محبت و مهربانى مكمّل آرامش همسر

در بعضى از تفاسير، روايتى نقل شده است كه شخصى به محضر رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم شرفياب شد و عرض كرد:
يا نبى اللَّه لقد عَجِبتُ مِن اءمر و انَّهُ لَعَجَبَ اَنَّ الرجل ليتزوَّجَ المراءةَ و ما رَآها و ما راءَتهُ قطُّ حتى اذا ابتَنَى بها اصبحا و ما شى ء اءَحبَّ الى اَحدِهِما من الاخر فقال رسول اللَّه صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم ((و جعل بينكم مودَّة و رحمة ))^(243)(244).
((من از چيزى تعجب برانگيز، در عجبم ! مردى با زنى ازدواج مى كند كه نه قبلا زن ، مرد را ديده است و نه مرد زن را؛ چگونه است در يك فاصله كوتاهى ، به هنگام صبح كه زن و مرد از خواب بر مى خيزند، هيچ كس نزد زن از مرد محبوب تر و هيچ كس نزد مرد از زن محبوب تر نيست ، رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم در پاسخ او فقط اين قسمت از آيه كريمه را تلاوت كرده و فرمودند: خداوند در ميان شما مودت و رحمت قرار داد)).
اين خواست الهى است كه ميان زن و مرد مودت و مهربانى برقرار كرده است و هيچ كس نمى تواند آن را از بين ببرد. پس سكون و آرامش مرد، به واسطه وجود زن است و آرامش و سكون زن ، به واسطه وجود مرد؛ و براى تداوم اين آرامش و رفاه كه همه در زندگى به دنبال آن مى گردند، هم نياز به مهر و محبت درونى است و هم نياز به اظهار محبت ظاهرى .
شبيه اين آيه در سوره مباركه اعراف آمده است كه مى فرمايد:
هو الّذى خلقكم من نفس واحدة و جعل منها زوجها ليسكُنَ اليها⁽²⁴⁵⁾.
((او خدايى است كه همه شما را از يك فرد آفريد؛ و همسرش را نيز از جنس او قرار داد، تا در كنار او بياسايد)).
همان طور كه از اين دو آيه شريفه و همچنين از فرمايش امام سجاد عليه السلام استفاده مى شود، براى انسان آرامش و سكون جز با وجود همسر محقق نمى شود و اين رفاه و آرامش تداوم نخواهد داشت ، مگر با مودت و رحمت ، گويى امام همه حقوق واجب همسر را براى شوهر در مودت و رحمت خلاصه مى كند؛ و با تصحيح مبانى تفكر انسان و جهت دهى انديشه اش به او مى آموزد كه بايد از زاويه مودت ، دوستى ، رحمت و انس به خانه و خانواده اش بنگرد؛ كه اگر چنين شد، به همه وظايف و تكاليف خود آشنا شده و با اشتياق به انجام آنها مبادرت مى ورزد.
بديهى است كه اگر بين زن و مرد دوستى ، علقه و محبت حاكم شود، انسان نسبت به چيزى كه بدان علاقه دارد، هر نوع خدمتى را شيرين تلقى مى كند و به هر وظيفه اى اهتمام مى ورزد و جديت مى كند؛ اما اگر هزار كتاب قانون ، به رشته تحرير درآمده و كيفرهاى شديد و غليظى هم براى تخلف از اين قوانين وضع شده باشد، ولى علقه و مودتى در كار نباشد، انسان به دنبال راه فرار مى گردد. در اساس دين نيز همين نكته نهفته است .
وقتى شخصى از امام صادق عليه السلام سوال كرد كه ما فرزندانمان را به نام شما نامگذارى مى كنيم ، آيا فايده اى بر آن مترتب است ؟ حضرت فرمودند: آيا دين جز دوستى و محبت است ؟⁽²⁴⁶⁾ اگر روح و صفا، عشق و محبت از دين گرفته شود، جز يك سلسله مقررات خشك و بى روح چيز ديگرى نخواهد بود و به تعبيرى ، آنچه كه به دين حيات مى بخشد، همان مودت و علاقه به ذات مبداء است .
اين مطلب درباره فرمانروا و رهبر امت هم ذكر شد؛ كه امام سجاد عليه السلام فرمودند كه حاكم بايد در ميان مردم عدالت پيشه كند. كالوالد الرحيم ، رهبر و پيشوا نسبت به امت خود، بايد به منزله پدرى مهربان باشد؛ يعنى همه افراد از منظر فرزندى نگاه كند. مگر نگاه انسان به فرزند، جز از منظر علاقه و محبت است ؟ اساسا جهت دهى معارف دين ، در همه شوون زندگى شخصى و اجتماعى انسان ايجاد اين روح سازگارى و محبت با همنوع به ويژه با همسر و شريك زندگى است .
پيامبر در جواب سوال كننده ، به اين آيه استناد فرمودند كه :
و جعل بينكم مودَّة و رحمة ⁽²⁴⁷⁾.
اين كار خدا است كه مودت و راءفت را ميان زن و شوهر ايجاد مى كند و بايد قدر اين مودت و راءفت را بدانند و آن را تقويت كنند وَ امام سجاد عليه السلام در بيان خود، مرد را هدايت مى كنند كه خود را از نظر عاطفى ، ملزم به انجام وظايف ببيند؛ نه از نظر قانونى و حقوقى ؛ كه اگر از نظر قانونى و حقوقى ملزم به انجام تكاليف خود شود و علاقه و مودتى بين آنها نباشد، ممكن است به دنبال راه فرار بگردد. وقتى علاقه اى بين آنها نباشد و محبتى احساس نشود، اگر خدمتى هم انجام گيرد، با تلخى و اكراه خواهد بود. پس نكته مهم در فرمايش امام عليه السلام اصلاح بينش و انديشه او در اين باره است .
بنابراين ، هر روش و منشى كه هر يك از زوجين - چه مرد و چه زن - در پيش مى گيرند اگر با طريقه محبت و مهربانى منافات داشته باشد، موجب تضييع حقّ ديگرى است ؛ يعنى اگر عمل مرد با صفا و مهربانى منافات داشته باشد يا رفتار زن در زندگى با دوستى و صميميت منافات داشته باشد، حقّ همسر را ادا نكرده است .
رعايت حقوق زن
قرآن درباره رعايت حقوق زن ، صريحا مى فرمايد:
و عاشروهنَّ بالمعروف ⁽²⁴⁸⁾.
((با زنان به شايستگى رفتار كنيد)).
در روايتى از رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم نقل شده است كه حضرت مى فرمايند:
اءَلا خُيرُكُم خُيرُكُم لِنِسَائِهِ و اءَنا خيرُكُم لنسائى ⁽²⁴⁹⁾.
((بهترين شما كسى است كه با خانواده خود رفتار بهتر داشته باشد و من بهترين شما هستم با خانواده )).
اين سخن رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم خيلى قابل دقت است . ميزان سنجش خوبى و صلاح مرد را، در چگونگى رفتار او با خانواده اش ذكر مى فرمايند و مى خواهند به همه جوامع انسانى بگويند كه اگر مى خواهيد بدانيد انسانى خوب و شايسته است ، ببينيد كه رفتار او با خانواده اش چگونه است . ممكن است در خارج منزل بشاش ، خوشرفتار و اهل مدارا باشد، اما در خانه ، هميشه عبوس ، بدرفتار و طلبكار باشد، اين نشانه خوبى و اقتدار يك مرد نيست ، بلكه اين تضييع حقّ خانواده است . از روايت استفاده مى شود كه بدرفتارى در خانه ، نشانه خيانت و پليدى روح انسان است .
سعد بن معاذ از صحابه محترم رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم از دنيا رفت ، پيامبر صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم پياده و با پاى برهنه در تشييع جنازه و مراسم دفن او حاضر شدند و حتى خود حضرت او را داخل قبر گذاشتند. مادر سعد كه حضور داشت از اين همه اظهار محبت حضرت رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم خيلى خوشحال و مبتهج شد و وقتى خاك روى قبر سعد ريختند، يقين كرد كه چون پيامبر با پاى برهنه در تشييع جنازه اش شركت كرده و او را دفن كرده است فرزندش بهشتى است ، بنابراين ، صدا زد:
يا سعد! هنيئا لك الجنَّة ! فقال رسول اللَّه صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم : يا اءُمّ سعد! مَه ، لا تَجزِمى على ربِّك فانَّ سعدا قد اءَصابته ضمَّة ... فقال صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم : نعم انَّهُ كان فى خلقه مع اءَهله سوء⁽²⁵⁰⁾.
اى سعد! بهشت بر تو گوارا باد! تو ديگر بهشتى هستى . رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم فرمودند: اى مادر سعد! اين گونه با قاطعيت سخن نگو! الان قبر چنان فشارى به فرزندت داد كه شيرى كه در دوران كودكى از تو خورده بود، از سر انگشتان دستش خارج شد! سوال كردند: يا رسول اللَّه ! براى چه ؟ حضرت فرمودند: چون او در خانه با خانواده اش ‍ بداخلاق و بدرفتار بود.
در سوره مباركه نسا در مقام مذمت كسانى كه حقوق اخلاقى و مادرى زن را ضايع مى كنند اين گونه مى فرمايد:
و كيف تاءخذونَه و قد اءَقضى بعضكم الى بعض و اءَخَذنَ منكم ميثاق غليظا⁽²⁵¹⁾.
((چگونه مهريه را باز پس مى گيريد، در حالى كه شما با يكديگر تماس و آميزش كامل داشته ايد؟! و از اين گذشته ، آنها هنگام ازدواج ؛ از شما پيمان محكمى گرفته اند)).
آيه درباره كسانى است كه براى زن مهريه قرار مى دهند، اما بعد سعى دارند كه آن را نپردازند. قرآن ايشان را ملامت كرده و مى فرمايد: چرا و چگونه شما چنين مى كنيد و حال آن كه ميان شما روابط عاطفى برقرار بوده و با همسرانتان پيمانى محكم و استوار بسته ايد؟!
مرحوم فيض از اين آيه براى بيان حقوق زناشويى استفاده مى كنند و آن را از مصاديق اين حقّ مى شمردند.
در روايتى از رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم نقل شده است كه مى فرمايند:
اتقوا اللَّه عزَّ و جَلَّ فى النِّساء فانَّهنَّ عَوان بين اءَيديكم ⁽²⁵²⁾.
((در رفتار با زنان خدا را در نظر داشته باشيد كه آنان كمك كار شمايند)).
انس درباره سيره رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم مى گويد:
و كان رسول اللَّه صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم ارحم النَّاس بالنساء⁽²⁵³⁾.
((پيامبر صلى الله عليه وآله و سلم از همه مردم نسبت به زنان مهربان تر بودند)).
در روايت ديگرى از رسول اكرم صلى الله عليه وآله و سلم نقل شده است كه حضرت مى فرمايند:
((مَن صَبَرَ على سوء خُلق امرَاءَتِه اءَعطاهُ اللَّه من الاجر ما اءَعطاهُ داود عليه السلام على بلائه ، و من صبَرَت على سوء خُلق زَوجها اءَعطاها مثل ثواب آسيه بنت مزاحم ⁽²⁵⁴⁾.
((اگر مردى بدخلقى و سوءرفتار همسر بداخلاقش را تحمل كند اجر صبر او مثل اجر داوود پيغمبر است . همين طور اگر زنى سوءرفتار مردش را تحمل كند و پذيراى خلق و خوى ناپسند و رفتار نامناسب او باشد خداوند همان ثوابى را كه به آسيه همسر فرعون عنايت كرد، به او نيز خواهد داد)).
اين توصيه ها، بيانگر اهميت معارف دين به حفظ روح مودت ، صفا و صميميت در خانواده است ؛ تا اين كانون محكم و محفوظ بماند و هرگز متلاشى نشود.
در فرمايش ديگرى از رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم روايت شده است كه حضرت فرمودند:
انَّ اءَكمَلَ المؤ منين ايمانا اءَحسَنُهُم خُلُقا⁽²⁵⁵⁾.
((كامل ترين مؤ منان از نظر ايمان ، خوش خلق ترين آنهاست )).
نشانه كمال انسان مؤ من ، يكى حسن خلق با همگان است و ديگر لطف و محبت بيشتر نسبت به همسر و خانواده .
سخنى از امام هشتم على بن موسى الرضا عليه السلام روايت شده است كه حضرت از اجدادشان و آنها از رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم نقل كرده اند كه فرمودند:
ان اللَّه تبارك و تعالى على الاءِنَاثِ اءَراءَفُ منه على الذُّكور و ما من رجل يُدخِلُ فرحَة على امرَاءَة بينه و بينها حُرمَة الا فرَّحَهُ اللَّه تعالى يوم القيامة ⁽²⁵⁶⁾.
((لطف و راءفت الهى به زنان بيشتر از مردان است . حال اگر لطف و محبت كسى شامل حال همسرش شد و موجبات خوشحالى او را فراهم كرد خداوند در روز قيامت به خاطر خوشحال كردن همسرش او را خوشحال مى كند)).
در روايت ديگرى از رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم آمده است كه حضرت فرمودند:
مَنِ اتَّخَذَ زوجة فليُكرِمهَا⁽²⁵⁷⁾.
((اگر كسى همسرى انتخاب كرد او را گرامى بدارد)).
گرامى داشتن او يعنى اين كه بى حرمتى نكند، در مقام جسارت برنيايد و از طنز گزنده اجتناب كند؛ چون برخى از گفتارهاى ناموزون در مقابل ديگران حتى در قالب شوخى ، روح لطيف همسر را آزرده مى كند و با حرمت او منافات دارد؛ كه طبيعتا از مودت بين آن دو مى كاهد.
روايت ديگرى از امام صادق عليه السلام وارد شده است كه مى فرمايند:
اءَتى رسول اللَّه صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم فى ليلة ثلاثون امرَاءَة كُلّهُنَّ تَشكو زوجها فقال رسول اللَّه صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم اءَمَا انَّ اولئك ليسوا من خياركم ⁽²⁵⁸⁾.
((شبى سى زن خدمت پيغمبر گرامى اسلام صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم آمدند. همه آنها از همسرانشان شكايت داشتند. رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم فرمودند: اينان ، مردان خوبى نيستند)).
يعنى اگر انسان با همسر خود، طورى رفتار كند كه موجبات شكوه و آزار وى فراهم شود، علامت عدم تكامل او است . البته در اين جا، نكته قابل توجهى است و آن اين كه گاهى ممكن است زن ، اشتباهاتى مرتكب شود كه موجبات خشم و غضب مرد را فراهم كند و دست به اقدامى بزند. در اين باره نيز در معارف دين ، توصيه هايى جدى شده است . گرچه امروزه كمتر ديده يا شنيده مى شود، اما ممكن است هنوز هم در بعضى از نقاط كشور ما و يا در جوامع شيعه افرادى باشند كه در چنين شرايطى اقدام به ضرب و شتم همسر خود مى كنند. پيغمبر صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم در اين باره فرمودند:
انّى اءَتَعَجَّبُ ممَّن يَضربُ امرَاءَتَهُ و هو بالضَّرب اولى منها لا تضربوا نساءكم بالخَشَبِ فانَّ فيه القِصَاص و لكن اضرِبُوهُنَّ بالجوع و العُرى ⁽²⁵⁹⁾.
((من تعجب مى كنم از كسى كه اقدام به زدن همسرش مى كند. در حالى كه خود به اين كار كتك خوردن سزاوارتر است . همسرانتان را با چوب نزنيد، كه در اين كار قصاص است . اگر مى خواهيد او را تاديب كنيد، به آن دو حقى كه خدا براى زن قرار داده نفقه و پوشاك تنبيه كنيد)).
مرد، مدير خانواده است و طبعا اختياراتى دارد و نمى توان در مقام ايفاى وظايف او برخى اختيارات را ناديده گرفت ، بنابراين اگر مرد مى خواهد زن را تاءديب كند بايد از راه هايى وارد شود كه شرع مقدس تعيين كرده است .
از رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم روايت شده است كه فرمودند:
فاءَىُّ رجل لَطَمَ امراءَتَهُ لطمَة اءَمَرَ اللَّه عزَّ و جَلَّ مالكا خازن النِّيران فيَلطِمُهُ على حُرّ وَجهه سبعين لطمة فى نار جهنَّم ⁽²⁶⁰⁾.
((اگر مردى سيلى به صورت همسرش بزند، خداوند به مالك كه خازن جهنم است امر مى كند كه هفتاد سيلى در آتش ‍ جهنم بر چهره او وارد كند)).
واقعا راه اداره يك مجموعه رفتار تند و خشن نيست ؛ چه رسد به همسر كه ركن زندگى مشترك انسان است . البته اين به معناى بستن دست مدير در اداره يك مجموعه نيست . اگر همسرى متخلف است و نافرمانى مى كند يا به هر حال موجب اخلال در نظام زندگى و سيستم مديريت خانه مى شود، شارع مقدس راه هاى ديگرى قرار داده است كه مرد مى تواند از آنها بهره گيرد. از رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم روايت شده است كه حضرت فرمودند:
اءَخبَرَنى اَخى جبرئيل و لم يَزَل يُوصينى بالنِّساء حتّى ظَنَنت اءَن لا يحلّ لزوجها اءَن يقول لها افّ يا محمَّد اتَّقوا اللَّه عزَّ و جَلَّ فى النِّساء فانَّهنَّ عَوَان بين اءزيديكم اءَخَذتُموهُنَّ على اءَمانات اللَّه عزَّ و جَلَّ ماستَحلَلتُم من فُرُوجِهِنَّ بكلمَةِ اللَّه و كتابه من فريضَة و سُنَّة و شريعةِ محمَّد بن عبداللَّه صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم فانَّ لهنَّ عليكم حقّا واجبا لما استَحلَلتُم من اءَجسامِهِنَّ و بما واصَلتُم من اءَبدانِهِنَّ و يَحمِلنَ اءَولادَكُم فى اءَحشائِهنَّ حتى اءَخَذَهُنَّ الطَّلقُ من ذلك فاشفِقُوا عليهنَّ و طيِّبُوا قلوبِهِنَّ حتَّى يَقِفنَ مَعَكُم ⁽²⁶¹⁾.
((برادرم جبرئيل به من خبر داد و درباره زن ها آنقدر مرا توصيه كرد، كه من تصور كردم كه حتى اف گفتن به آنها جايز نيست . و بعد جبرئيل گفت : يا محمَّد! به مردم بگو: مراقب باشيد كه به همسران و زنانتان ستم نكنيد؛ ايشان در زندگى ، يار و كمك كار شما هستند. شما بر اساس امانات الهى ، آنهارا به خانه آورديد؛ يعنى نزد شما وديعه الهى اند. محرميتى كه ميان شما و همسرانتان حاصل شده ، با كلمات مقدس اللَّه ، كتاب خدا و سنت پيامبر خاتم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم حاصل شده و به راحتى به دست نيامده است . آنها بر شما حقوقى پيدا كرده اند. ارتباط روحانى و جسمانى شما با همسرانتان حقوقى ايجاد مى كند. حقّ ديگرى كه اينها بر شما پيدا مى كنند اين است كه مادر فرزندان شما مى شوند، و فرزندان شما را در رحم خود پرورش مى دهند و در اين راه متحمل رنج و درد مى شوند؛ پس شما موظفيد در مقام اداى حقوق آنها مهربانى و شفقت داشته باشيد؛ دلهاى آنها را نسبت به خود پاكيزه نگهداريد تا هميشه با شما بمانند)).
اين توصيه ذات اقدس پروردگار از زبان جبرئيل به رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم است . اگر با اين نگاه به حقوق زن نظر كرديم ، مرد بايد در اوج عواطف انسانى با زن رفتار كند. ولى نبايد از چند نكته غفلت كنيم : يكى اين كه مسائل عاطفى قاعده مند نشده و در چهارچوبى منضبط نمى گنجد؛ دوم اين كه انسان ها از نظر عاطفى متفاوتند؛ عده اى در ابراز يا ادراك عاطفى در حد افراطند؛ بعضى متوسط و بعضى ديگر در حد تفريطند و مودت و مهربانى در روح آنها مفهومى ندارد و دل هايشان مثل سنگ است .
در روايتى آمده است كه كسى خدمت پيغمبر صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم رسيد. ديد رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم نسبت به حسنين عليهماالسلام اظهار محبت مى كنند. آنها را روى زانو نشانده اند و دست به سَر و رويشان مى كشند و آنها را مى بوسند. گفت : يا رسول اللَّه ! خدا به من ده فرزند داده است ؛ تا حالا من يكى از آنها را نبوسيده ام . پيامبر فوق العاده تعجب كرده فرمودند: دل تو از سنگ است ⁽²⁶²⁾.
بعضى از دل ها از عواطف و احساسات پاك نسبت به ديگران به خصوص به فرزند، همسر و يا پدر و مادر تهى است . و بر اساس اين كه مسائل عاطفى در انسان ها متفاوت است ، شرع مقدس ، حداقلى از وظايف را براى آنها تعيين فرموده است ؛ البته در همين حداقل ، هزاران سخن نهفته است .