Her insan için özellikle de gençlik çağına yeni girenler için en önemli ve temel eğitimlerden birisi, insanın kendi benliğini tanımasıdır. İslâm kaynaklı rivayetlerde işaret edildiği üzere, insanın özellikle de gençlerin kendilerini tanımaları birçok kargaşa ve sorunun aşılmasında oldukça etkilidir.
Kendini tanımak, aslında Allah’ı tanımaya uzanan bir yoldur.[1]Eğer İnsanın dindarlığının temeli, kendini bilmekle oluşmuşsa; bu, insanın din eğitimi ve mânevî terbiyesi için en güzel yöntemdir. Öte yandan insanın kendini tanıması, onun günah ve hatalardan uzak durması için de bir zemine oluşturacaktır. İnsanın kendi mahiyetini idrak edip, tanıması; kendi varlığının ne denli zayıf olduğunu kavrayıp, aslında içinde var olan hikmet ve mükemmeliyeti anlamasına, bununla beraber hikmet sahibi bir yaratıcının, bir düzenleyicinin var olduğuna iman edip, onun nimetlerine şükretmeyi öğretir. Ayrıca, kendini gerçekten tanıyan insan, dünyadaki bütün varlıklardan üstün olduğunu bilir ve bu yücelik ve üstünlüğünü günahların geçici zevk ve etkileri ile değiştirmeye kalkışmaz. Bu yüzden gençler için en zaruri eğitim kendini tanıyıp, bilmektir olmalıdır. İşte bu yüzden İmam Ali (a.s.), İmam Hasan’a yazdığı mektupta şöyle buyurmuştur:
“Ey oğul! Nefsini her tür alçaklıktan değerli bil, hatta bu çirkinlik seni istediklerine ulaştırsa bile. Çünkü bunun sonucunda senden eksilenler sana geri dönmeyecektir. Allah seni hür yarattığı hâlde başkasının kölesi olma.”[2]
Hazret, genç evladı İmam Hasan Mücteba’ya (a.s.) bu değerli tavsiye ve öğretisinde açık bir dille nefsin öneminden ve yaratılışının yüceliğinden bahsetmiştir. Bir başka deyişle, kendini tanımaya dikkat çekerek iki önemli sonuca varmıştır; bunlardan ilki günahlardan uzak durmak ve bir diğeri de, Allah’ın hâlis ve sadık kullarından olmaktır.
İnsanı günah, şehvet düşkünlüğü ve çirkinliklerden koruyup, alıkoyan kendini tanımaktır. İmam Hâdî (a.s.) şöyle buyurmaktadır:
“Kim kendi değerini küçük görürse, onun şerrinden ve kötülüğünden kendini güvende sanma.”[3]
Eğer gençlerimizin günah ve hatalardan uzak durmalarını istiyorsak, uygulanan eğitim ve terbiyenin bir bölümünü kişinin zihinsel ve ruhsal durumuna uygun olarak kendini bilmek ve bu konuda aydınlatmaya ayırmalıyız.
İslâmî eğitimde insan terbiyesi için iki temel içerik üzerinde durulmaktadır:
1- Tabiat ve varoluşun güzellikleri ve ayrıca Allah’ın yarattıkları üzerine araştırma yapmak. Buna Kur’ân diliyle “Âfâk (Ufuklar)”denmiştir.
2- İnsan ve yaratılışında saklı olan karmaşık yapı ve zarafetin öğretilmesi üzerine araştırma yapıp, düşünmek. Buna da Kelamullah’da (Kur’ân’da), “Enfüs”adı verilmektedir.
Allah Teâlâ Kur’ân-ı Kerim’de şöyle buyurmuştur:
“Kesin inanacaklar için yeryüzünde nice ibretler vardır ve kendi nefislerinizde de, yine de görmüyor musunuz?”[4]
Yüce Allah bir başka yerde de şöyle buyurmaktadır:
“Onlara ayetlerimizi ufuklarda ve öz benliklerinin içinde göstereceğiz. Ta ki, onun hak olduğu kendilerine ayan-beyan belli olsun. Kendisinin her şey üzerinde bir tanık oluşu, senin Rabbine yetmez mi?”[5]-[6]
Elbette bu iki temel içerik arasında ikinci zikredilen daha etkili ve tesirlidir. İmam Ali (a.s.) şöyle buyurmaktadır:
“Kendini tanımak, iki biliş arasındaki en yararlısıdır.”[7]
Kendi benliğinin farkına varıp, onu tanımanın faydaları hakkında şu noktalar belirtilmiştir; Kendini benliğini araştırıp tanımak, tabiat ve doğayı tanımanın aksine insanoğlunun birebir şahit olabileceği bir gerçektir. Hâlbuki, tabiat ve varlık âlemini bilme sonucu oluşan bilgi, edinilmiş, hâsıl olunmuş bir bilgidir ve elbette bu iki bilincin etkinliği ve devamı birbirinden oldukça farklıdır. İlm-i Huzurî,[8]insanı doğrudan ve aracısız olarak nefsine götürür. İnsan ile bilinen arasında doğrudan bir bağlantı sağlar ve bu yüzden kendi varlığı ve yaratılışını düşünmek; insanı yüce, ulu ve her şeyin üstünde bir güce muhtaç kılmaktadır.
Kendini bilmeyi, âfâk (ufuklar) bilincine üstün kılan bir diğer özellik de, onun eser ve neticeleridir. Kendini tanıyan ve bilen kişi, kendi nefsini ıslah etmek zorundadır ve bu ikisi birbirinden ayrı değillerdir. Hâlbuki böyle bir ilişki âfâk bilinci ve kendini ıslah etmek arasında mevcut değildir.
Gençlik döneminin tanınması ve bu çağda her zamankinden daha fazla görünen yetenek ve başarabilme yetisinin farkına varabilmek, gençler için günah ve hatalardan sakınıp hayırlı amellere yönelmesi demektir. Rivayetlerde üzerine basa basa söz edilen ve aynı zamanda Din Önderleri’nin (Masum İmamlar’ın) de bizi önemi hakkında uyardıkları konu; gençlik evresi ve yeteneklerinin değerlerinin farkına varılmasıdır. Özellikle ilk bölümde üzerinde durulduğu gibi gençlik, değeri bilinmeyen ve kaybedildikten sonra değerinin farkına varıldığı bir nimettir.
Gençlik çağı, insan yeteneklerinin gelişip, olgunlaştığı ve akabinde meyvesini aldığı ve ayrıca kişinin ömrünün en güzel ve huzurlu günlerini içerisinde barındırdığı bir dönemdir. Bu güzellik ve çekiciliği yüzünden çok azları bu nimetin farkına varmakta ve dolayısıyla bu dönemin sonrasında hasret ve hayıflanmalar baş göstermektedir. Bu yüzden insanları gençlik döneminin önemi hakkında bilgilendirmek gerekiyor.
Oldukça açıktır ki; eğer genç, bu dönemin önem ve değerinin farkına varmışsa, bu günleri en iyi şekilde değerlendirebilmek için planlar yapacak ve kolay kolay bu altın fırsatı boş meşgaleler uğruna harcamayacaktır.
Ehlibeytalimleri
[1] “Kim kendi benliğini tanırsa, Rabbini tanır.” Hadis-i Kudsî; Mazendaranî, Muhammed Salih; Usul-i Kâfi Şerhi, C. 3, s 23.
[2] Nehcu’l-Belaga, 31. Mektup.
[3] Meclisî, Muhammed Bâkır; Bihâru’l-Envâr, C. 75, s. 300, 11. rivayet.
[4] Zariyat/20-21.
[5] Fussilet/53.
[6] “Ufuklar”,Mekke’nin dışındaki dünya ülkeleri, “Enfüs”ise, Mekke’deki Arap kavmi anlamını taşıdığı gibi, ufuklar dış dünya, Enfüs insanların ruhları anlamına da gelir. Bu ayet, Allah’tan gelen Kur’ân ayetlerinin, diğer ülkelerde olduğu gibi, Arapların kendi içlerinde de yayılacağını, hakkın ortaya çıkacağını haber vermekle bir mucize göstermiştir. Ufuklar dış dünya, nefisler iç dünyadır. Bu anlam, tasavvufta çok işlenmiştir. Kur’ân ayetlerinin dış ve iç anlamları olduğu ileri sürülmüştür. Yine bu ayetten, bilginin iki önemli kaynağı olduğunu anlamaktayız: Duyulara çarpan dış dünya ve insanın iç yetileri, düşüncesi. İnsan bilgisi bu iki kaynaktan doğmaktadır. Bir başka deyişle; Âfâk, insanın dışında olan mahlûklar ve Enfüs de, insanda bulunan şeylerdir. (Mütercimin notu)
[7] Amedî, Abdulvahid; Gureru’l-Hikem, C. 2, s. 25, Hadis No 1675.
[8] İlm-i Huzurî; Bir şeyi, zihinde onun görüntü ve sureti meydana gelmeksizin bilmektir. Bir kimsenin kendisi dışında var olan şeyleri bilmesi için o şeyin görüntüsünün zihinde meydana gelmesi icap eder. Ama İlm-i Huzurî’de durum böyle değildir ve insan, kendisini İlm-i Huzurî ile bilir. Çünkü kendisi zaten kendi zihninde vardır. (Mütercimin notu)
