فراز 18 از دعای 1 ( همۀ موجودات در تسخیر و تسلّط انسان )

الهى تو بر اين انسان ناچيز ز نيرو سيطره دادى به هر چيز به انسان داده‌اى نيرو ز بينش ز موجودات خود قادرترينش همى بينيم اكنون دل از او شاد كه خورشيد و فلك ابر و مه باد كه اندر اختيار ما چنان است و اين از لطف تو بر ما عيان است كه تو ما را به ناموس طبيعت بدادى برترى در بدو خلقت‌

باب حاجت و غنا و فقر

اين فراز، به آيه شريفه سوره فاطر اشاره دارد كه خداوند مى‌فرمايد:

﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهَ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ﴾«1»

اى مردم! شماييد نيازمندان به خدا و فقط خدا بى‌نياز و ستوده است.

ذات حق مطلق است و احاطه قيّومى بر همه موجودات دارد و همه مخلوقات در حقيقتِ ذاتِ خود وابسته او هستند. اگر كسى در راه معرفت حق، قدمى راسخ‌ بردارد، مى‌داند؛ كه حركت و سكون وجود، فقط به قدرت اوست و چون آغاز و انجام امور در مالكيّت خداوند است و كسى نمى‌تواند نيازى را از كسى برطرف كند پس برآوردن نيازهاى آفرينش به وسيله غير خداوند، صورت فعل حق است.

در حقيقت مؤثّر وجود خداست و بقيّه واسطه‌اى براى انجام امور هستند.

غنى يعنى نيازمند نبودن به چيزى در برابر فقر مطلق كه درهاى نيازمندى به سوى بى‌نياز حقيقى باز باشد و حاجت بنده در خانه او درخواست شود.

امام صادق (عليه السلام) مى‌فرمايد:

انَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ كَرِهَ إلحاحَ النّاسِ بَعْضُهُم عَلى‌ بَعْضٍ فِى المَسْألَةِ وَأَحَبَّ ذلك لِنَفْسِهِ، انَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يُحِبُّ انْ يَسْأَلَ وَيَطْلُبَ ما عِنْدَهُ.«2»

خداوند خواهش بعضى مردم از بعضى ديگر را دوست ندارد. و اين را براى خود دوست مى‌دارد. و خداوند خواستن و خواهش از آنچه در نزد اوست را دوست مى‌دارد.

در دعاى امام سجاد (عليه السلام)، بسته دانستن درهاى نيازخواهى به روى آدميان در امور مربوط به نيازهاى روزمرّه زندگى نيست؛ چرا كه نياز انسان‌ها به يكديگر بخش مهمّى از معارف اسلامى است. ولى به خاطر تفاوت در توانايى‌ها و استعدادها، در حقيقت همين نياز انسان‌ها به يكديگر است كه سرچشمه زندگى اجتماعى است.

فقر و غنا در روايات‌

وَقالَ بِحَضْرَتِهِ رَجُلٌ: اللّهُمَّ اغْنِنِى عَنْ خَلْقِكَ فَقَالَ (عليه السلام): لَيْسَ هكذا: إنّما النّاسُ بِالنّاسِ وَلكِنْ قُلْ: اللّهُمَّ اغْنِنِى عَنْ شِرارِ خَلْقِك.«3»

مردى در حضور امام سجاد (عليه السلام) گفت: خدايا مرا از آفريدگانت بى‌نياز كن.

امام (عليه السلام) فرمود: چنين نيست؛ زيرا مردم به يكديگر وابسته‌اند ولى بگو پروردگارا! مرا از آفريده شرورت بى‌نياز دار.

البته روشن است كه در درجه‌هاى توسّل به ديگران يا خواهش از مردم در صورتى كه رنگ خدايى داشته باشد؛ اشكالى نيست. ولى اگر در هر موردى، دگر بينى در نظر باشد اين نوعى شرك است. ولى نيكوتر اين كه انسان به نتيجه كار بيانديشد كه چه بايد بكند.

حضرت جواد (عليه السلام) فرمود:

الْحَوائِجُ تَطْلُبُ بِالرَّجاءِ وَهِى تَنْزِلُ بِالقَضَاء وَالعافِيَةُ احْسَنُ عَطاء.«4»

نيازها به خواهش خواسته مى‌شود و با قسمت الهى فرو فرستاده شود ولى عافيت بهترين هديه است.

مولا على (عليه السلام) خطاب به كميل مى‌فرمايد:

يا كُمَيْل! لاتَرَ النّاسَ اقْتارَك وَاصْبِرْ عَلَيه احْتِساباً بِعِزٍّ وَتَسَتُّرٍ.«5»

اى كميل! نيازمندى‌ات را به مردم نشان مده و با سرافرازى و پنهان نمودن آن بر آن شكيبا باش.

و در سفارشى به فرزندش محمد حنفيه مى‌فرمايد:

يا بُنَىَّ! إنّى اخافُ عَلَيكَ الفَقْرَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ فَإِنَّ الفَقْرَ مَنْقَصَةٌ لِلدِّينِ؛ مَدْهَشَةٌ لِلْعَقْلِ؛ داعِيَةٌ لِلْمَقْتِ.«6»

به فرزندش محمد بن حنفيه فرمود: پسرم! از تهيدستى بر تو مى‌ترسم، از آن به خداوند پناه ببر، چرا كه تهيدستى دين را ناقص و عقل را سرگردان مى‌كند و پديد آورنده دشمنى است.

نيازهاى مادّى، افراد جامعه را ترسو و چاپلوس بار مى‌آورد و بزه‌كارى و فساد اخلاقى را در اجتماع رواج مى‌دهد. اخلاق را سست و درهاى سيه روزى را به روى انسان باز مى‌كند و اين جامعه دچار عذاب و بلا مى‌شود. و هرگاه تهيدستى در جامعه عادى شود؛ مرگ بدتر اتفاق مى‌افتد.

امام على (عليه السلام) مى‌فرمايد:

الفَقْرُ الْمُوتُ الاكْبَرُ.«7»

تهيدستى، مرگ بزرگتر است.

فقر و فخر پيغمبر اسلام ((صلى الله عليه و آله)‌)

و اما معناى ديگر فقر اين است كه فقر، فقر اجتماعى و مادّى نيست، بلكه فنا شدن در مبدأ هستى و بستگى مطلق و دريافت فيض نور از غنى مطلق است.

و اين فقرى بود كه پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله) بر آن مى‌باليد و مى‌فرمود:

الْفَقْرُ فَخْرِى وَبِهِ افْتَخِرُ عَلى‌ سائر الأنبياء.«8»

فقر افتخار من است و من به آن بر همه پيامبران مى‌بالم.

و اين همان فقرى است كه خداوند در قرآن مى‌فرمايد:

﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهَ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ﴾«9»

اى مردم! شماييد نيازمندان به خدا و فقط خدا بى‌نياز و ستوده است.

هر چند معناى ظاهرى فقر عبارت از ندارى است. ولى در اين جا به جهت رابطه آدميان و خداوند كه در ريشه اصلى آن مانند يكديگرند و هر چيزى كه تصوّر شود از اين دو حالت خارج نيست، پس آدمى فقر محض و خداوند غنى مطلق است.

شكرگزارى نعمت‌

شكر حالتى نفسانى است كه همراه با تكريم مشكور است و آن تعظيم، نتيجه علم به نعمت است. و اگر نعمت را از خداى متعال نداند مرتبه‌اى از كفران نعمت را دارد. از آن جا كه نعمت‌هاى خداوندى بر پايه رحمت و محبّت به ماست و بر اساس قاعده عقلى شكر منعم واجب است پس بايد از خداى متعال تشكّر كند.

هر چند شكر و كفر انسان نسبت به نعمتى كه خداوند به او عطا نموده است هيچ نفع و ضررى براى خدا ندارد. چرا كه او كمال مطلق است. و خداوند نياز به شكر آفريده‌هاى خود ندارد. ولى شكر نعمت دهنده تنها با شناخت او صورت مى‌گيرد.

و چون شكر خداوند بر عبد واجب است، امانت يا تعهّدى است كه بايد به هر حال انجام بشود.

سرشت آدمى بر اين است كه در برابر نيكى سپاس‌گزار باشد. اگر بر خلافِ طبيعتِ فطرىِ خود رفتار كند مورد سرزنش خردمندان قرار مى‌گيرد.

حقيقت شكر

حقيقت شكر اظهار نعمت و ابراز آن است. همان گونه كه كفر نعمت، پنهان كردن‌ آن است.

مقصود از ابراز نعمت؛ به كارگيرى صحيح و مناسب آن در هدفى است كه نعمت دهنده در نظر گرفته است. و نيز ياد نعمت دهنده در زبان كه همان ستايش و تمجيد اوست.

راغب اصفهانى در تعريف شكر مى‌نويسد:

الشُّكْرُ تَصَوُّرُ النِّعْمَةِ وَإظْهارُها وَيُضادُّه الكُفْرُ وَهُوَ نِسْيانُ النِعْمَةِ وَسَتْرُها.«10»

شكر عبارت از ياد نعمت و ابراز آن است و مقابل آن كفر فراموشى نعمت و پوشاندن آن است.

مراحل شكر

شكر سه مرحله دارد:

شكر قلبى كه تصوير و ياد نعمت در ذهن و دل است.

شكر زبانى كه ستايش زبانى نعمت دهنده است.

شكر اعضا و جوارح كه انسان در برابر حدود نعمت و بهره‌بردارى مناسب و شايسته از آنها واكنش نيك انجام دهد.

امام صادق (عليه السلام) به راوى فرمود:

احْسِنُوا جَوارَ النِّعَمِ، قُلْتُ: وَما حُسْنُ الجَوَارِ؟ قالَ: الشُّكْرُ لِمَنْ انْعَمَ بِها وَأداء حُقُوقِها.«11»

هم جوارى نيكو با نعمت‌ها داشته باشيد؛ راوى پرسيد: مقصودتان چيست؟ حضرت فرمود: شكرگزار نعمت دهنده باشيد و حقوق نعمت‌ها را به جاى آوريد.

پس معرفت نسبت به نعمت؛ به كارگيرى درست نعمت است.

و توجّه به اراده نعمت دهنده؛ مهم‌ترين عامل شكرگزارى خواهد بود. همان گونه كه نداشتن آگاهى نسبت به نعمت و دهنده آن زمينه بهره‌گيرى ناصحيح از نعمت‌ها و دورى از بندگى حقيقى را فراهم مى‌آورد.

اعضاى جسمى انسان مانند چشم و گوش و زبان؛ همه استعدادهاى جا داده شده در وجود آدمى، از نعمت‌هاى هدف‌دار بوده است. و اين نعمت‌ها در حقيقت ورودى‌هاى دل و جان هستند كه بايد مراقب بود كه هر بانگ و رنگى به عرصه دل راه نيابد. چنين مراقبتى سپاس‌گزارى اين نعمت‌هاست.

با اين همه لطف و مهر خداوندى چگونه مى‌توانيم او را شكرگزارى كنيم و حق شكر نعمت‌هايش را بجا آوريم.

شاعر شيرين سخن شيراز مى‌سرايد: