İmamət məsələsi İsmailiyyə e᾿tiqadının əsas hissəsini təşkil edir. Onlar əqidə əsaslarına dair yazılmış kitablarında imamət mövzusuna xüsusi fəsl ayıraraq bu barədə geniş izahlar vermişlər. İmamət məsələsi geniş mövzulardan biri olmaqla yanaşı, digər məzhəb və firqələrdən fərqli olaraq, İsmailiyyənin ən şübhəli və əsraramiz əqidə əsasını təşkil edir.
İsmailiyyə məzhəbinin imamətə olan baxışına nəzər salmazdan əvvəl üç məsələyə toxunmağı lazım bilirik.
1. 8-ci dərsdə qeyd etdik ki, Dəndan ləqəbi ilə məşhur olan Məhəmməd ibni Hüseyn fəlsəfə və astronomiya elmlərində şöhrət qazanmışdır. O belə bir fikirdə olmuşdur ki, ulduz və göy cismlərinin ruhani tə᾿siri vardır. Onun nəzəriyyələri İsmailiyyə alimləri arasında heç də tə᾿sirsiz qalmamışdır. Belə ki, onlar həmin təsirlər nəticəsində belə bir əqidəyə əsaslanmışlar ki, göy cismləri ilə dini həqiqətlər və maddi gerçəkliklər arasında sıx əlaqə vardır və hər bir göy cismi hər hansı bir dini və batini həqiqəti özündə əks etdirir.
Məsələn, onlar yeddi natiq peyğəmbəri yeddi göy cisminə bənzətmişlər.
Digər tərəfdən də İsmailiyyə alimləri fəlsəfi ünsür və terminləri öz əqidələrinə daxil edərək onlar üçün batini yozumlar nəzərdə tutmuş və onları dini ünsürlərlə uyğunlaşdırmışlar. Belə ki, Ərəstunun (Aristotelin) on əql* nəzəriyyəsini özlərinin dini mənsəb və dərəcələri ilə tətbiq etmişlər. Birinci əqli peyğəmbər, ikinci əqli əsas, üçüncü əqli imam, dördüncü əqli fəsl, beşinci əqli hüccət, altıncı əqli bəlağət, yeddinci əqli mütləq, səkkizinci əqli məhdudiyyət, doqquzuncu əqli mütləq izn verilmiş və onuncu əqli isə məhdud izn verilmiş hesab etmişlər.
Bütün bunlarla yanaşı on əqli səmavi cismlərlə də tətbiq etmişlər.
2. Onlar Adəmdən (ə) başlayaraq bəşəriyyət tarixini yeddi dövrə bölürlər və bu dövrlər natiq peyğəmbərlərin peyğəmbərliyə tə᾿yin olunması ilə başlanır. Bu məsləkə görə, hər bir natiq peyğəmbərin yer üzündə öz canişini olmalıdır və sonuncu yeddinci dövr Qaimin zühur edəcəyi günədək davam etməlidir. Lakin bu dövrün özünün də yeddi hissəyə bölünməsinə və onların hər birinin yeddi imamı olmasına da etiqad bəsləyirlər.
3. İsmailiyyə məzhəbi belə bir əqidədədir ki, hər bir natiq peyğəmbərin cəmiyyətdə mühüm rol ifa edən vəsi və nümayəndəsi olmuşdur. Adəmin vəsisi Habil, Nuhun vəsisi Sam, İbrahimin vəsisi İsmail, Musanın vəsisi Harun, İsanın vəsisi Şəmun, Məhəmmədin vəsisi isə Əli ibni Əbu Talib olmuşdur.
Yuxarıda qeyd olunanları nəzər alaraq İsmailiyyə firqəsinin imamətə olan baxışını araşdıraq.
1. İsmailiyyə belə bir əqidədədir ki, hər bir peyğəmbərin vəsisi onun kamalından bəhrələndiyi, sünnə və buyuruqlarının əsrarından agah olduğu üçün insanların ən fəzilətli və ən təqvalısıdır. Peyğəmbər dünyasını dəyişdikdən sonra onun gətirdiyi din və buyuruqların keşiyində duran şəxs varsa, o da peyğəmbərin yer üzündəki vəsisi və nümayəndəsidir. Bu səbəbdən də peyğəmbər ümməti və səhabələri arasında kimsə onun canişini ola bilməz, vəsi vəfat etdikdən sonra başqa birisi onu əvəz etməz. Çünki onun vəzifəsi şəriəti, ümmətin sirrini və peyğəmbərin sünnə və buyuruqlarını qorumaqdır və o vəfat etdikdən sonra şəriətdə dəyişiklik baş vermir. Bir daha peyğəmbər gəlmədiyi üçün onun vəsisi də olmayacaqdır.[1]
2. İsmailiyyə məzhəbi imamı Peyğəmbərin varisi və vəsisi hesab edir. Peyğəmbərdən hökmləri və şəriətin zahirini, vəsisindən isə onların mə᾿na və məfhumunu irs aparırlar. Beləliklə, o kamala çataraq ümmət üzərində rəhbərliyi öz öhdəsinə alır.
3. İsmailiyyə məzhəbi daimi imamətə əsaslanaraq deyir: İmam peyğəmbərin varisidir. Şər᾿i hökmlərin qorunması və təbliğ olunması məhz onun üzərinə düşür. Peyğəmbərin şəriəti yeni şəriətlə əvəz olunmayınca, imamət həmin peyğəmbərin dövründə və şəriət qüvvədə qalan müddət ərzində davam edir.
Şəriətin təbliğ və izahı hər bir imamın üzərinə düşən ən ümdə vəzifələrdəndir. Həzrət Məhəmmədin (s) şəriəti sonuncu şəriət olduğu üçün başqa bir şəriətlə əvəz olunmayacaq və imamət qiyamət gününədək davam edəcəkdir.
4. İsmailiyyə məzhəbi imaməti Peyğəmbər (s) ümmətinin və yalnız Əli (ə) və Fatimənin (ə) haqqı olduğunu hesab edir. Onlar belə bir əqidədədirlər ki, Peyğəmbər (s) şəxsən özü bu mətləbə toxunaraq buyurmuşdur: «Həsən və Hüseyn qiyam etsələr də, etməsələr də hər ikisi imamdırlar və onların ataları hər ikisindən üstündür». Demək, Peyğəmbər (s) özü imamı tə᾿yin etmiş və onun seçilməsini ümmətin ixtiyarına qoymamışdır. Ümumiyyətlə imam dinin sütunu və əsası olduğu üçün başqaları tərəfindən seçilmir. Özəyi Allah tərəfindən olan din, camaat tərəfindən gətirilmədiyi kimi, imamın tə᾿yin olunması və ya seçilməsi də ümmət tərəfindən deyil, Allah tərəfindən müəyyənləşir. Əks təqdirdə, ümmət böyük səhvə yol vermiş olur.
6. İsmailiyyə məzhəbi imamın qeybə çəkilməsini qəbul etmir. Onlar bu barədə deyirlər: İmam öz ümmətindən gizlənməməli və qeybə çəkilməməlidir. Çünki imamın qeybə çəkilməsi yalnız üç əsaslı səbəbdən baş verə bilər:
Bu ya ilahi əmr olar, ya özü bu qərara gələr və ya düşməndən qorunmaq məqsədilə camaatdan uzaq düşər. Verilən hər üç ehtimal batil və əsassızdır.
a) Ona görə ki, ümməti imamdan məhrum etmək Allahın ədalət və hikməti ilə tamamilə müxalifdir.
b) İmamın mə᾿sum olması və onun cəmiyyət arasında qalması zəruridir və bunun üçün də o, qeybə çəkilməz.
v) İmam kiminsə qorxusundan camaatdan uzaq düşərsə (qeybə çəkilərsə), dininə şəkk etmiş olur. Çünki Allah-taala insanları hidayət etməyi ona həvalə etmişdir və o bilir ki, başqa birisi onun canişini olmayınca dünyanı dəyişməyəcəkdir.
6. İsmailiyyə məzhəbi İmama qarşı üsyan edib onu öz məqamından uzaqlaşdıran şəxsi tağut hesab edir. Onun yerinə gələn adam daha fəzilətli bir şəxs olduğu halda, sabiq şəxsin imamətini batil adlandırırlar.
7. İsmailiyyə məzhəbi imaməti beş dərəcəyə bölərək onları «imamun muqim», «imamun əsas», «imamun mutəmmim», «imamun mustəqər» və «imamun mustəvdə» adlandırır.
1) İmamun muqim; Natiq peyğəmbərin müəllim və tərbiyəçisidir. Natiq peyğəmbəri bu məqama çatdıran və onu öz hikmət və kamalından bəhrələndirən məhz imamun muqimdir. Bu səbəbdən də «imamun muqim» «Rəbbu muvəqqət» də adlandırılmışdır. İmamət məqamının ən yüksək dərəcəsi də məhz «imamun muqim» mərhələsidir.
2) İmamun əsas; Natiq peyğəmbərə həyatının bütün mərhələlərində yardımçı olaraq ona müavinlik edir. Peyğəmbərin bütün işlərini təsdiqləyib həyata keçirən də məhz odur.
3) İmamun mutəmmim; Peyğəmbərin peyğəmbərlik dövrünə son qoyur. Bu səbəbdən də imamun mutəmmim peyğəmbər dövrünün yeddinci imamı hesab olunur və özündən əvvəlki altı imamla bərabər səlahiyyətə malikdir.
4) İmamun mustəqir; Özündən sonra kimin bu məqama tə᾿yin olunduğuna dair açıq-aşkar sənədə yiyələndiyi üçün imaməti öz övladına irs qoyma səlahiyyətinə malik olan imama deyilir.
5) İmamun mustəvdə. Yalnız istisna hallarda imamətə tə᾿yin olunur, özünə canişin seçməyə və bunu kiminsə üzərinə qoymaq səlahiyyətinə malik deyildir. Onlar Həsən ibni Əli, Məhəmməd ibni Hənifə və Musa ibni Cə᾿fəri imamun mustəqər deyil, imamun mustəvdə kimi qəbul edirlər.[2]
Dərsimizi iki mətləbə toxunmaqla yekunlaşdırırıq.
İsmailiyyə məzhəbi imamətin bir neçə dərəcə və mərhələdən ibarət olduğunu hesab etdikləri kimi, öz tərəfdarlarını da yeddi hissəyə bölərək onların hər birinə müəyyən adlar qoymuşlar. Mustəcib, Mə᾿zun, Dai, Hüccət, İmam, Əsas və Natiq.
1. Mustəcib; İsmailiyyə firqəsini təzə qəbul etmiş şəxslərə deyirlər.
2. Mə᾿zun; İsmailiyyə firqəsində yeni fikir irəli sürməyə icazə verilmiş şəxslərə deyirlər.
3. Dai; Mə᾿zundan yüksək dərəcəyə çatmış şəxslərə deyirlər. Belə ki, onlara yeni fikir irəli sürməklə yanaşı, İsmailiyyə əqidəsini təbliğ etməyə də icazə verilir. «Dai» özü də üç dərəcəyə - «dai bəlağ», «dai məhdud», «dai mütləq»ə bölünür.
4. Hüccət; Əslində Allahın hüccəti hesab olunan bu şəxslər dailər üzərində rəhbərlik səlahiyyətinə malikdirlər.
5. İmam; Vilayət məqamına çatan şəxslərə deyilir.
6. Əsas; Canişinlik səlahiyyətinə malik olan şəxslərə deyilir.
7. Natiq. İmamətin ən yüksək dərəcəsi hesab olunur.
2) Əqidə və kəlami bəhslərdə yalnız əql və nəql yolu ilə sübuta yetirilən mətləblər qəbul olunur. Yə᾿ni, tərəf-müqabili qane etmək üçün ya əqli dəlillərdən, ya Qur᾿an ayələrindən və ya mö᾿təbər rəvayətlərdən istifadə etmək lazımdır. Məsələn, əgər hər iki tərəf müsəlmandırsa, gərək mətləbin sübuta yetirilməsi üçün Qur᾿an və ya Peyğəmbərin (s) hədislərindən istifadə olunsun. Lakin əgər mətləbin sübuta yetirilməsində əqli dəlillərdən istifadə edə bilməsək, sübuta yetirmək istədiyimiz şeyi başqalarının qəbul etməsi üçün əsaslı əqidə hesab edə bilmərik. Bu səbəbdən də təmsil, oxşatma (təşbih) və s. üsullardan irəli gələn İsmailiyyə əqidəsi sair islam firqələri tərəfindən qəbul olunmur. Misal olaraq, imamətin beş dərəcəyə bölündüyünü götürək. Şəxsi rə᾿y və istəkdən başqa, imamətin bu şəkildə bölünməsinə hansı amil səbəb ola bilər? Peyğəmbərlərin səma cisimləri ilə tətbiq olunmasına hansı əqli və ya nəqli dəlillər gətirə bilərik? Və ya imamətin daim xalq arasında zahir və hazır olan imam vasitəsilə davam etdirilməsini Peyğəmbərin (s) açıq-aşkar buyuruğu ilə necə əlaqələndirmək olar? Qərbdə təhsil almış şəxslər necə dərk edə bilərlər ki, peyğəmbər və batini elmə yiyələn bir şəxs onun vəsisi və peyğəmbərdən ilham almış imamlar onunla bərabərdir? Mə᾿lum məsələdir ki, bu mətləbi sübuta yetirəcək əqli və nəqli dəlillər olmadan belə bir əqidənin digər islam firqələri tərəfindən qəbul olunması qeyri-mümkündür.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] Tacul-əqaid və Mə᾿dənul fəvaid , Əli ibni Məhəmməd Əl-Vəlid.
[2] Arif Tamir, Əl-imamətu fil islam.
source : الشیعه
