معمولا در قرآن و معارف دينى ما، بسيارى از مطالب به صورت كلى آمده است . اگر در جايى اين طور نبوده و به صورت خاص بدان اشاره شده است ، بيانگر اهميت ويژه آن مطلب است ؛ از جمله مواردى كه در قالب كلى بيان شده و به صورت خاص در آيات كريمه قرآن مورد توصيه و اهتمام قرار گرفته است ، مساءله رعايت حقوق همسايه است . در سوره مباركه نساء وقتى قرآن دستورالعمل هاى اساسى را براى مؤ منان ذكر مى كند، مى فرمايد:
واعبُدُوالله و لا تُشرِكوا به شيئا و بالوالِدَينِ اءِحسَانا و بِذِى القُربى و اليَتَامَى و المَساكينِ و الجَارِ ذى القُربى و الجارِ الجُنُبِ والصَّاحِبِ بالجَنبِ وابنِ السَّبيلِ و ما مَلَكَت اءَيمانُكُم انَّ الله لا يُحبُّ مَن كان مُختالا فَخُورا(101).
((خدا را بپرستيد و چيزى را همتاى او قرار ندهيد و به پدر و مادر نيكى كنيد؛ همچنين به خويشاوندان و يتيمان و مسكينان ، و همسايه نزديك و دور، و دوست و همنشين ، و واماندگان در سفر، و بردگانى كه مالك آنها هستيد؛ زيرا خداوند، كسى را كه متكبر و فخرفروش است - و از اداى حقوق ديگران سرباز مى زند - دوست نمى دارد)).
در اين آيه ، اول مساءله توحجيد و بعد فرمان نيكى به پدر و مادر و ارحام و سپس يتيمان و افراد ناتوان و مسكين مطرح و بعد فرمان احسان به همسايگان دور و نزديك صادر شده است . تعبير اول مربوط به همسايگان نزديك و مجاور است و تعبير دوم براى همسايگانى است كه فاصله بيشترى دارند.
در اين آيه ، امر به احسان شده است . امر به احسان و نيكى ، مرتبه اى بالاتر از عدالت و قانونمندى است . همان طور كه در حقوق قبل نيز اشاره شد، جود و فضل و احسان در چهارچوب قانون و عدل نمى گنجد؛ چرا كه اگر قانونى شود، ديگر جود و احسان نخواهد بود. وقتى احسان محقق مى شود كه انسان هر آنچه كه مى تواند در حق ديگرى نيكى و خدمت كند؛ بنابراين گاه خداوند به انسان دستور مى دهد كه نسبت به گروهى با عدالت رفتار كنيد، عدالت امرى قانونى است ، چهارچوبى دارد و قوانين آن كاملا مشخص است . اگر فرد در محدوده اين قوانين عمل كند، عدالت را محقق كرده است ، ولى در اين جا، خداوند فرمان به احسان مى دهد. احسان ، يعنى انسان هرچه در توان دارد به ديگران نيكى و خدمت كند.
اين احسان است و حد و مرزى ندارد. اما عدالت حد و مرز دارد، قانون ، محدوده و چهارچوب معين دارد.
نكته مهم اين است كه خداوند درباره همسايه ، امر به احسان كرده ، نه به عدالت و از اين نكته مى توان فهميد كه رهايى جوامع از آن خصايص زشت گذشته و نجات جامعه از مهلكات اخلاقى فقط با عدالت ميسر نيست . بنابراين در روايات قبلى كه ضرورت حرمت به همسايه و ضرورت اكرام همسايه مطرح بود، به اين نكته هم تاءكيد كرديم كه ضرورت رعايت حقوق همسايه ، هيچ قيد و شرطى ندارد؛ با صرف مجاورت ، اين حقوق به وجود مى آيد؛ اگر چه دو همسايه اعتقادات مشترك نيز نداشته باشند.
نيكى و احسان در حق همسايه
در روايات ديگرى حرمت اذيت و قبح آزار رساندن و زشتى تجاوز و تعرض به حريم همسايه را، كه موجب ناراحتى و تكدر او مى شود بيان مى كنند:
لا يؤ منگُ عبد حتَّى ياءمَنَ جارُه بَوائِقَه (102).
((ايمان براى بنده اى حاصل نمى شود؛ مگر آن كه همسايه او از شرش در امان باشد)).
از علايمى كه ميتوان فهميد انسانى مومن است يا نه ، بايد از همسايه او درباره نيكى و شر وى سؤ ال كرد؛ يعنى مومن حقيقى كسى است كه ديگران به طور كلى و همسايگان به طور خاص ، از شر او در امان باشند. مساءله آزار رساندن هم خيلى ظريف است ؛ يعنى هر چيزى كه موجب تكدر و نگرانى شود و روح او را برنجاند آزار است . رسول اكرم صلى الله عليه وآله و سلم مى فرمايند:
اذا اءنتَ رَمَيتَ كلبَ جارِك فقد آذَيتَهُ(103).
((اگر سگ همسايه را سنگ بزنى ، آزار او به حساب مى آيد)).
سگ ، حيوان غير مطلوبى است ؛ ولى صرف اين كه يك نوع تعلق و وابستگى به اين همسايه دارد، اگر او را برنجانى ، همسايه را رنجانده اى و آزار داده اى . اين نكته بسيار مهم است كه اگر كسى به همه موازين و قوانين شرع انور ملتزم باشد، اما به حقوق همسايه گردن ننهد مسلمان و مومن نيست . روايت شده است كه :
قيل لرسول الله صلى الله عليه وآله و سلم : انَّ فلانةَ تَصوم النّهارَ، و تَقوم اللّيل ، و تُؤ ذى جيرانَها، فقال صلى الله عليه وآله و سلم : هى فى النارِ(104).
((به رسول گرامى اسلام صلى الله عليه وآله و سلم گفتند: زنى است كه همه روزها روزه دار است و شب ها را در حال نماز، ولى همسايه ها را آزار مى رساند. حضرت فرمودند: اين زن در آتش است )).
يعنى اجر و پاداش همه اعمالى كه انجام مى دهد با ايذاى همسايگان نابود مى شود و از بين مى رود و زشتى و قبح آن باعث مى شود كه به آتش برود؛ يعنى خداوند از اين عمل زشت آن زن در مقابل كارهاى خيرى كه كرده است ، نمى گذرد؛ چرا كه اين حق الناس است و امكان ندارد كه مورد مغفرت قرار بگيرد.
نكته قابل توجه درباره همسايه اين است كه علاوه بر اين كه انسان بايد از ايذا و آزار همسايگان بپرهيزد، بايد به ايشان نيكى كند.
در روايت ديگرى از رسول اكرم صلى الله عليه وآله و سلم نقل شده است كه مى فرمايند:
و يُمنُ المسكن سَعَتُهُ و حسنُ جِوار اءهلهِ(105).
((از علايم ميمون و مبارك بودن منزل ، يكى وسعت منزل است و ديگرى خوب بودن همسايگان آن منزل ))
