MİSİRİN ƏHƏMİYYƏTİ GÜNDƏN-GÜNƏ AŞKAR OLUR

İsgəndəriyyəni fəth etdikdən sonra Misrin bütün bərəkətli məhsuldar torpaqları tədriclə müsəlmanların əlinə keçdi. Demək olar ki, Misrin bütün məntəqələri müqavimətsiz və asanlıqla müsəlmanlara təslim oldu. Ölkədə “Yə`qubi” məzhəbi ilə “Məlikan” məzhəbi arasında olan uzunmüddətli ixtilaf və keşməkeşlərin aradan qaldırılmasında müsəlmanların böyük rolu oldu. Misrin fəthindən sonra bu ölkə ilə sərhəd olan məntəqələrdə, İslam dini yayılmağa başlayan ərazilər genişlənirdi. O cümlədən qərb tərəfdən müsəlmanlar öz ərazilərini daha da genişləndirdi. Liviya torpaqlarına və nəhayət, İspaniyaya qədər irəlilədilər. Bununla da Misrin müsəlmanlara əhəmiyyəti getdikcə aşkar oldu. Hicrətin 32-ci ilində müsəlmanlar “Benta olis”ə tərəfə hərəkət etdilər. “Bərqə” məntəqəsini ələ keçirdilər. “Bərbər”, “Trablos” və “Ləvate” qəbilələrini özlərinə tabe etdirdilər. Bir müddət sonra Əmr ibn Asın Misirdəki nümayəndəsi Əbdüllah ibn Əbi Sərəh “Trablos” ölkəsində o qədər irəliləyir ki, Afrikanın bir çox mühüm məntəqələrini müsəlmanların tabeçiliyinə gətirdi. Mərkəz şəhəri hesab olunan Kartaj müsəlmanlara vergi verməyi qəbul edərək onlarla sülh bağladı. [1]

 Bütün bunları nəzərə almaqla mə`lum olur ki, Misrin coğrafi mövqeyi İslam dünyası üçün çox mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Bu da ölkənin vəziyyətinə diqqətlə yanaşılmasını və əhalinin əmin-amanlığının tə`min olunmasını tələb edirdi. Amma buna baxmayaraq, üçüncü xəlifənin dövründə bütün işlər diqqətsizlik üzündən öz əhəmiyyətini əldən verdi. Xəlifə Misirə çox e`tinasız yanaşır, əhalinin qəzəbi gündən-günə şö`lələnirdi. Xüsusilə, Osmanın Əbdullah ibn əbi Səroh kimi bir adamı Misirə vali tə`yin etməsi və onun əhali ilə amansız rəftar etməsi Misir əhalisini cana gətirmişdi. Halbuki, o, Məkkənin fəthində İslam Peyğəmbərinin (səlləllahu əleyhi və alih) qəzəbinə düçar olmuşdu və Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih) tərəfindən qanı halal edilən on nəfərdən biri idi. [2] Bununla belə, Osman onu Misir kimi həssas məntəqəyə vali tə`yin etmiş və əhali ilə istədiyi kimi rəftar etməsinə tam səlahiyyət vermişdi. Nəhayət, Misrin fəallarından və Osmanla müxalifətdə olan Məhəmməd ibn Hüzeyfə Əbdüllah ibn Əbi Sərəhi ölkədən qovub Misrin idarəçiliyini öz əlinə almaq istəyir. Ona görə də Əbdüllahı ölkədən qovub çıxardıqdan sonra məscidə gedir. Camaat namazını qıldıqdan sonra e`lan edib deyir ki, Misrin valisi mənəm.
HƏZRƏT ƏLİ (ƏLEYHİSSALAM) MİSRİN VƏZİYYƏTİNİ YAXŞILAŞDIRIR

 Həzrət Əli (əleyhissalam) 25 il “gözündə tikan, boğazında sümük qalmış” vəziyyətdə evdə oturub, İslam naminə uzun müddət sükut edir. Nəhayət, Peyğəmbərin (səlləllahu əleyhi və alih) canişinliyi olan xilafət mənsəbini – çoxdankı haqqı idi – öz öhdəsinə alır. Hər şey dəyişməyə başlayır. O cümlədən Həzrət, Misrin həssas məntəqə olduğunu bildiyi üçün xilafətə gələn kimi bu ölkənin vəziyyətini sahmana salmağa başlayır. İlk növbədə e`timad etdiyi şəxslərdən Qeys ibni Sə`d ibni Übadəni Misrin təzə valisi tə`yin edir. Qeys Misirə gedir və hökuməti öhdəsinə alır. Amma Müaviyə çoxdan bəri tamah gözünü Misirə dikmişdi və oranı öz nüfuzu altına almaq istəyirdi. Başqa tərəfdən Əli (əleyhissalam)-a çoxdan düşmənçilik bəsləyirdi. O fürsəti münasib görüb dərhal Qeysə məktub yazır. Təklif edir ki, Əlidən əl çəkib, mənə bey`ət et! Müaviyə bu məktubda bütün məkr və hiyləgərliklərini işə salır. Bir tərəfdən Qeysə yüksək məqamlar və`d verərək onu arxayın edir, başqa tərəfdən Həzrət Əli (əleyhissəlam)-ın Osmanın qətlində əli olmasını iddia edir və onu Osmanın qatili adlandırır. Amma bunların heç biri Qeysə tə`sir etmir və onu yolundan azdırmır. Qeys bir tərəfdən Misirə təzə gəldiyi, başqa tərəfdən Müaviyə kimilərin hiylələrinə qarşı hansı tədbirlərin görülməsini bilmədiyi üçün Müaviyəyə qəti cavab vermir. Bəlkə də işi dolaşıq vəziyyətə salır. Müaviyəyə ikitirəli cavab yazır ki, onun əlində əsas olmasın. Müaviyə təzədən məktub yazır. Bu dəfə Qeysə və`d vermək əvəzinə onu şiddətlə qorxudur ki, təklifi qəbul etsin. Qeys bu dəfə davam gətirə bilmir, aşkar şəkildə rədd cavabı yazaraq Həzrət Əli (əleyhissalam)-ın tərəfdarı olduğunu bildirir. Məktubda yazır:  “Sən və sənin ətrafında olanlar hamınız batil yoldasınız. Haqq yalnız Əli (əleyhissalam) və onun ətrafındakılarladır. ”

 Məktub Müaviyənin əlinə çatan kimi Qeysdən ümidini kəsir, amma hiylələrindən əl çəkmir. Bu dəfə Qeys tərəfindən başdan-başa yalanla dolu bir məktub hazırlayır. Qeysin əvvəlki məktubunu da ona əlavə edib Şamda e`lan edir ki, Əlinin Misirə göndərdiyi nümayəndə (Qeys) mövlasından üz döndərib, mənimlə bey`ət etdi. Bu xəbər Həzrət Əli (əleyhissalam)-a və əshaba çatanda çox narahat olurlar. Söz-söhbət başlanır. Əshab tə`kid edirlər ki, (məxsusən, Əbdullah ibn Cə`fər) bu fitnəni aradan qaldırsın və Qeysi dərhal Misrin hakimliyindən kənar etsin. Amma Həzrət bu təkliflə müxalifət edib buyurur:  “Bu işdə hiyləgərlik işlənib. Mən Qeysi yaxşı tanıyıram və bilirəm ki, bu işləri görməz. Bəlkə də bu iş ona vurulan töhmətdir. ”

 İmam bütün bu işlərdən xəbərdar olmaq və Qeysin vəfadarlığını yoxlamaq üçün qərara alır ki, onu hökumətdən kənar etsin və Məhəmməd ibn Əbi Bəkri onun əvəzində Misirə vali seçsin. [3]

 Məhəmməd ibn Əbi Bəkr Misirə çatdıqdan sonra hökuməti öz öhdəsinə alır. Həzrətə məktub yazaraq belə bildirir:

 “Halal-haramın ümumi qanunlarını və nəsihətlərini yazılı şəkildə mənə göndərin ki, öz vəzifəmi yerinə yetirməkdə qanuni olum, İslam hökmlərinə əsasən əməl edərkən xətasız olum, iztirab hissi keçirməyim. ”

 Həzrəti Əli (əleyhissalam) onun cavabında geniş və dolğun məzmunlu bir məktub yazaraq özünün dərya elmindən istifadə etməklə İslam hökmlərinin lazımi göstərişlərini və bə`zi qanunlarını onun ixtiyarında qoydu. Malik Əştərə yazılan məktubla yaxından əlaqəsi olan bu məktub Nəhcül-bəlağədə yazılmışdır. Hər iki məktub böyük əhəmiyyətə malikdir. İlahi həqiqətləri axtaran və Əli (əleyhissalam)-ın elmi ilə maraqlananlar “Nəhcül-bəlağəyə” müraciət edə bilərlər.
MƏHƏMMƏD İBNİ ƏBU BƏKRİN ŞƏHADƏTİ VƏ ONDAN SONRAKI HADİSƏLƏR

 Məhəmməd ibn Əbi Bəkrin Misirdə vali olması çox çəkmir. Müaviyə fitnə-fəsad salmaq üçün öz dostu, müşaviri, siyasətbaz və hiyləgər Əmr ibn Ası Misirə göndərir. Əmr ibn As hiylə qurub Məhəmməd ibn Əbi Bəkri şəhadətə çatdırır. Onun şəhadətindən sonra bütün dövlət sənədləri, kitablar, məktublar, o cümlədən Həzrəti Əli (əleyhissalam)-ın Məhəmmədə yazdığı dərin mə`nalı əməli qanun Əmr ibn Asın əlinə keçir. O, məktubu oxuyub məzmunu ilə tanış olduqdan sonra Müaviyəyə göndərir. Müaviyə məktubu oxuyanda həzrət Əli (əleyhissalam)-ın dərin mə`nalı sözləri ilə tanış olur, təəccübdən donub qalır. Onu yanındakılara göstərir. Vəlid ibn Uqbə[4] bu məktubu gördükdə Müaviyəyə təklif edir ki, onu yandırsın. Amma Müaviyə razı olmayıb deyir:

 “Sən aqil deyilsən. Heyifdir ki, belə bir məktubu yandıraq. Yaxşı olar ki, onu saxlayıb göstərişlərindən istifadə edək. Əgər onu yandırsan, bundan sonra bir kəs tapılmayacaq ki, hətta bir kəlmə də olsa, onun mə`rifət və elm dəryasından bir şey öyrənsin və bizə öyrətsin!”

 Vəlid deyir: “Əgər əhali başa düşsə ki, sən Əlinin yazılarını özünə örnək seçmisən və ondan istifadə etməklə işlərini idarə edirsən, onda bu iş düz olarmı?”

 Müaviyə cavab verir: “Bəs sən mənə təklif edirsən ki, misilsiz elmdən ibarət olan bir məktubu yandırım? Allaha and olsun, mən indiyə qədər bundan geniş və möhkəm elm görməmişəm və eşitməmişəm!”

 Vəlid deyir: Sən ki, Əlinin elminin bir guşəsini göstərən kiçik bir məktubu bu qədər təəccüblə tə`rifləyirsən və ona təslim olursan, bəs nəyə görə bütün bu elmlərdən dəfələrlə çox elmə sahib olan məktub sahibi ilə be`yət etmirsən və Onunla döyüşə girmisən?”

 Müaviyə bu sualın qarşısında məntiqi bir cavab tapa bilmir. Ona görə də bəhanəyə əl atıb həqiqətdən qaçaraq Həzrəti Əli (əleyhissalam)-ın Osmanın qətlində müdaxilə etməsi məsələsini irəli çəkir və deyir:

 “Bizim döyüşümüz Osmanın intiqamını almağa görədir. Əlbəttə, mən əhaliyə deməyəcəm ki, bu məktub Əlidən gəlib. Əksinə söyləyəcəyəm ki, məktubu Məhəmmədin atası Əbu Bəkr oğluna yazıb və onda oğluna yaxşı qanunlar yazıb!”

 Məhəmməd ibn Əbi Bəkrin şəhadətə yetməsi belə olmuşdur: O hakimiyyətinin ilk çağlarında Həzrət Əli (əleyhissalam)-la bey`ət etməyən bir dəstə adama xəbərdarlıq etmişdi ki, ya gərək bey`ət edəsiniz, ya da Misirdən çıxasınız. Onlar Həzrət Əli (əleyhissalam)-la bey`ət etməyi qəbul etmir və Məhəmməd ibn Əbi Bəkrlə döyüşə başlayırlar. Başqa tərəfdən, əvvəldən tamamilə gözünü həmişə Misirə tikmiş Müaviyə bilirdi ki, Misri ələ keçirməklə Əli (əleyhissalam)-la axıra qədər döyüşmək və Onun qurduğu ədalətli hökuməti aradan aparmaq mümkün olardı.

 Siffeyn döyüşü həkəmiyyət məsələsi sona yetdi. “Həkəmiyyət” Müaviyənin xeyrinə tamamlandıqdan sonra Misri işğal etmək sevdası güclənir. Müaviyənin yanında olanlar onun bu işi ilə razılaşırlar. Beləliklə, Əmr ibn Asın başçılığı ilə bir qoşun dəstəsi Misirə tərəf yola düşür. Əmr ibn As Misirə daxil olanda Məhəmməd ibn Əbi Bəkr daxili müxalifləri ilə döyüşürdü. Əmr ibn Asın qoşunları müxaliflərlə birləşib hücuma keçirlər. Nəhayət, döyüş Məhəmməd ibn Əbi Bəkrin şəhadətə yetməsi ilə tamamlanır.

 Belə bir böhranlı vəziyyətdə Həzrəti Əli (əleyhissalam) özünün vəfalı köməkçisi Malik Əştərə, Misirdə hökumətlik etmək göstərişi verir. Bütün bu hadisələr nəticəsində çoxlu əhalisi olan Misir xüsusi bir vəziyyətdə qərar tapmışdı. Orada müxtəlif qəbilələr yaşayırdı. Müxtəlif mədəniyyətlər və tərz-təfəkkürün hökm sürdüyünə, mərkəzi hökumətdən uzaqda qaldığına görə onun idarəçiliyinə dəqiq nəzarət olunmurdu. Bu ölkə İslamı üç il əvvəl qəbul etmişdi, amma təzədən İslama qarşı çıxmış, şəhər darvazalarını İslamın qatı düşməni olan Bizans hökumətinin üzünə açmışdılar. Həmçinin, əhali əvvəlki xəlifələrin işlərindən cana gələrək üçüncü xəlifəyə qarşı qiyam etmiş və onu qətlə yetirmişdilər. Bu ölkənin əhalisinin bə`ziləri Həzrəti Əli (əleyhissalam)-ın göndərdiyi nümayəndə ilə müxalifətçilik etmiş, ona itaət etməmişdilər. Bu da onların arasında döyüşün başlanmasına səbəb oldu və Məhəmməd ibn Əbi Bəkr şəhadətə yetirildi.

 Bəli, Misir bu cür fövqəl`adə və həssas vəziyyətə malik idi. Hakimiyyətə Malik Əştər kimi bir şəxs gəlməli idi və hökuməti idarə etmək üçün “Əhdnamə” kimi dərin mə`nalı və dolğun bir qanun mövcud olmalı idi.

[1]“Әrәb tarixi”, sәһ. 215

[2] “Tarixi Yә`qubi”, 2-ci cild, «Osmanın xilafәti» qismәti.

[3] Burada bә`zilәri belә bir sual verә bilәr ki, mәgәr mümkündür ki, İmam Әli (әleyһissalam) Qeysin günaһsızlığını vә bu sözlәrin ona vurulan töһmәt olmasını bilmәklә yanaşı, әtrafındakı bә`zi şәxslәrin narazılığına görә onu öz mәqamından kәnarlaşdırsın? Cavab verilir: “Bәli, şayiәlәrin cәmiyyәtdә ruһi sarsıntıların yaranmasına sәbәb olduğu vaxtda İslamın әsas ideyalarını һifz etmәkdәnötrü şәrait bunu tәlәb edirdi ki, Һәzrәti Әli (әleyһissalam) kimi şәxsiyyәt, özünün batini meylinin әksinә olaraq cәmiyyәtdә әmin-amanlığı qorumaq üçün belә bir iş görsün vә buna razılıq versin. Bu mәsәlәnin nümunәsini öz zәmanәmizdә dә görmüşük. Belә ki, İranda yüksәk dövlәt mәqamında olan Bәni Sәdr, İslam inqilabının ziddinә һәrәkәt etmәsinә baxmayaraq layiq olmadığı һalda birmüddәt öz vәzifәsindә saxlanılır. Onu vәzifәsindәn kәnarlaşdırdıqdan sonra İmam Xomeyni buyurdu: “Mәn bir il bundan әvvәl bilirdim ki, Bәni Sәdr İslam inqilabının ziddinә һәrәkәt edir. ” Amma şәrait vә cәmiyyәtin vәziyyәti Bәni Sәdrin ifşa olunması üçün münasib deyildi. Buna görә dә İmam Xomeyni bu cür şәxsiyyәtin tәxminәn bir il müddәtindә vәzifәdә qalmasına dözür. Bunları müqayisә etmәklә Һәzrәti Әli (әleyһissalam)-ın һansı şәraitdә bu işi gördüyünü dәrk etmәk olar.

[4] Bu һәmin şәxsdir ki, Osmanın xilafәti dövründә şәrab içib, sәrxoş һalda sübһ namazına pişnamaz olub dörd rәkәt qılmış vә mәsxәrә ilә camaata üz tutub demişdi: «Әgәr çox istәyirsiniz deyin, mәn qılaram. »