فراز 4 از دعای 17 ( خیانت و نیرنگ شیطان )

نظر عرفانى به مسئله شيطان‌

«آنچه در نظام آفرينش بهره‌اى از هستى دارد، و جنبه وجودى براى او مى‌باشد، آفريده خدا و خير و رحمت است. ولى هر چه نقص است نظير زشتى و نازيبايى جنبه فقدان و عدمى و كمبود و نارسايى داشته كه نتوانسته فيض را از اللَّه دريافت كند.

يك اصل است كه اين قبيل نقص‌ها به خدا برنمى گردد، چون جنبه هستى و وجودى ندارد.

شيطان در جهان آفرينش يك موجود است، و وجود او در كل نظام هستى خير و رحمت است، كار او كه براى آن كار آفريده شده است خير و رحمت است، چنانكه وجود فرشته در نظام خلقت خير و رحمت است.

كار شيطان جز وسوسه و دعوت به بدى نيست، ولى وسوسه و دعوت به بدى براى انسانى كه بايد با نبرد در جهاد اكبر پيروز شود، خير و رحمت است.

اگر گناه در عالم نمى‌بود، اگر دعوت به گناه نمى‌بود، اگر وسوسه به گناه نمى‌بود، فقط و فقط راه صواب بود كه در آن صورت ارج و ارزشى نبود، قهراً اطاعت هم نبود؛ زيرا اطاعت براى آن است كه داعى و انگيزه‌اى ايجاد شود تا انسان ميان راه صواب و گناه، راه معينى را طى كند.

اگر راه يك طرفه باشد و راه خلاف بسته باشد جائى براى تكليف و دين باقى نمى‌ماند، لذا آنها كه به گناه راه ندارند، براى آنها تكاليفى از قبيل دين، رسالت، شريعت و مانند آن نيست.

براى فرشته‌ها تكليف نيست، رسالت و دستورالعملى نيست كه با قوانين شرعى و اعتبار شرعى و امر اعتبارى تنظيم شود.

چون انسان كمالش از راه افعال اختيارى اوست، و فعل اختيارى نيز دو بعدى است، يعنى هم راه بدى دارد، و هم راه خوبى، به عبارت ديگر راه راست و بيراهه‌ دارد، آن عاملى كه در انسان ايجاد وسوسه و انحراف مى‌كند وجودش در نظام آفرينش بركت است.

شيطان جز در حدّ دعوت سمتى ندارد، در مقابل شيطان فطرت و عقل، انسان را به فضيلت دعوت مى‌كند.

براى تكميل اين دعوت، انبيايى هم مبعوث شده‌اند كه آن فطرت را شكوفا و آن عقل را كامل كنند.

سود و زيانِ انسان را روشن و راه و چاه را براى او مقرر سازند.

اين انسان در بين دو راه قرار گرفته، و دو عامل او را به سير در اين دو راه كه يكى راه راست و يكى بيراهه است دعوت مى‌كند، و اوست كه در بين اين دو راه ايستاده و مسؤول است.

در اين جا انبيا او را هدايت مى‌كنند، و عقل هم رهبرى او را برعهده مى‌گيرد، اگر او حرف عقل، نداى فطرت، رهبرى دل و پيامِ پيام آوران الهى را شنيد، آن لذت‌هاى زودگذر را رها كرد و در مسير فضيلت افتاد و قدم برداشت، گذشته از آن كه پاداش الهى در جهان حساب و قيامت نصيبش مى‌شود، بعلاوه الطاف الهى نيز نصيبش خواهد شد، يعنى براى او امكانات سعادت بيشتر فراهم مى‌شود، لذت وارستگى را بهتر مى‌چشد، علاقه به كمال را بهتر احساس مى‌كند و دلبستگى به تقوا در او بيشتر مى‌شود و ...

ولى اگر با سوء اختيارِ خود، نه به نداى دل و فطرت از درون جواب دهد، و نه به پيام انبيا از بيرون اعتنا كند، نه بينديشد كه مصلحت در چيست، بلكه شتابزده به دنبال شهوت يا غضب بيراهه رود، تا آن جا كه زمان مهلت است او را مهلت مى‌دهند، تا جايى كه ديگر قابل الطاف الهى نباشد، در اين صورت شيطان را بر او مسلّط مى‌كنند تا بيشتر در او ايجاد وسوسه كند، زشتى‌ها را براى او زيبا جلوه دهد، و خوبى‌ها را براى او بد بنمايد و مانند آن.

اين گمراهى كيفرى است و خداى متعال كسى را در ابتدا گمراه نكرده و نمى‌كند، بلكه همه را هدايت فرموده است، اين هدايت، هدايت ابتدايى است، اگر كسى به راه فضيلت بيايد، گذشته از آن هدايت ابتدائى به عنوان پاداش، هدايت ثانوى نصيبش مى‌شود، ولى اگر كسى با اراده به بيراهه برود و از الطاف الهى بى‌نصيب بماند خداى متعال او را گمراه مى‌كند.

خدا به عنوان كيفر، يك بنده تبهكار را گمراه مى‌كند نه به آن حد كه او مجبور به انحراف بشود، بلكه باز هم اختيار باقى است، هم فطرت و نداى خفقان گرفته درونى، او را به فضيلت دعوت مى‌كند و هم پيام انبيا به گوشش مى‌رسد.

اين چنين نيست كه خدا انسان تبهكار را گمراه كند، يعنى او را مجبور به عصيان نمايد، بلكه تا زنده است اختيار دارد.

شيطان مانند سگ شكارى است، يعنى فقط براى پارس كردن است، تا معلوم شود چه كسى راه بلد است و چه كسى از بيراهه آمده، و اگر كسى عمداً بيراهه رفت اين سگ شكارى او را تعقيب مى‌كند و احياناً مى‌گزد. راه درمان و معالجه نيز هست، تا زنده است راه درمان وراه برگشت و توبه و انابه و تكامل هست.

چه اين كه اگر در راه فضيلت حركت كرد، فرشته‌ها به او كمك مى‌كنند، البته نه به آن حد كه او را مجبور به اطاعت كنند، بلكه تا زنده است راه گناه باز است، و احتمال خطر دگرگونى مى‌رود.

بنابراين انسان تا زنده است مختار است، اگر مسير فضيلت را طى مى‌كند از توفيقات الهى بيشتر برخوردار و بهره‌مند مى‌گردد، ولى اگر از روى قصد به بيراهه‌ برود از الطاف الهى بى نصيب مى‌ماند و شيطان بر او مسلّط مى‌شود، با اين حال راه برگشت باز است و رهبرى انبيا همچنان ادامه دارد.

بنابراين وجود شيطان در مجموعه نظام آفرينش خير و رحمت است.

شيطان، خود به موجب نافرمانى و عصيانى كه كرده مرتكب گناه شده و اما وسوسه او نه موجب جبر است و نه مانع تكامل كسى مى‌شود، حال اگر او اين مأموريت را انجام مى‌دهد مسئله ديگرى است. بر خلاف آنچه گفته مى‌شود: الْمَأَمُورُ مَعْذُورٌ.

اگر كسى مأمور كار بدى شد در اثر بدرفتارى خودش باز هم معذور نيست؛ زيرا چون مرتكب خلاف شد او را مأمور وسوسه كردند و چون تبهكار بود، او را مأمور وسوسه براى تبهكارى كردند، مانند آن كه كسى عمداً خودش را از بالا پرت كند و در بين راه آسيب ببيند، اين آسيب ديدن محصول آن تعهّد در سقوط است، بنابراين معذور هم نيست؛ زيرا اين مأموريت به دنبال آن عصيان و تبهكارى او صورت گرفته است.

سؤال اين است كه اگر شيطان به اذن خدا كار كند، بنابراين گناهى را مرتكب نمى‌شود، در صورتى كه هر چه خير است از جانب خداست!!

شيطان به اذن خدا كار مى‌كند. و گناهى را هم مرتكب شده است، آن گناه و عصيان استكبارى او در برابر خدا و «من گفتن او» باعث شده كه مأمور وسوسه شود، اين وسوسه بد است و اين كار بد در اثر بدرفتارى شيطان مى‌باشد، ولى وجود شيطان در جمع و اصل وسوسه در كل نظام انسانى خير و رحمت است؛ زيرا وسوسه جز دعوت به شر چيزى نيست، اگر دعوت به شرّ نمى‌بود انسان يا در حد حيوان بود و يا در حد فرشته، در حالى كه اديان، شرايع، كتابها براى حدّ ميانگين مطرح مى‌شود، در همين حدّ ميانگين امكان گناه است، چون انسان مى‌تواند گناه كند و مى‌تواند اطاعت نمايد و مى‌تواند نجد فضيلت را طى كند يا نجد رذيلت را:

در اين ميانگين است كه دين، رسالت، شريعت، نبوت و مانند آن مطرح مى‌شود و گرنه، نه بالاتر از حدّ انسانيّت صحبت دين است و نه پائين‌تر از آن.

دين به معناى قوانين اعتبارى، يعنى امر و نهى و ثواب و عقاب محدود به شريعت و مقررات است.

[وجود جهنم در عالم هستى]‌

وجود شيطان در مجموعه نظام هستى خير است، وجود جهنم نيز همانند وجود شيطان خير است.

عالمى كه جهنم نداشته باشد ناقص است، جهنم همانند بهشت در جمع نظام آفرينش از بركات الهى است، لذا وقتى حق تعالى در سوره مباركه الرحمن نعمت‌هاى قيامت را مى‌شمارد و بعد از شمارش نعمت‌هاى آن مى‌فرمايد:

و مى‌فرمايد:

وجود جهنّم نيز در جهان خلقت نعمت است؛ زيرا بسيارى از مردم براى پرهيز از جهنم سعى مى‌كنند مرتكب گناه نشوند، بعلاوه اگر ظالم به جهنم نرود محكمه عدل مستقر نخواهد بود.

اگر جهنم را نسبت به بهشت بسنجيم مى‌بينيم شرّ است، ولى اگر آن را در جمع نسبت به كل نظام آفرينش بسنجيم خواهيم ديد؛ جز خير و رحمت چيز ديگرى نيست. همچنين شيطان را در برابر فرشته مى‌سنجيم، لذا آن را موجودى بد و شر مى‌بينيم، ولى اگر در مجموع هستى بسنجيم مى‌بينيم موجودى خوب و خير است.

آنچه كه به خدا منسوب است يعنى جنبه هستى اشيا، هستى فرشته‌ها و هستى شيطان همگى خير و رحمت است، آنچه با نسبت و مقياس سنجيده مى‌شود كه يك موجودى به كمال رسيده و موجود ديگر به كمال نرسيده آن جا مسئله خير نسبى و شرّ نسبى مطرح است.

بنابراين خداوند دو رحمت دارد:

[رحمت مطلقه و رحمت نسبى‌]

1- رحمت مطلقه كه فراگير است، و عالم با آن ديد يك پارچه رحمت است:

از اين رو هر چيزى كه بر او شى‌ء اطلاق شود مشمول رحمت خداوند است.جهان آفرينش زير پوشش رحمت مطلقه است.

2- در مقابل، رحمت نسبى و غضب نسبى است، بهشت رحمت نسبى و جهنم غضب نسبى است، عفو، رحمت نسبى و قصاص غضب نسبى است، خداى رئوف و خداى منتقم يكى است كه هر دو زير پوشش مقام والاى رحمت مطلقه اللَّه ظهور مى‌كند.

در يك جاى قرآن مى‌فرمايد:

در جاى ديگر مى‌فرمايد:

اين دو آيه و اصل بنيادى در تفسير و برداشت و شناخت قرآن كريم است كه بر اساس آن هيچ نازيبائى در جهان نيست، هر چه آفريده و مخلوق خداست زيباست.

اگر يك جا خطاست و جاى ديگر صواب، اين خطا و صواب نسبى است، يعنى شيئى را كه نسبت به شى‌ء ديگرى مى‌سنجيم مى‌بينيم خطاست.

اگر جائى غضب است و جائى عفو، به خاطر سنجش اين شى‌ء به آن شى‌ء است كه به غضب و انتقام معلوم مى‌شود.

ولى آن رهبرى جامع كه مى‌گويد اين جا عفو كن زيرا جاى پاداش است و آن جا انتقام بگير چون جاى كيفر است، اين جا جاى بهشت است و آن جا جاى جهنم، آن‌ رهبرى رحمت مطلقه است، ولى آن جهان بينى محدود است كه اين خطاها و غضب‌هاى نسبى را مى‌بيند و مى‌گويد اين جا غضب و آن جا عفو است.

در حالى كه دستور در جهان بينى كلّى است كه مى‌گويد: يك جا رگ بزن، يك جا مرهم بنه، چه جراح هم رگزن است و هم مرهم گذار.

اگر كار جراحى را در هنگام بريدن ببينيم مى‌گوئيم اين قساوت و درد است، ولى اگر هنگام مالش و مرهم نهادن ببينيم مى‌گوئيم عاطفه و رقت است، ولى طب مى‌گويد هر دو بايد باشد.

اگر از ديد طب ببينيم هر دو بجاست، ولى اگر از موضعى ببينيم كه بيمار در آن حال مى‌نالد مى‌گوئيم اين جا جاى درد است و نابجاست و هنگام درمان يافتن و مرهم نهادن را گوارا مى‌دانيم.

پس اگر آن رحمت مطلقه را ببينيم، مى‌گوئيم آفرين بر نظر پاك و بلند آن رهبرى كه اين رحمت خطا پوش را داده است، رحمت مطلقه‌اى كه خطا و صواب نسبى را پوشانده است.