عاشورا پژوهي در غرب
مرحله اول: تصحيح و ترجمه تواريخ عمومي و مكتوبات شيعي
به نظر مي‌رسد اولين آشنايي مستشرقان با حادثه عاشورا در نتيجه تصحيح و ترجمه تواريخ عمومي‌يا كتب مخصوص به شيعه مانند الارشاد شيخ مفيد به دست آمده باشد. ترجمه انگليسي كتاب الارشاد منبعي براي مقاله Husayn Ibn Ali در دائره المعارف جهان اسلام معاصر بوده است. (1)
ترجمه بخش خلافت يزيد بن معاويه از تاريخ طبري (2) مطمئناً در اطلاعات عاشورا پژوهان غربي مؤثر بوده است. ترجمه و تصحيح تجارب الامم ابن مسكويه (431ق) به دست مستشرق انگليسي فردريك آمدرور (1854 ـ 1917م) و ترجمه بخش علي بن ابي‌طالب(ع) و فرزندان ايشان از كتاب انساب الاشراف بلاذري(279ق) به دست مادلونگ نيز به آشنايي بيشتر مستشرقان غربي با امام حسين(ع) انجاميد.
مرحله دوم: عاشورا پژوهي علمي و تحليلي
از دهه‌هاي نخستين قرن بيستم شاهد آثاري منحصر به فرد در باب مطالعات شيعي و به تبع آن توجه خاورشناسان به مقوله‌هايي نظير محرم، عزاداري، عاشورا و امام حسين(ع) هستيم؛ براي نمونه در فصلي از كتاب مذهب شيعه دونالدسون به مبحثي تحت عنوان «كربلا مهمترين زيارتگاه شيعي» برمي‌خوريم كه در آن به مباحثي چون موقعيت شهر کربلا، فضيلت زيارت آن، کربلا در نگاه جغرافي دانان و سياحان، زيارت و عزاداري امام حسين(ع) و وصف کلي کربلاي معلي مي پردازد. (3)
از نيمه دوم سده بيستم به تدريج شاهد تحولي در عاشوراپژوهي غربي ها هستيم: اولاً، كتاب‌ها و مقالات مستقل در اين زمينه ارائه شد؛ ثانياً، تنوع موضوعي و روشي پيدا شد و پژوهشگران فقط به روش تاريخي و توصيفي اكتفا نكردند، بلكه با استفاده از مطالعات ميان رشته‌اي و شيوه‌هاي تعليل حوادث از منظرهاي جامعه شناسي و علوم سياسي به حادثه نگريسته‌اند. نكته جالب توجه در اين نوشتارها توجه ويژه ايشان به آداب و مراسم مربوط به عاشوراست، چه اينكه بخش قابل توجهي از تحقيقات صورت گرفته به تحليل جامعه شناختي و رواني اين آداب و رسوم در اين زمينه پرداختند. توجه به ابعاد نمايشي عاشورا نظير تعزيه و ابعاد ادبي آن مانند سوگواره‌هاي عاشورايي از نكات قابل توجه در ميان محققان غربي بوده است.
در سطور آتي به معرفي مستشرقان و مراكز و آثار ايشان در موضوع عاشورا و ريز موضوعات آن نظير محرم، كربلا و آداب و رسوم عزاداري مي‌پردازيم.
ابتدا به سيرتاريخي عاشوراپژوهي علمي با تكيه بر زندگي و آثار مستشرقان اشاره مي‌كنيم. (4)
شرق‌شناسان عاشوراپژوه
هاينريش فردينالد وستنفلد(1808 ـ 1899م)
خاورشناس آلماني و متخصص در تاريخ اسلام و ادبيات عرب كه مدارج علمي‌خود را در دانشگاه هاي هانور و برلين به پايان برد.(5)اولين پژوهشگري است كه مقتل نگاري را با انتشار مقاله اي درباره مقتل الحسين(ع) ابي مخنف به غرب شناساند.(6)كار ديگر او ترجمه همين اثر به آلماني بود. (7)
اگست مولر(1848 ـ 1892م)
فرزند شاعر بزرگ آلماني ويلهم مولر است. فارغ التحصيل زبان‌هاي شرقي از دانشگاه لايبزيك و دانشگاه وين است. كتاب‌ها و مقالات فراواني در زمينه هاي گوناگون تاريخ اسلام نوشت. كتاب اسلام در شرق و غرب كه در واقع كار ناتمام نولدكه بود، يكي از آثار مهم اوست. بخشي از اين اثر درباره حسين بن علي(ع) است. از نظر قدمت از اولين پژوهش هايي است كه ماجراي كربلا را مطرح كرد. (8)
يوليوس ولهاوزن (9) (1844 ـ 1918م)
از خاورشناسان آلماني است كه از دانشگاه گتنگن (10) آلمان در رشته زبان هاي شرقي فارغ التحصيل شد. علاقه زيادي به تاريخ اسلام داشت. در كنار چاپ و انتشار و تصحيح كتاب مغازي واقدي و تاريخ طبري، در دو اثر خود از حسين بن علي(ع) و حادثه كربلا به تفصيل سخن گفت: يكي كتاب معارضه جويي احزاب سياسي ديني در اسلام (11) كه در سال 1901 منتشر گرديد. در اين كتاب به مخالفت‌هاي خوارج و شيعه با خلافت مركزي پرداخته است و حدود چهل صفحه از اين اثر درباره حسين بن علي است. (12)دوم كتاب دولت عربي از ظهور اسلام تا پايان دولت اموي و سقوط آن(13) است كه در برلين در سال 1902 منتشر شد. ولهاوزن از نگاه تاريخي، جامعه شناسي و كلامي‌به نقش حسين بن علي(ع) در دوره خلافت اموي پرداخته است.
ولهاوزن كه عمرش را در مطالعه و پژوهش درباره تاريخ سامي و عرب و به ويژه تاريخ صدر اسلام گذرانده تأثير بسزايي در حوزه هاي تحقيقاتي غرب داشت و نوشته هاي او به ويژه در مورد حسين بن علي(ع) مبناي بسياري از كارهاي بعدي قرار گرفت. (14)
هنري لامنس (15) (1862 ـ 1937م)
لامنس فرانسوي الاصل و متولد بلژيك است. او 1878 به جامعه راهبان گراييد و از فارغ التحصيلان دانشگاه سنت ژوزف بيروت در رشته ادبيات عرب شد. مقالات و كتاب هاي متعدد در موضوعات تاريخ اسلام دارد. اولين نگارشي كه در آن به حسين بن علي(ع) پرداخت، كتاب فاطمه و فرزندان حضرت محمد(ص) (16)است كه به سال 1912 انتشار يافت.
براي ويرايش نخست دايره المعارف اسلام ليدن مقاله «حسين بن علي(ع)» را نگاشت؛ در اين مقاله از كتاب فاطمه و فرزندان حضرت محمد(ص) بسيار استفاده كرد. (17) اما در ويرايش دوم دائره المعارف اسلام مقاله لامنس حذف شد و مقاله جديدي از وكسيا واگليري (18) جاي آن را گرفت.
لامنس كتاب حجيمي با عنوان خلافت يزيد اول (19)درباره يزيد بن معاويه نگاشت كه در سال 1922 چاپ كرد. حدود يك پنجم، يعني يكصد صفحه اين اثر درباره حسين بن علي(ع) است. آثار لامنس را مي‌توان از مهمترين آثار در اوايل نيمه اول قرن بيستم درباره امام حسين(ع) در اروپا به حساب آورد.
دوايت دونالدسون(20)
خاورشناس بريتانيايي است كه پژوهش هاي زيادي درباره شيعه انجام داد و كتاب عقيده شيعه در امامت را در سال 1931 و كتاب مذهب شيعه(21)را در 1933 به چاپ سپرد. بخشي از اين اثر درباره امامت و زندگي حسين بن علي(ع) و چشمديدهاي نويسنده از شهر كربلا است. (22)
الساندر بوساني (23) (1921م)
از خاورشناسان بنام ايتاليايي است.(24)كتاب اديان سرزمين پارس (25) از جمله آثارمهم او به شمار مي‌آيد. در اين اثر به تاريخ پيدايش و تحول مذهب تشيع در ايران مي‌پردازد. بخش مهمي‌از كتاب درباره امام حسين(ع) و عاشورا و كربلاست.
لورا وكسيا واگليري (26)
خانم لورا وكسيا واگليري يكي از شرق‌شناسان پرکار ايتاليايي و عضو مؤسسه دانشگاهي شرق شناسي در ناپل بود. عمده پژوهشهاي وي در باب تاريخ قديم و جديد اسلام است. واگليري از سال 1924 مقالات خود را به نشريات و سمينارها ارائه مي‌نمود و اين کار را دست کم تا سال 1980 ادامه داد. او در كشورهاي اسلامي‌عمدتاً از طريق كتاب تاريخ اسلام كمبريج شناخته شده است. قسمت مربوط به خلافت امويان در بخش اول كتاب را او نوشت. قسمت هاي ديگر اين بخش را مونتگمري وات و سورول نوشتند. او در اين قسمت به ماجراي كربلا و عاشورا پرداخته است. از آنجا كه تاريخ اسلام كمبريج از منابع پژوهشي دانشگاه هاي غرب است، نوشته هاي واگليري توانسته است در سطح وسيعي گسترش يابد و تأثير گذار باشد.
كار ديگر او مقاله طولاني در دايره المعارف اسلام ليدن با عنوان حسين بن علي(ع)است.(27)اين اثر را شايد بتوان يكي از علمي‌ترين و بلندترين مقالات در مورد امام حسين(ع) دانست كه در آن به حادثه عاشورا نيز پرداخته شده است.
از ديگر آثار او در دايره المعارف اسلام ليدن نگارش مدخل‌هاي «جمل»، «خيبر»، «غديرخم» و «فدك» است.
خانم واگليري در آگوست 1989 از دنيا رفت.
پيتر چلكوسكي (28)
از محققاني است كه توجه خاصي به جنبه‌هاي هنري عاشورا دارد. از آنجا كه ايشان دكتراي ادبيات فارسي خود را از دانشگاه تهران (1968) اخذ كرده است، نزديكي جنبه‌هاي اجتماعي و هنري عاشورا را در ميان شيعيان ايراني از نزديك ديده و لمس كرده است و از آنجا كه اين ابعاد از عزاداري مي تواند براي يك محقق غربي بسيار جلب توجه نمايد، ايشان تحقيقات قابل ملاحظه اي در موضوع تعزيه داشته است.
چلكوسكي دوره كارشناسي ارشد در رشته تاريخ و مطالعات اسلامي را در لندن (1959 ـ 1961) سپري كرد. او در سال 1958 كارشناسي خود را در فلسفه شرق اخذ كرده بود.
ايشان هم اكنون پرفسور مطالعات اسلامي و خاورميانه‌اي در دانشگاه نيويورك است.
از آثار ايشان در مورد عاشورا به اين موارد مي‌توان اشاره كرد:
ـ تعزيه: آئينهاي مذهبي و نمايش در ايران؛(29)
ـ از كربلا تا نيويورك: تعزيه در حركت؛(30)
ـ محرم در ترينيداد(31)(ناحيه اي در آمريكا – منطقه كارائيب)؛
ـ نگارش دو مدخل «عاشورا» و «محرم» در دائره المعارف معاصر جهان اسلام.(32)
ديويد پينولت (33)
دكتر پينولت را شايد بتوان برترين عاشوراپژوه دهه‌هاي اخير شمرد، چه اينكه با بررسي آثار ايشان اين نكته به دست خواهد آمد كه عمده آثار و تحقيقات ايشان در مورد امام حسين(ع)، عاشورا و موضوعات مرتبط به آن است.
ديويد پينولت در سال 1974 ديپلم مطالعات فرانسوي خود را از دانشگاه کين در نرمندي فرانسه و در پي آن در سال 1977 كارشناسي فرانسه خود را از دانشگاه جرج تاون اخذ کرد. بعد از گذشت يک سال كارشناسي ديگري در مطالعات عربي و آلماني از دانشگاه زوريخ در سوييس گرفت.
پينولت کارشناسي ارشد و دکتري خود را در سال‌هاي 1981 و 1986 در رشته مطالعات عربي و اسلامي از دانشگاه پنسلوانيا دريافت کرد واز آنجا که دکتراي او مطالعات اسلامي بود، براي انجام تحقيقات و پژوهشهاي آن سفر‌هاي متعددي به نقاط مختلف سراسر جهان كرد؛ ازجمله اين سفرها مي‌توان به مسافرت به مصر، تونس، اردن، پاکستان، هند و اندونزي اشاره کرد.
وي در سال 1997 به دانشگاه سانتاکلرا (34) پيوست و به تدريس اسلام و مذاهب جنوب شرق آسيا و فلسفه عرفاني و تشيع در اسلام مشغول شد. او در دانشگاه‌‌هاي کول گيت (هميلتون) و پنسلوانيا نيز به تدريس اشتغال داشته است.
آثار او عبارت است از:
ـ اسب کربلا: مطالعه در مورد عبادات مسلمانان جنوب آسيا؛(35)
ـ تشيع: اشعار آييني و مشهور در يک جامعه مسلمان؛(36)
ـ روز شير: مراسم عزاداري و هويت شيعه در لداخ؛ (37)
ـ تشيع در جنوب آسيا؛(38)
ـ اجتماعات مردان مسلمان شيعه و بزرگداشت محرم در حيدرآباد هند؛(39)
ـ فصلي از کتاب ميراث تشيع با عنوان «آيين‌هاي رياضت‌هاي نفسي در روايات مسيحيت و تشيع»؛(40)
ـ روابط مسلمانان و بوداييان در يک بافت مذهبي: تحليلي از دسته‌‌هاي عزاداري محرم در شهرستان «له» در لداخ؛(41)
ـ زينب بنت علي(ع) و جايگاه زنان خانه دار امامان نخستين در ادبيات عبادي شيعه؛(42)
وي سخنراني‌هاي متعددي داشته كه از آن جمله است:
ـ احساس و هنر در مراسم شيعيان معاصر؛ (43)
ـ روابط شيعه و سني و امکان مصالحه؛ (44)
ـ ما پروانه‌‌هاي حسينيم.(45)
ـ تحليل تطبيقي آداب مرثيه خواني شيعيان در هند معاصر و انجمن توبه مسيحي قرن چهاردهم در ايتاليا و آلمان.(46)
نويسنده:غلام احيا حسيني
پی نوشت:
*کارشناس ارشد تاريخ تشيع
1) The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic world, Vol 2, PP. 150 ـ 151.
2) Tabari, Muhammad ibn Jarir, The history of al ـ Tabari: vol.19, The Caliphate of Yazid bn Muawiyah, L.K.A. Howard, Albany, Newyork, 1990.
3) رك: دوايت، م. دونالدسن« كربلا مهمترين زيارتگاه شيعي»، ترجمه عباس احمدوند، فصلنامه تاريخ اسلام، ش 19.
4) در معرفي برخي شرق شناسان وامدار اين منبع هستيم. عبدالحسين حاجي ابوالحسني، محمد نوري، «نگاهي به عاشورا پژوهي در غرب»، مجله كتاب ماه (كليات)، ش 63 و 64.
5) براي زندگي نامه و آثار وي نك: ابوالقاسم سحاب، فرهنگ خاورشناسان، (تهران: انتشارات سحاب، بيتا) ص333.
6) "Der Tod des Husein ben Ali und die Rache" ,AGGW, 1883, SIV ـ VI.
7) فؤاد سزگين، تاريخ التراث العربي: التدوين التاريخي، تعريب محمود فهمي حجازي، (رياض، بينا، 1403) ص128.
8) عنوان اصلي اثر Islam in Murgen und Abemdian است كه آخرين چاپ آن مربوط به 1985 در برلين است. ماجراي حسين بن علي (ع) در جلد اول اين چاپ آمده است.
9) Julius Wellhausen.
10) Gottengen.
11) Die Religios – Politischen Opoositions Partein Im Alten Islam, In Abhhand lungen Der Kgl, Berlin, 1901
12) اين اثر را محمود افتخار زاده با عنوان تاريخ سياسي صدر اسلام: شيعه و خوارج (تهران، دفتر نشر معارف اسلامي، 1375) ترجمه و منتشر كرده است.
13) Das Araabish Reich und sein stars, Berlin,1902.
14) براي زندگي نامه و آراي ولهاوزن و نيز نقدهايي درباره او ر ك: نجيب العقيقي، المستشرقون، (قاهره، دارالمعارف، بيتا)، ص724 ـ 725 و نيز مقدمه محمود افتخار زاده بر كتاب تاريخ سياسي صدر اسلام.
15) Henry Lammens.
16) Fatima et les filles De Mahomet. (Scripta Pontificil Instituti Biblic
17) رك: ترجمه عربي ويرايش نخستين دايره المعارف اسلام: دائره المعارف الاسلاميه، ج7، ص 429.
18) L.Veccia Vaglieri.
19) Le Califat de Yazid ler.
20) Dwight M.Donaldson.
21) ترجمه و نقد كتاب مذهب شيعه از دونالدسون، پايان نامه دكتري عباس احمدوند در رشته تاريخ تمدن دانشگاه تهران بوده است.
22) رك: دوايت دونالدسن، «كربلا مهمترين زيارتگاه شيعي»، ترجمه عباس احمدوند، فصلنامه تاريخ اسلام، ش 19.
23) Alesandro Bausani.
24) براي آشنايي بيشتررك: نصرالله نيك‌بين، فرهنگ جامع خاورشناسان مشهور، ج1، ص 152 ـ 158 و نيز مجله راهنماي كتاب، ش 6، 1342.
25) Persia Religiusa, Milan, 1959.
26) Laura Veccia Vaglieri.
27) "Husayn b. Ali", The Encyclopedia of Islam.
28) Peter J. Chelkowski.
29) Chelkowski, P , Ta`ziyeh: Ritual and Drama in Iran, New York: NYU Press, 1979.
30) Chelkowski, Peter J. "From Karbala to New York City: Ta'ziyeh on the Move " TDR:The Drama Review ـ Volume49, Number4 (T188), Winter 2005, pp. 12 ـ 14.
31) Chelkowski, P , Muharram in south Trinidad, Folia Orientalia, 29, 1992 ـ 1993 pp.55 ـ 64.
32) "Ashura" by Peter Chelkowski and "Karbala" by Abdulaziz Sacheden and Muharram by Vernon James Schuble and Husayn Ibn Ali by M. Ayoub and "Taziyah" by Chelkowski in the Oxford Encyclopedia of Modern Islamic World, ed John L. Esposito, Newyork 1995.
33) David Pinault.
34) Religious Studies Department, Santa Clara University: http://www ـ relg ـ studies.scu.edu/index.html.
35) Horse of Karbala: Studies in South Asian Muslim Devotionalism.. Martin's Press, 2000.
36) The Shiites: Ritual and Popular Piety in a Muslim Community. New York: St. Martin's Press, 1992.
37) "The Day of the Lion: Lamentation Rituals and Shia Identity in Ladakh." Ladakh Studies 12 (1999) 21 ـ 30.
38) "Shi'ism in South Asia" ,The Muslim World 87 (1997) 235 ـ 57.
39) "Shi'a Muslim Men's Associations and the Celebration of Muharram in Hyderabad, India" ,Journal of South Asian and Middle Eastern Studies 16 (1992) 38 ـ 62.
40) "Self ـ Mortification Rituals in the Shi'i and Christian Traditions" ,In The Shiite Heritage: Essays in Classical and Modern Traditions (ed. Lynda Clarke; New York: Global Publications / Binghamton University, 200 ـ 375 ـ 88.
41) "Muslim ـ Buddhist Relations in a Ritual Context: An Analysis of the Muharram Procession in Leh Township, Ladakh.".
42) "Zaynab bint 'Ali and the Place of the
i. Women of the Households of the First Imams in Shiite Devotional Literature" ,In Women in the Medieval Islamic World (ed. Gavin Hambly; New York: St. Martin's Press, 1998) 69 ـ 98.
43) "Emotion and Art form in Contemporary Shia Muslim Ritual" ,Paper presented at the Conference on Emotion and Religious Discourse, Santa Clara University, May 1998.
44) "Shia ـ Sunni Relations: Possibilities of Reconciliation" ,Paper presented at the American Institute of Pakistan Studies, Islamabad, Pakistan, March 2002.
45) "'We Are the Moths of Husain': Chapbook ـ Poems and the Performance of Muharram Rituals among Three Shia Men's Associations of Hyderabad, India" ,Paper presented at the 23rd Annual Conference on South Asia, University of Wisconsin ـ Madison, November 1994.
46) "Shiite Lamentation Liturgies of Modern India and Christian Penitential Guilds of Fourteenth ـ Century Italy and Germany: A Comparative Analysis" ,Paper presented at the International Conference on Shi'i Islam, Philadelphia, PA, September 1993
منبع : فصلنامه تخصصي تاريخ اسلام شماره 37
