نقش اساسي مادر در سعادت و شقاوت نسل :
بي ترديد، سرنوشت هر انساني، ريشه در روحيات و خصلت هاي كساني دارد كه در دوران طفوليت، نزديكترين انسانها به او بودند. از طرف ديگر، در اين دوران، مادر نزديكترين فرد به انسان بوده، نقش سازنده وي در تعيين مسير فرزند، بي نهايت در خور توجه و امعان نظر است.
نقطه آغازين سعادت يا شقاوت انسانها، دامن مادر و محيطي است كه مادر، ركن اساسي آن محسوب مي شود. پس مي توان گفت از اين جهت، كودك مانند مومي است كه در ميان دستان قدرتمند مادر، قابليت تبديل به هر شكل و هيأتي را دارد.
برتري الگوي پرورش :
با كمي دقت در برخورد عاطفي و منطقي حضرت زهرا سلام اللّه عليها در مي يابيم كه آن بانوي بزرگوار، در ساختن روح و شخصيت فرزندان گرامي اش از ابزاري بسيار ظريف و دقيق استفاده كرده است، كه بسياري از آنها در حال حاضر، ميان روانشناسان تربيتي مورد بحث و بررسي قرار گرفته و خبرگان اين فن به نتايج مثبت آن ايمان آورده اند.بي شك، اين توفيق بي نظير در تربيت كودكان، ناشي از شناخت عميق و صحيحي است كه اسلام در مورد انسان، ارايه داده است. بنابراين، اگر بگوييم هر مكتبي به اندازه شناخت درستي كه از انسان دارد، در نظام تربيتي خود، به توفيقاتي دست مي يابد، و چون دين آسماني و الهي اسلام از كاملترين و واقع بينانه ترين شناخت در مورد انسان برخوردار است، بيشترين توفيق را در قضيه تربيت نسل به دست آورده، سخن به گزاف نگفته ايم.روش تربيتي و اخلاقي حضرت فاطمه(س) بهترين شيوه و تجربه براي ساختن نسلي پاك و سعادتمند است.از اين رو، جا دارد كه پيروان و ارادتمندان مكتب اسلام با به كار بستن شيوه ها و ظرايف تربيتي آن حضرت در رشد و تربيت نسلي پاك و پيشرو همت نموده، سعادت دنيا و آخرت فرزندان خود را بيمه كنند.يكي از عوامل مؤثر در تشكيل شخصيت فرزندان فاطمه زهرا (س) وراثت است، زيرا در اين خانواده مادر از مقام عصمت بهرهمند بوده، در وجود مطهر او هيچ رجس و گناهي راه ندارد، چنانچه در زيارت مطلقه امام حسين(ع) مي خوانيم:گواهي مي دهم كه شما در اصلاب پاك و ارحام مطهر بوديد و هيچ غباري از شرك و جهالت، بر دامن شما ننشست.(1)امام حسين(ع) در روز عاشورا، اين حقيقت را يك بار ديگر بازگو كرد، تا از اين طريق بر حقانيت خود تأكيد ورزد بدين خاطر در آن روز تاريخي فرمود:شهامت، آزادي منشي و كرامت خود را مرهون پاكدامني و طهارت مادرم زهرا(س) هستم.در واقع، عاشورا محصول تربيت و نتيجه آموزش هاي حضرت زهرا سلام اللّه عليها بود، زيرا اركان اصلي اين قيام بي نظير با شيوه هاي تربيتي فاطمه زهرا(س) تربيت يافته بودند. به عبارت ديگر، صحنه كربلا تأييد الهي بودن روش تربيتي صديقه كبرا(س) بود.
شيوه هاي تربيتي حضرت زهرا(س) :
متخصصان تعليم و تربيت در مورد نقطه شروع پرورش و تأثيرگذاري بر جان و روان كودك و به بيان ديگر، سن شروع تربيت كودك، نظرات مختلفي ابراز كرده اند. گفتني است كه اسلام در اين رابطه، نظرات متقن و دقيقي ارايه كرده كه بررسي تمام آنها از حوصله اين نوشتار خارج است، ليكن يكي از ابتدايي ترين مراحل پرورش و اثرگذاري در روح كودك و نام گذاري دانسته است.نام گذاري، براي طفل اهميت فوق العاده اي دارد، زيرا اولين چيزي كه در فهم لطيف و حساس كودك، راه پيدا مي كند، نام و شهرت اوست. اينكه اين نام چه بار فرهنگي و معناداري را حمل مي كند، تأثير شگرفي در روح و روان او دارد.بدين جهت اميرالمؤمنين (ع) يكي از حقوقي را كه فرزندان بر عهده پدر دارد نام نيكو و پسنديده مي شمارد ومي فرمايد: «حق الولد علي الولد أن يحسن اسمه»(2) تعيين نام مناسب، حقي است كه فرزند بر ذمه پدر خود دارد.با در نظر گرفتن مطلب فوق، بايد اذعان داشت كه حضرت زهرا(س) با همفكري و همكاري پيامبر (ص) و علي(ع) زيباترين نام ها را براي فرزندان خود انتخاب نمود و از اين جهت، حقي كه بر ذمه داشت به بهترين شكل ممكن ادا كرد.
اعتقاد به عقيقه :
عقيقه (قرباني) و صدقه از مستحباتي است كه در اسلام، تأكيد زيادي بر آن شده است. نقل شده است كه فاطمه (س) هر گاه صاحب فرزندي مي شد، براي آنها گوسفندي عقيقه مي داد، سپس روز هفتم، سرشان را مي تراشيد و برابر وزن موهاي آنها نقره صدقه داده، براي قابله و همسايه ها هديه مي فرستاد و ديگران را در شادي خود سهيم مي كرد.(3)يكي ديگر از سنت هاي جاري در زندگي صديقه كبرا (س) گفتن اذان در گوش راست و اقامه در گوش چپ فرزند بود. آن حضرت به خوبي مي دانست كه بايد كودك را از همان لحظات اول زندگي با كلماتي چون اللّه ، محمد، نماز ... آشنا كرد كه اين آشنايي، به يقين در جهت گيري تمايلات روحي او به ملكوت اعلا اثر خوهد گذاشت.
عواطف مادري و نقش آن در تربيت فرزند :
روح انسان به گونه اي ساخته و پرداخته شده كه نياز به محبت و عطوفت، يكي از اساسي ترين نيازهاي روحي او محسوب مي شود؛ بدين جهت كودكان محروم از اين نياز فطري، دچار كمبودها و مشكلات رواني و گاه نواقص جسمي خواهند شد.بر اساس تحقيقات دامنه داري كه در اين زمينه به عمل آمده است، بسياري از بزهكاري هاي افراد مختلف ريشه در خلأ عاطفي آنها دارد و چنانچه جامعه اي در زمينه اشباع رواني و اقناع نيازهاي فطري فرزندان خود، توفيقي به دست آورد، كمتر شاهد ناهنجاريهاي فردي و اجتماعي خواهد بود.حضرت فاطمه(س) كه خود از سرچشمه محبت و عطوفت رسول خدا(ص) سيراب گشته و قلبش كانون محبت به همسر و فرزندان خود بود در اين جهت نيز وظيفه مادري خود را به بهترين شكل، انجام مي داد.سلمان مي گويد: روزي فاطمه زهرا(س) را ديدم كه مشغول آسياب بود. در اين هنگام، فرزندش حسين گريه مي كرد و بي تاب بود. عرض كردم، براي كمك به شما آسياب كنم يا بچه را آرام نمايم؟ ايشان فرمود: من به آرام كردن فرزندم اولي هستم، شما آسياب را بچرخانيد.(4)
توجه به نيازهاي كودك :
يكي از عوامل مؤثر در سلامت و نشاط روحي و جسمي فرزند، تغذيه و بهداشت است. تأمين اين گونه نيازها كه جسم و روح كودك را آرام و آسوده نگه مي دارد، سلامتي و صلابت روح او را تا پايان عمر تضمين مي كند. ناهنجاري هاي فراواني كه در انسانهاي بزرگ ديده مي شود، به نوعي ريشه در نيازهاي اين دوره از زندگي آنها دارد. علاوه بر اين، نبايد از تأثيرگذاري متقابل روح و جسم غافل بود. بي شك، يك جسم بيمار، روح را افسرده و بي نشاط مي سازد، همان گونه كه روح افسرده، موجب اخلال در فعاليتهاي بدن مي گردد.بارها در تاريخ خوانده ايم كه گاه، فاطمه زهرا(س) شكم فرزندانش را به قيمت گرسنگي خود، سير مي كرد.زماني كه مسلمانان به علت كمبود آب، سخت در مضيقه بودند، فاطمه (س) حسن و حسين (ع) را نزد پيامبر(ص) برد و عرض كرد: اي رسول خدا! فرزندان من خردسالند و تحمل تشنگي در توان آنها نيست. پيامبر (ص) كه نگراني دخترش را در اين رابطه، بجا و به موقع ديد، زبان مباركش را در دهان حسن و حسين(ع) قرار داد و با تر كردن دهان آنها، حضرت زهرا را از نگراني در آورد و آن دو طفل كوچك را نيز از تشنگي مفرط نجات داد.(5)عطوفت و مهر مادري در حضرت زهرا(س) به قدري بود كه در لحظات پاياني عمر خود، سخت نگران حال فرزندانش بود. شايد بيشترين نگراني آن حضرت براي محروميت آنها از مادر بود، زيرا او مي دانست كه پس از شهادتش، هيچ كس نمي تواند مهر و محبت مادري را نسبت به آنها داشته باشد. فاطمه زهرا (س) براي اينكه فرزندانش از اين نعمت بزرگ يعني محبت مادرانه، محروم نمانند، به حضرت علي(ع) پيشنهاد كرد و از ايشان خواست كه پس از او، كسي را به همسري انتخاب كند، كه بتواند از عهده اين مهم برآيد.(6)
پس از رحلت رسول گرامي (ص)، مقداري از غم هاي حضرت زهرا (س) به محروميت فرزندانش از محبت پيامبر(ص)، مربوط مي شد و گاهي با قلبي سوزان، خطاب به فرزندانش چنين مي گفت: كجا رفت پدرتان (پيامبر(ص)) كه شما را عزيز مي داشت؟ او شما را بر دوش خود سوار مي كرد و به شما مهرباني مي نمود. كجا رفت جد بزرگوارتان كه از همه به شما مهربانتر بود، آن گونه كه نمي گذاشت شما بر روي زمين راه برويد و هميشه شما را در آغوش خود داشت؟ آه كه ديگر او را نمي بينم كه شما را بر دوش گرفته باشد.(7)
بازي و تحرك :
علي رغم اينكه ظهور اسلام در محيطي كاملاً بي فرهنگ و دور از تمدن بود، اما برنامه و شيوه هاي ارايه شده از طرف اولياي دين، هميشه با انسانها از هر تمدن و فرهنگي سازگار است.
از جمله مواردي كه در شيوه تربيت حضرت زهرا (س) جايگاه خاصي داشت، تحرك و بازي كودكان بود. اين فعاليت و تكاپو به قدري براي سلامتي و رشد مناسب كودك، ضروري است كه حتي براي تشويق آنها به تحرك و بازي، بزرگترها نيز بايد تن به بازي و جست و خيز بدهند.بازي در دوران كودكي به منزله واكنش كودك در برابر عوامل محيطي و بروز استعدادهاي نهفته اوست كه تأثيرات آن در كنار تقويت جسم و افزايش بنيه كودك، قابل توجه است. همچنين بازي، در تقويت نيروي ابداع و ابتكار كودك بي نهايت، مؤثر است. بنابراين غفلت از بازي به هيچ وجه به صلاح كودك و والدين او نيست.همبازي شدن رسول معظم اسلام(ص) با فرزندان دخترش زهرا بيانگر اين نكته مهم است كه بازي و تحرك كودك، يكي از لوازم تربيت صحيح محسوب مي شود.حضرت علي(ع) و فاطمه زهرا(س) در خانه به بازي بچه ها توجه كافي مبذول مي داشتند و همين امر، موجب شادابي و نشاط روزافزون آنها مي شد.در مقابل، خانه هايي كه براي كودك، محيط مناسب و دلنشين براي بازي و تحرك نيست، در روحيه و شخصيت اعضاي خردسال آن خانه، اثر نامطلوبي دارد، نبايد فراموش كرد كه تحرك و بازي، اقتضاي طبيعت و سن كودك است و پدر و مادر وي وظيفه دارند شرط و لوازم اين مهم را براي كودكان خود فراهم سازند. حضرت فاطمه(س) از همان دوران كودكي با فرزندانش همبازي مي شد، و به اين نكته نيز توجه داشت كه در بازي، نوع الفاظ و حركات مادر، سرمشق كودك، قرار مي گيرد؛ بنابراين بايد از الفاظ و جملات مناسبي استفاده كرد. علاوه بر اين بايد در قالب بازي و شوخي، نفس كودك را تقويت نموده، او را به داشتن مفاخر و ارزشهاي اكتسابي تحريك و تهييج كرد. اينها همه مرهون در پيش گرفتن شيوه هاي صحيح در اين رابطه است.
نقل شده است كه حضرت زهرا(س) با فرزندش امام حسن مجتبي(ع) بازي مي كرد و او را بالا مي انداخت و مي فرمود:
إشْبَه أباكَ يا حسن
واخلَعْ عن الحقِ الوَسَنَ
و اعبد الها ذامِننَ
و لا تُوالِ ذَا الاِحَنِ
پسرم حسن، مانند پدرت باش. ريسمان ظلم را از حق بر كن. خدايي را بپرست كه صاحب نعمتهاي متعدد است و هيچ گاه با صاحبان ظلم و تعدي، دوستي مكن.همچنين نقل شده است كه وقتي فرزندش حسين(ع) را بازي مي داد، اين گونه مي فرمود:
اَنْتَ شبيهٌ بأبي
لَسْتَ شبيها بعليٍ
تو به پدر من (پيامبر(ص)) شبيهي و به پدرت علي شباهت نداري.طبق همين نقل، اين بيت، موجب خنده و تبسم حضرت علي(ع) مي شد. از اين قطعات تاريخي، استفاده مي شود كه حضرت علي(ع) و فاطمه زهرا(س) علي رغم تمام مشكلات و گرفتاري هاي موجود، در برخورد با كودكان، خود را خوشحال و خندان نشان مي دادند. اين لازمه و جوهره جوانمردي است كه انسان گرفتاري هاي خارج از خانه را با خود به خانه نياورد و غصه هاي خود را هر قدر كه باشد، در ظاهر خود، نمايان نسازد. بدون ترديد، فرزنداني كه محصول تربيت چنين خانواده هايي هستند از رواني سالم، روحيه اي قوي و نفسي مطمئن برخوردار خواهند بود.
پاورقي ها :
1ـ مفاتيح الجنان، زيارت امام حسين(ع)، ص783
2ـ نهج البلاغه، خطبه 399
3ـ بحارالانوار، ج43، ص257
4ـ همان مدرك، ص280
5ـ مناقب ابن شهر آشوب، ج3، ص394
6ـ مناقب ابن شهر آشوب، ص362
7ـ بحارالانوار، ج43، ص181، مناقب، ج3، ص362
