyyətdən əks rəftar gördükdə isə narahat olub inciyirdilər. Xəlifə və hökumətlər yarım əsirlik müddət ərzində yeni müsəlman olmuşların problemlərinin həlli yollarını arxtarmaqda sə’y göstərsələr də, öz gəlir və faydalarını əldən verməmək üçün bu işlə ciddi məşğul olmurdular. Bu məsələ ilə bağlı Osmanın müşavirləri onları şərq ərazilərinə cihada yollamaq məsləhətini görürdülər. Muxtarın qiyamı zamanı onun ətrafına toplaşanlar da onlar olmuşlar və Muxtar onların köməyi ilə Əhli-beyt düşmənlərinə qalib gəlmişdir. Lakin Muxtarın onlarla xoş davranmağı ərəbləri narahat etmiş və bildiyiniz kimi, Mus’əb onların vasitəsilə Muxtarı məğlub etmişdi. Həccac İraq şəhərlərinə toplaşmış yeni müsəlmanları (qulları) onların etirazına məhəl qoymadan öz yerlərinə qaytardı. Belə çarə fikirləşmək müvəqqəti əlac sayılırdı. Xəlifə və ya hakimin qüdrəti zəiflədikdə qullar və ya yeni müsəlman olanlar baş qaldırırdılar. Onlar belə deyirdilər: Fəth edilmiş ərazilər bizim sə’yimizlə əldə olunub, deməli onun bir hissəsi bizə məxsusdur. Bu məsələyə və müharibədə əldə olunmuş qənimətlərin bərabər səviyyədə bölünməsinə dair münaqişələr baş verirdi. Bə’zi hallarda e’tiraz edənlər hakimlə üz-üzə gəlir və ya onun adamlarını vururdular. Ömər ibni Əbdüləziz əldə olunmuş qənimətlərə qulların da şərik edilməsinə göstəriş verdi və fəth olunmuş torpaqların alış-verişini yasaq etdi.
Ömərin xilafəti zamanı atdığı müsbət addımlardan biri də islam hakimiyyəti altında yaşyan yəhudi və xristianların hüquqlarına riayət edilməsi olmuşdur. Müsəlmanlar ölkələri fəth etməyə başladıqları gündən ərəb hökmdarları fəth olunmuş ərazilərin əhalisini müsəlman olmaqda və ya öz dinlərində qalmaqda azad buraxırdılar, ancaq onlar himayə olunduqları üçün illik pul ödəməli idilər. Cizyəni – yə’ni illik himayə pulunu ödəməyi qəbul edənlər öz dini adət-ən’ənələrini yerinə yetirməkdə tam surətdə azad idilər. Bir çox hökmlərə riayət etməkdə öz məzhəblərinin alim və qazilərinin göstərişlərinə əməl edirdilər. Bununla belə, islam dinini qəbul edənlərin sayı da dayanmadan artmaqda idi. Müsəlman olmağa üz tutanların əsas məqsədi onlardan vergi – illik himayə haqqı alınmaması, əlavə olaraq digər vergilərdən də (o cümlədən adam başına verilən vergi, torpaq üçün alınan vergi) azad olunmaqları idi. Çünki müsəlman olanlar cizyə ödəməkdən azad idilər və onlar yalnız zəkat ödəməli idi. Əməvi hakimiyyəti dövrü, xüsusilə Həccacın zamanında dövlət gəliri aşağı düşdüyündən islamı qəbul etmiş yəhudi və xristianlardan da cizyə alınırdı. Bu isə açıq-aşkar zülm və ədalətsizlik idi. Ömər ibni Əbdüləziz camaatı müsəlman olmağa həvəsləndirmək üçün bu bid’əti, yə’ni dinə edilmiş əlavəni ləğv etdi. Yerlərdəki hakimlər bu addımla gəlirin aşağı düşəcəyini bildirib şikayət etdikdə Ömər onların e’tirazına qulaq asmadı.
Əməvilərin xilafəti dövründə yerlərdə hakimlər müttəhimlər və günahkarlarla islam qanunu çərçivəsində deyil, öz istədikləri kimi rəftar edirdilər. Ömər onlara heç bir kəsə layiq olmadığı cəzanı verməyə icazə vermirdi.
Əməvilər, həmçinin yerlərdəki hakimlər təmtəraqlı yaşayışa alışdıqca onların pula olan ehtiyacı günbəgün çoxalırdı. Onların gündəlik artan xərclərini müsəlman ərazilərindən əldə olunan gəlir ödəmədikdə, cihad adı altında müsəlman olmayan ölkə və ərazilərə hücum edirdilər. Bu müharibələrin böyük bir əksəriyyətindən məqsəd camaatın var-dövlətini qarət edib öz ciblərini və xəlifənin xəzinəsini doldurmaqdan ibarət olmuşdur.
Ömər əskərlərin sərhədlərdə dayanıb müsəlmanların ərazilərini qorumaq əmrini verdi. Hücumların qarşısını alıb müsəlman olmayan qonşu ölkələrə islamı qəbul etdikləri təqdirdə vergi alınmayacağı təklifini irəli sürdü. Vəizəfələri də iki qəbilə – Qəhtani və Kəlbilər arasında bərabər səviyyədə bölüşdürdü. Beləliklə o, daxili iğtişaşların qarşısını ala bildi.
Ömər Fatimə övladlarına mənsub olan Fədəkin sahəsini onlara qaytardı. O, iki il beş ay sürən xilafətdən sonra hicrətin 101-ci ilində Səm’anda vəfat etdi. Deyilənlərə görə Əməvilər Ömərin, xilafəti Əli (ə) övladlarına verəcəyindən qorxuya düşüb onu öldürmüşlər.
Beləliklə Ömər ibni Əbdüləzizin az müddətli xilafəti sona yetdi. Demək olar ki, Əməvi sülaləsinin hakimiyyət dövründə xalq yalnız bu bir neçə aylıq müddət ərzində islam ədalətindən bir şey görə bildilər.
