حق زبان

للانسان فضيلتان ؛ عقل و منطق ، فبالعقل يستفيد و بالمنطق يفيد⁽¹³⁹⁾.
((دو برترى و فضيلت انسان را از ديگر مخلوقات ممتاز ميكند: اول آن كه با نيروى عقل حقايق آفرينش را مى آموزد و ديگر آن كه با قوه منطق و زبان ، آموخته هاى خود را به ديگران انتقال مى دهد)).
اين امتياز فقط در انحصار انسان است كه با قوه ناطقه و قدرت بيان قادر بر انتقال مفاهيم درون ضمير خود مى باشد، همان گونه كه به كارگيرى سرمايه گرانبهاى عقل و انديشه ، براى ضرر رساندن و ايذاء ساير انسانها ممنوع است و اساسا خداوند اين چراغ هاى فروزان و نيروى عقل و انديشه را براى روشنى بخشيدن به تاريكى هاى زندگى انسان ها عنايت كرده ؛ استفاده از زبان هم در راه بدگويى ، زشت گويى ، ايذاء و آزار و ضرر زدن به ديگران ممنوع بوده و در شرع مقدس و معارف دين به عنوان عملى ناپسند و حرام تلقى شده است . همان طور كه در سايه زبان ، بسيارى از خوبى ها و اقدامات پسنديده قابل تحصيل است ، بسيارى از زشتيها و رذايل اخلاقى نيز مظهر و مظهرى جز زبان ندارند. دروغگويى ، تهمت ، غيبت ، سخريه ، شماتت و سرزنش نابجا، استهزا، هتك حرمت افراد، فحاشى ، نمامى و سخن چينى ، پرگويى ، زياده گويى و شهادت باطل و بسيارى ديگر از گناهان كه از زشتى هاى اخلاقى هستند و از ملكات سوء سرچشمه مى گيرند، نمود آنها در زبان است .
نكته اى كه لازم است به آن توجه شود اين است كه : وزن ، اندازه و جرم زبان كوچك است ، اما جرم ، گناه ، ثواب و اجرش عظيم است ، امتيازى كه اين عضو با همه كوچكى و محدوديتش در مقايسه با ساير اعضا و جوارح ظاهرى بشر دارد در اين است كه : چشم محدوده فعاليتش درك شكل ، صورت ، و تشخيص رنگ هاست . محدوده ادراك گوش فهم صداها و اصوات است ، اما فعاليت زبان و دامنه تلاش و حركت آن به اندازه ميدان تحرك فكر، خيال و قوه واهمه انسان است . آنچه را كه عقل بينديشد، خيال ببافد و قوه واهمه ساخته و پرداخته كند، زبان آن را بيان مى كند.
زبان اساسى ترين عضو انسان
طبق كلام قبلى اميرالمومنين عليه السلام وجه تمايز انسان از ديگر مخلوقات ، قوه نطق و زبان اوست . با زبان نيكو و خير مى تواند همه خرابى هاى اجتماع را بسازد، دشمنى ها و عداوت ها را به دوستى تبديل كند؛ و برعكس با زبان زشت و بد مى تواند همه آبادانى ها را ويران كرده و دوستى ها و صميميت ها را به دشمنى و عناد تبديل كند.
پس زبان با اين كه از كوچك ترين اعضاى ظاهرى بدن است ، اما عظيم ترين و سنگين ترين فعاليت ها و اقدامات به وسيله اين عضو كوچك انجام مى شود. ما درباره زبان و مراعات آن در دين مقدس اسلام آيات و روايات فراوانى مى يابيم مانند آيه ما يلفظ من قول الا لديه رقيب عتيد⁽¹⁴⁰⁾ آن دو ملكى كه خداوند متعال مامور انسان فرموده است ، همه آنچه را كه بر زبان جارى مى شود در پرونده اعمال و گفتار انسان ثبت و ضبط مى كنند. در فرمايشى از رسول اكرم صَلَّى اللّه عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم نقل شده است كه :
يُعذِّب اللّه اللِّسان بِعذاب لا يُعذِّب به شيئا من الجوارح فيقول اءَى ربِّ عَذَّبتَنِى بِعذاب لم تُعَذِّب به شيئا فيقال له خَرَجتَ منكَ كَلِمَة فبَلغت مشارق الارض و مغاربها فَسَفِكَ بِها الدَّمِ الحَرام وانتَهَبَ بِهَا المَال الحرام وانتَهَكَ بها الفَرَج الحَرام و عزَّتى و جَلالى لاُعَذِّبَنَّكَ بِعَذاب لا اُعَذِّب به شيئا مِن جوارحك ⁽¹⁴¹⁾.
((عذابى را كه خداوند براى زبان مقرر فرموده است ، براى هيچ يك از اعضا و جوارح مقرر نكرده است ، اين زبان در قيامت مى گويد: چگونه است كه سخت ترين عذاب را براى من مقرر كرده اى ، به او پاسخ داده مى شود: علت اين كه عذاب تو سخت تر و سنگين تر از عذاب ساير اعضا و جوارح است اين است كه كلمه از تو (زبان ) خارج شد كه به خاطر آن خون محترمى ريخته شد، اموال مردم به غارت رفت ، نواميس مومنان مورد تعرض قرار گرفت ، و در نهايت با آن كلمه ، جرايم سنگين انسانى و اجتماعى تحقق پيدا كرد؛ و طبيعى است كه اين جرايم سنگين بايد عقاب و پاسخى سنگين به همراه داشته باشد)).
در معارف دين مى بينيم عذاب و مصيبت ساير اعضا و جوارح در گرو چگونگى زبان است .
كنترل زبان ، موجب آرامش ، آسايش و نجات از عذاب الهى در قيامت است ؛ اگر انسان نتواند مالك زبان خود بوده و آن را آزاد بگذارد، موجب فراهم شدن مصيبت هاى دنيوى و اخروى براى ساير اعضا و جوارح مى شود. روايتى از امام سجاد عليه السلام نقل كرده اند كه حضرت فرمودند:
انَّ لِسان ابن آدم يُشرف على جَميعِ جَوارِحه كلّ صَباح فيقول كيف اءَصبَحتُم فيقولون بَخَير ان تَرَكتَنا و يقولون اللّهَ اللّهَ فينا و يُناشِدونَهُ و يقولون انَّما نُثَابُ و نُعاقِبُ بِكَ⁽¹⁴²⁾.
((زبان انسان هر صبحگاه بر ساير اعضا و جوارح اشراف پيدا مى كند و سوال مى كند كه چگونه صبح كرديد؟ جواب مى دهند كه : اگر تو ما را رها كنى حال ما خوب است . باز مى گويند: تو را به خدا- البته نوعى التماس و قسم دادن به زبان است - مراعات حال ما را بكن كه ثواب و عقاب ما اعضا و جوارح در سايه اقدام تو است ؛ اگر تو صحيح عمل كنى ما هم از نعمت هاى الهى متنعم مى شويم و در غير اين صورت ، ما هم به عذاب الهى مبتلا خواهيم شد)).
در روايت معروفى از رسول اكرم صَلَّى اللّه عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم آمده است كه :
و هل يكبُّ الناس على مناخرهم فى النار الا حصائد اءلسنتهم ⁽¹⁴³⁾.
((آيا اين جمعيت بسيار كه به عذاب الهى مبتلا مى شوند جز حاصل زبان آنهاست )).
خداوند متعال به اين عضو كوچك ، توانايى و قدرتى عنايت كرده كه گاه مى تواند انسان را به بهترين و موفق ترين زندگى دنيوى و اخروى برساند و گاهى شديدترين مصائب و بليات دنيوى و اخروى را براى او فراهم سازد.
يكى از حقوقى كه اين نعمت گرانبهاى الهى زبان بر انسان دارد، بازداشتن آن از زشت گويى است ، تعبير امام سجاد عليه السلام در اين جا خيلى لطيف و قابل توجه است ، حضرت مى فرمايند:
و اءَمَّا حَقُّ اللِّسان فاكرامه عن الخنا.
((حق زبان آن است كه با خوددارى از گفتار زشت ، حرمتش را نگه دارى )).
اين عضو را برتر و بالاتر از آن بدان كه در بدگويى و زشت گويى به كارگيرى ؛ يعنى خداوند اين عضو توانا را به تو عنايت نكرده آن را در فحش ، سب ، شتم ، غيبت ، تهمت و اينگونه امور ممنوع و مذموم اخلاقى و فقهى به كارگيرى .