QURANDA
DÜNYAŞÜNASLIĞIN
ƏSASLARI
Varlıq aləminin gözəlliyi
Qurani-Kərim baxımından varlıq aləmi ahəngdar və gözəldir. Varlıq aləmindəki bütün məxluqat Allah tərəfindən gözəl yaradılmışdır. Təbiətdəki bütün varlıqlar elə bir gözəl biçimdə xəlq edilib ki, bəşərin gözəllik təşnəsi olan duyğuları xilqətin zərifliyindən zövq alır; insan həmin gözəlliklərin təsiri altında batini rahatlıq tapır və ləzzət hissi duyur.
Qurani-Kərim varlıq aləminin çeşidli gözəlliklərini xatırladır: Göy aləmi və ulduzlar. Yer üzərindəki təbiət mənzərələri, canlı aləmdəki gözəlliklər və nəhayət insan gözəlliyi.
İndi Quran ayələrində həmin gözəlliyin təsviri ilə tanış olaq.
Göy səltənətinin gözəllikləri diqqət mərkəzində dayanır.
Saffat surəsi, 6-cı ayə:
Biz (sizə) ən yaxın olan Göy üzünü (dünya səmasını) ulduzlarla bəzədik. (Günəş, Ay və ulduzlar başqa-başqa göylərdə olduqları halda, siz onların hamısını özünüzlə müqayisədə ən yaxın bir yerdə – sanki başınızın üstündə görürsünüz.)
Fussilət surəsi, 12-ci ayə:
Biz aşağı Göyü (dünya səmasını) qəndillərlə (ulduzlarla) bəzədik və (onu şeytanlardan, hər cür bəladan) hifz etdik. Bu, yenilməz qüvvət sahibi olan və (hər şeyi) bilən Allahın təqdiridir (əzəli hökmü, qanunudur).
Mülk surəsi, 5-ci ayə:
And olsun ki, Biz dünya səmasını (Yerə ən yaxın olan Göyü) qəndillərlə (ulduzlarla) bəzədik, onları şeytanlara atılan mərmilər etdik və şeytanlar üçün yandırıb-yaxan alovlu atəş əzabı hazırladıq.
Hicr surəsi, 160-cı ayə:
Biz səmada bürclər yaratdıq, onları baxanlar üçün (ulduzlarla) bəzədik.
Qaf surəsi, 6-cı ayə:
Məgər onlar başlarının üstündəki Göyə baxıb onu necə yaratdığımızı, necə bəzədiyimizi və orada heç bir yarıq olmadığını görmürlərmi?!
Təkcə parlaq ulduzlarla bəzədilən Göy səltənəti deyil, həm də Yer üzəri də öz uca və alçaq yerləri ilə, dağları və dərələri ilə, dərya və çayları ilə gözəldir.
Yunus surəsi, 24-cü ayə:
Həqiqətən, (nemətləri, cah-cəlalı ilə fəxr etdiyimiz) dünya həyatı göydən endirdiyimiz yağmura bənzər ki, onunla yer üzündə insanların və heyvanların yeyəcəyi bitkilər yetişib (əlvan çiçəklər və müxtəlif meyvələrlə) bir-birinə qatışar. Nəhayət, Yer üzü bəzəklənib süsləndiyi və sakinləri də (onun məhsulunu, meyvəsini) yığmağa qadir olduqlarını zənn etdikləri vaxt gecə, yaxud gündüz əmrimiz gəlib, dünən üzərində bol məhsul almamış kimi, onu (tərtəmiz) biçər. Biz ayələrimizi düşünən bir ümmət üçün belə ətraflı izah edirik!
Ölü kimi quru torpaq yağmur ilə yenidən dirçələrək güllər və bitkilərlə bəzənir. Gözəl ağaclar, ürəkaçan çəmənlər, gözəl bağça-bağlar və başqa təbiət gözəllikləri Allahın bəxş etdiyi lütf və ehsandır.
Allahın xilqəti bütövlükdə öz gözəllikləri ilə seçilir, təbiətdəki hər bir hərəkət və oyanış necə də cilvələnir.
Həcc surəsi, 5-ci ayə:
Sən Yer üzünü qupquru görərsən. Biz ona yağmur endirdiyimiz zaman o, hərəkətə (cana) gəlib qabarar (yaxud xəmir kimi acıyar) və hər növ gözəl (meyvədən, bitkidən) bar gətirər.
Nəml surəsi, 60-cı ayə:
(Bütlər yaxşıdır) yoxsa Göyləri və Yeri yaradan, sizin üçün göydən yağmur endirən kəs?! Sonra Biz o yağmurla sizin üçün gözəl bağçalar yetişdirdik. (Əgər Allahın yaratdığı və Yerə endirdiyi su olmasaydı) siz o bağçaların ağaclarını göyərdə bilməzdiniz.
Təkcə Göylər və Yer aləmi deyil, canlı varlıqlar da gözəl və ahəngdar yaradılıb. Allah öz lütfünü heç nədən əsirgəməyib.
Nəhl surəsi, 5-6-cı ayələr:
Davarı da (dəvə, inək, kəl, qoyun, keçi və s.) O yaratdı. Bunlarda (onların yununda) sizin üçün istilik, cürbəcür mənfəət (südünü içmək, özlərini minmək, yer sürmək) vardır, həm də onlardan (onların ətindən) yeyirsiniz.
Onları səhər naxıra, axşam axura gətirdikdə (səhər otlamaq üçün çölə göndərib, axşam tövləyə qaytardıqda) baxıb zövq alır, fərəhlənirsiniz.
İnsanların istifadəsi üçün yararlı olan heyvanlar da gözəl xəlq olunub.
Nəhl surəsi, 8-ci ayə:
Sizin minməyiniz və sizin üçün bəzək olsun (xoş olsun) deyə, atı, qatırı və uzunqulağı O yaratdı. Allah hələ sizin bilmədiyiniz neçə-neçə şeylər (nəqliyyat, minik vasitələri və s.) də yaradacaqdır.
Varlıq aləmində ən uca məqam insana xasdır. İnsan eyni zamanda öz
gözəllik və camalı ilə seçilir. İnsanın vücudu gözəl biçimdə xəlq olunub. Hər bir bədən üzvü elə ardıcıl və ahəngdar bir şəkildə düzənlənib ki, insanın zahiri qəlibi və biçimi olduqca gözəl alınıb. İnsanlar arasında irq, dəri rəngi, zahiri qiyafə baxımından fərqlər vardır, lakin ayrı-ayrı etnik qurumlar, irqlər və xalqlar bəşərin ümumi görkəmini gözəl biçimlə tanıyır.
Quranda insan xilqətinin gözəl biçiminə işarələr var və bu çox önəmlidir.
Tin surəsi, 4-cü ayə:
Biz insanı ən gözəl biçimdə yaratdıq!
Təğabun surəsi, 3-cü ayə:
O, Göyləri və Yeri haqq-ədalətlə (yerli-yerində) xəlq etdi, sizə surət verdi və surətlərinizi gözəl yaratdı. (İnsan bütün canlıların ən gözəli və ən kamilidir.) Axır dönüş də Onun hüzurunadır!
Mumin surəsi, 64-cü ayə:
Sizin üçün Yeri məskən, Göyü tavan edən, sizə surət verən, surətlərinizi gözəlləşdirən, sizə təmiz (pak) nemətlərdən ruzi verən Allahdır! Bu sizin Rəbbiniz olan Allahdır. Aləmlərin Rəbbi olan Allah nə qədər uca, nə qədər uludur! (Ucalardan ucadır, xeyir-bərəkəti bol və daimidir!)
İnsan həm gözəl yaradılıb, həm də gözəllik təşnəsidir. Allah kainatda çoxsaylı gözəlliklər xəlq edib, insan psixologiyasında isə gözəlliyə meyl yaradıb. İnsan dünyanın və həyatın gözəlliklərindən, Allahın yaratdığı ehsan və nemətlərdən faydalanmağa qabildir – yəni Tanrı ona gözəlliyi duymaq istedadı bəxş etmişdir.
Əraf surəsi, 32-ci ayə:
(Ya Peyğəmbərim!) De ki: «Allahın Öz bəndələri üçün yaratdığı zinəti və təmiz (halal) ruziləri kim haram buyurmuşdur?» De ki: «Bunlar dünyada iman gətirənlər üçündür (lakin kafirlər də onlardan istifadə edə bilərlər), qiyamət günündə (axirətdə) isə yalnız möminlərə məxsusdur». Biz ayələrimizi anlayıb-bilən bir tayfaya belə ətraflı izah edirik.
Quran ayələri üzərindəki araşdırmalar göstərir ki, varlıq aləminin gözəlliyi xilqətin öz mahiyyətindən doğur. Bu gözəlliyi yaradan Allahdır. İnsanın zehni varlıq aləmindəki gözəllikləri sadəcə olaraq subyektiv bir təsvir kimi canlandırmır – yəni varlıq aləmi gözəl biçimdə xəlq edildiyi üçün insan zehni də onu gözəl qavrayır. Gözəllik insanların zahiri qavrayış və təsəvvüründə deyil, varlığın öz mahiyyətindədir.
Bu bölümün sonunda Keplerin dünyanın gözəlliyi barədəki «Dualar»ından bir parçanı təqdim edirik:
«Ey Tanrım mənim! Ey dünyanı yaradan Allahım! Mənə xilqətin gözəlliklərini görüb duymaq istedadı verdiyinə görə Cənə təşəkkür edirəm və minnətdaram. Sənin yaratdığın gözəl əsərlərdən zövq və ləzzət aldığıma xatir Sənə şükr edirəm. Mən öz vəzifəmi yerinə yetirdim, mənə bəxş etdiyin istedadımla Sənin xilqətindəki gözəllikləri arayıb tapdım, onları dəyərləndirdim. Bu kitabımda Sənin yaratdığın gözəlliklərin nişanə və şahidlərini insanlar üçün şərh etdim. Qoy onlar xilqətin gözəlliyinin mənşə və qaynağını yaxşı tanısınlar» [24].
İnsan Allahın yaratdığı məxluqlar arasında üstün məqama malikdir.
İsra surəsi, 70-ci ayə:
Biz, Adəm övladını şərəfli və hörmətli elədik, onları suda və quruda (gəmilərə, heyvanlara və başqa nəqliyyat vasitələrinə) mindirib sahib etdik, özlərinə (cürbəcür nemətlərdən) təmiz ruzi verdik və onları yaratdığımız məxluqatın çoxundan xeyli üstün etdik. (İnsan şüur, nitq qabiliyyəti, gözəl surət, boy-buxun, əllə yemək və s. bu kimi məziyyətlərinə görə həmişə Allaha şükr edib yalnız Ona tapınmalı, Rəbbinə heç bir şərik qoşmamalıdır!)
Varlıq aləminin ikili cəhəti
Qurani-Kərimin kosmoloji təlimində varlıq aləminin iki cəhəti və qütbü vardır. Bunlardan biri əmr və o birisi xəlq tərəfidir. Varlıq aləmi iki cəhətlə fərqlənir: Rübubiyyət cəhəti və xəlq cəhəti – yəni əmr və yaratmaq sifəti.
Əraf surəsi, 54-cü ayə:
Həqiqətən, Rəbbiniz Göyləri və Yeri altı gündə xəlq edən, sonra ərşi (və onun əhatə etdiyi hər şeyi) yaradıb hökmü altına alan, (bir-birini) sürətlə təqib edən gündüzü gecə ilə (gecəni də gündüzlə) örtüb bürüyən, Günəşi, Ayı və ulduzları əmrinə tabe edərək yaradan Allahdır. Bilin ki, yaratmaq da, əmr etmək də Ona məxsusdur. Aləmlərin Rəbbi olan Allah nə qədər uca, nə qədər böyükdür!
Bəs bu iki cəhət və qütb nə deməkdir?
İlahi əmr varlıq aləmi üçün Qurani-Kərimdə işarə edilən «kuni» (ol) əmri deməkdir. Allah bir şeyi yaratmaq istərkən əmr edir və həmin əmr «ol» sözü ilə bəyan edilir. İlahi əmrə işarə edilən iki ayəyə nəzər salaq.
Nəhl surəsi, 40-cı ayə:
Biz hər hansı bir şeyi (yaratmaq) istədikdə ona sözümüz: «Ol!» – əmri deməkdir. O da dərhal olar.
Yasin surəsi, 82-ci ayə:
Bir şeyi (yaratmaq) istədiyi zaman Allahın buyuruğu ona ancaq: «Ol!» – əmri deməkdir. O da dərhal olar.
Yuxarıdakı ayələrə əsasən, Allah bir şeyi yaratmağa iradə etsə, «ol» əmrini söylər. Deməli, hər bir varlıq nümunəsinin yaranışı üçün ilkin qaynaq ilahi əmrdir. İlahi fərman yetişdikdə bir şey yaranar. Allah bütün aləmlərin Rəbbidir və bu mənada varlıq aləmi ilə Allah arasında bir əlaqə və rabitə vardır. Başqa sözlə desək, varlıq aləmi heç vaxt öz Yaradanı olan Allahdan ayrı deyil. Harada məxluq vardırsa, orada Xaliq də vardır. Ona görə insan hansı səmtə üz tutarsa Allahı orada hazır görər – daha doğrusu Allahın ayət və nişanəsini hər yerdə görər.
Bəqərə surəsi, 115-ci ayə:
Şərq də, Qərb də Allahındır: hansı tərəfə yönəlsəniz (üz tutsanız) Allah ordadır. Şübhəsiz ki, Allahın mərhəməti genişdir və O, hər şeyi biləndir!
Varlıq aləminin ilahi əmrlə bağlı cəhəti dəyişməz və sabit olmaqla zaman və məkan hüdudundan kənar bir anlamdır. İlahi əmr aləmi fənaya uğramaz.
Qəsəs surəsi, 88-ci ayə:
Və Allahla yanaşı başqa heç bir tanrıya ibadət etmə. Allahdan başqa heç bir tanrı yoxdur. Allahdan başqa hər şey məhvə məhkumdur. Hökm Onundur. Siz (qiyamət günü) məhz Onun hüzuruna qaytarılacaqsınız!
Varlıq aləminin əmr cəhəti maddi dünyadan təcrid edilmiş, hərəkət və dəyişmədən uzaq bir anlamdır. Bu bir növ ilahi iradənin təcəllisi deməkdir. Allah öz iradəsi ilə varlıq aləmini yaradır və ilahi iradə yaradıcı bir amil kimi çıxış edir və təbiidir ki, yaradılan hər bir şey onu Yaradana aiddir və ilahi əmr bir və anidir.
Qəmər surəsi, 50-ci ayə:
Bizim əmrimiz bir göz qırpımında yerinə yetər! (Hər hansı bir şeyi yaratmaq istədikdə ona bircə dəfə: «Ol!» – deyərik, o da dərhal olar!)
Nəhl surəsi, 77-ci ayə:
Göylərin və Yerin qeybini (gözə görünməyən, heç kəsə bəlli olmayan məchul sirlərini) bilmək ancaq Allaha məxsusdur. Qiyamətin qopması (əmri) bir göz qırpımında, yaxud daha tez olar. Allah, həqiqətən, hər şeyə qadirdir!
Loğman surəsi, 28-ci ayə:
(Ey insanlar!) Sizi (yoxdan) yaratmaq və (qiyamət günü) diriltmək (Allah üçün) ancaq bir nəfəri yaratmaq və diriltmək kimidir. Həqiqətən, Allah (hər şeyi) eşidən və görəndir!
Bu ayələrə görə, Allahın əmri bir dəfəlikdir və burada təkrara yer yoxdur. Allah bir şeyi yaratmağa iradə edərsə, həmin şey dərhal yaranar, bunun üçün daha ilkin şərtlər və zəmin hazırlamaq lazım gəlmir. Bir şeyi yaratmaq üçün hər hansı bir maddəyə, hərəkət və gücə malik bir qaynağa da ehtiyac yoxdur. Əmr aləmində maddi məfhum anlamı yoxdur.
Lakin xəlq aləmi fərqlidir və burada varlığın zaman və məkan çərçivəsində tədrici yaranma və təkamül mərhələsi gerçəkləşir. Xəlq aləmi üçün səbəb və dəlilə ehtiyac duyulur, əmr aləmindən fərqli olaraq burada eyni zamanda təbiətdəki varlıqların yaranması üçün maddi qaynaq, müəyyən gücə və qabiliyyətə malik olan maddəyə də ehtiyac vardır. həmin maddi qaynaq zaman ötdükcə tədrici hərəkət, dəyişmə yolu ilə təkamül mərhələsinə yetişir.
Quran ayələri Göylərin və Yerin tədrici yaranma prosesini və insanın maddi varlığının tədrici təkamülünü yada salaraq xəlq aləminin xüsusiyyətlərini açıqlayır.
Səcdə surəsi, 4-cü ayə:
Göyləri, Yeri və onların arasındakıları altı gündə xəlq edən, sonra ərşi yaradıb hökmü altına alan Allahdır. Sizin ondan başqa heç bir haminiz və şəfaət (əzabı dəf) edəniniz yoxdur. Məgər öyüd-nəsihət qəbul etməyəcəksiniz?
Fatir surəsi, 11-ci ayə:
Allah sizi (atanız Adəmi) torpaqdan, sonra nütfədən xəlq etmiş, sonra da sizi (kişi və qadın olmaqla) cüt-cüt yaratmışdır. O bilmədən heç bir qadın hamilə ola bilməz və bari həmlini yerə qoymaz. Ömür sahibi olan birinin uzun ömür sürməsi də, onun (yaxud başqa birinin) ömrünün qısaldılması da ancaq Kitabda (lövhi-məhfuzda) yazılmışdır. Həqiqətən, bu, Allah üçün çox asandır.
Saffat surəsi, 11-ci ayə:
İndi (Ya Peyğəmbər, bu müşriklərdən) soruş: onları yaratmaq çətindir, yoxsa Bizim (başqa) yaratdıqlarımızı? (Və ya xilqətcə onlar güclüdürlər, yoxsa Bizim (başqa) yaratdıqlarımız?) Axı Biz onları (insanların atası Adəmi) yapışqan (kimi) bir palçıqdan yaratdıq.
İnsan surəsi, 2-ci ayə:
həqiqətən, Biz insanı (sonrakı mərhələdə ata-anasının toxumundan ibarət) qarışıq bir nütfədən yaratdıq. Biz onu (dünyada özünü necə aparacağı, hər şeyin xaliqi olan Allaha itaət edib-etməyəcəyi ilə) imtahana çəkəcəyik. Biz onu eşidən və görən yaratdıq.
Bir sözlə, varlıq aləminin xəlq cəhəti dəyişmə və hərəkət, yaranma və məhv olma proseslərinin getdiyi bir məqamdır. Burada xilqətin yaranması üçün müəyyən şərait, səbəb və əsaslar mövcuddur. Fiziki və maddi ölçü ilə fərqlənən xəlq aləmi fənaya uğraya bilir.
Lakin ilahi əmr aləmində olduğu kimi, xəlq aləmi ilə Allah arasında rabitə olur. Ancaq bu rabitə vasitə və səbəblə bərqərar olur – yəni söhbət birbaşa mexaniki əlaqədən gedə bilməz. Qeyd edək ki, ilahi əmr Qurani-Kərimdə mələkut anlamı ilə bəyan edilir. Varlıq aləmində mələkutun yeri barədə bir sıra ayələrdə bəhs edilir.
Yasin surəsi, 82-83-cü ayələr:
Bir şeyi (yaratmaq) istədiyi zaman Allahın buyuruğu ona ancaq: «Ol!» – əmri deməkdir. O da dərhal olar.
Hər şeyin hökmü, ixtiyarı (mələkut) əlində olan Allah pak və müqəddəsdir. Siz də (qiyamət günü dirilib) Onun hüzuruna qaytarılacaqsınız!
Başqa ayələrdə göstərilir ki, hər şey Allahın ixtiyarında olduğu kimi, mələkut aləmi də Onun əlindədir.
Muminun surəsi, 88-ci ayə:
De ki: «Əgər bilirsinizsə, (bir deyin görək) hər şeyin hökmü (mələkut) əlində olan, (istədiyini) himayə edən, amma Özünün himayəyə ehtiyacı olmayan kimdir?»
«Mələkut» sözü səltənət və hökmranlıq mənasında işlənir. «Bir işin mələkutu Allahın əlindədir» dedikdə hansı məna nəzərdə tutulur? Allahın varlıq aləminə hökmranlıq və padşahlıq etməsi həmin ifadə ilə verilir. Bu bir kinayədir. Allah xilqətin yeganə sahibi-ixtiyarıdır və Onun hökmranlıq dairəsindən kənar heç bir şey yoxdur. Varlıq aləminin mələkutu o deməkdir ki, bu aləm Haqqa məxsusdur. İbrahim peyğəmbər (ə) barəsində işlənən bu ifadə varlıq aləminin Allaha aid olmasına dəlalət edir. İbrahim peyğəmbər (ə) öz batini müşahidəsi və bilgisi ilə varlıq aləminin Allaha ehtiyacını dərk etmişdir. Hər şey Allaha möhtacdır və təkcə Allah heç nəyə möhtac deyil.
Ənam surəsi, 75-ci ayə:
Beləcə, İbrahimə Göylərin və Yerin mülkünü, səltənətini (oradakı qəribəlikləri və gözəllikləri, onların Allahın qüdrəti ilə yaradılmasını) göstərdik ki, tam qənaətlə inananlardan olsun.
Allahın hər şeyə sahib və hökmran olduğunu inananlara yəqin etmək üçün bu ayə İbrahim peyğəmbərlə (ə) bağlı nazil olmuşdur.
Başqa bir ayədə yenə Göyün və Yerin mələkutuna işarə edilir.
Əraf surəsi, 185-ci ayə:
Məgər onlar Göylərin və Yerin mülkünə (Allahın Göylərdəki və Yerdəki səltənətinə, qüdrətinə), Allahın yaratmış olduğu hər şeyə, əcəllərinin yaxınlaşması ehtimalına diqqət yetirib düşünmürlərmi? Artıq buna (bu Qurana) inanmadıqdan sonra hansı kəlama inanacaqlar?
İslam mütəfəkkirləri arasında Ustad Məhəmməd Təqi Cəfəri mələkutu şərh edərkən bu barədə maraqlı bir fikir söyləyir. Həmin fikirlə qısaca tanış olaq: «Mələkut məfhumunun açıqlaması barədə çox bəhs edilib. Bunlar arasında ümumi və bütöv bir məna tapmaq olar: əşya və maddi aləmin təbii varlığı arxasında olan bir metafizik dünya.
Varlıq aləmi insanda müşahidə edilən «mənlik» kimi iki cəhətə və ya tərəfə malikdir. Onun bir tərəfi obyektiv xilqət və ya xəlq aləmidir ki, bu da təbii varlığın üz tərəfidir – yəni zahiri «mən»dir.
İkinci tərəf isə obyektiv varlığın arxasında olan qeyri-obyektiv aləm və batini «mən»dir. İbn Sina bu aləmi «üzü o tərəfə» olan aləm kimi təqdim etmişdir. Varlığın əmr aləmi onun bünövrə və ruhudur. Mələkut əmr aləminə xas olmaqla mütləq ilahi ruhun xəlq aləmindəki təbii varlıqlara olan malikiyyət və hökmranlıq əlaqəsini ifadə edir» [25].
