فراز 6 از دعای 20 ( درخواست کمال در امور اخلاقی )

دگر همچنين خصلت ناپسند ز جانم بگردان نگردم نژند ز لطفت مرا نيك فرما منش نباشم همى مايه‌ى سرزنش همه نقص اين بنده را با عطا به تكميل كامل مبدل نما

اصلاح خصلت‌هاى ناپسند

از جمله مسائلى كه به اعمال و صفات انسان حالت و محتوا مى‌دهد، نيّت و انگيزه و هدف نهايى است و افكار و رفتار بر اساس آنها شكل مى‌گيرد افراد باايمان، با انگيزه الهى و هدف‌هاى مقدس و پاك و برنامه‌هاى صحيح و سالم به سوى كارشان مى‌روند؛ در حالى كه مردم بى‌ايمان گرفتار رياكارى و تقلّب و خودبينى و دزدى هستند و به همين صفات ناپسند، اعمال آنان بى‌ارزش مى‌شود.

از ديدگاه اسلام اعمال صالح آفاتى دارد كه بايد مراقب بود؛ مانند اسيدى روى پوست همه وجود را مى‌سوزاند همچون ريا كه در عمل انجام مى‌گيرد.

گاه انسان در حين عمل گرفتار غرور و خود محورى مى‌شود و ارزش عملش نابود مى‌شود و گاه بعد از عمل دچار نيتى مخالف قصد اوّل او شده مانند اين كه پس از انفاق و احسان، منت مى‌گذارد و يا بعد از ايمان به سوى كفر و ارتداد كشيده مى‌شود و اثر عمل نيك را از بين مى‌برد.

گاه ارتكاب گناهى قبل از انجام آن در كيفرش تأثير بدى بر روى اعمال ديگر دارد چنانكه در روايت آمده است:

شرابخوار تا چهل روز اعمال و عبادات او مقبول درگاه خدا نمى‌باشد.«1»

بنابر درخواست امام سجّاد (عليه السلام) در اين جا بايد ملاحظه كرد كه: ويژگى صفات پسند و ناپسند چيست؟

به طور كلى صفاتى كه انسان دارد سه گونه است:

1- صفاتى كه از آداب و رسوم اجتماعى است، در عرف مردم به نشانه ادب اسلامى و اخلاقى رعايت آن حتمى است؛ نمونه اين آداب در كتاب حلية المتقين مفصّل بيان شده است.

گاهى وقت‌ها بى‌توجهى به آداب در جامعه سبب هرج و مرج و آسيب‌هايى به فرهنگ شده كه به ويژه در بين جوانان جبران‌ناپذير است.

اين امور هرچند از نظر شرعى اعتبار و الزامى ندارد ولى در متن جامعه بشرى مطلوب و پسنديده است و بايد در اصلاح آن كوشيد. اكنون بر اثر مشكلات اقتصادى و فرهنگى به روشنى ملاحظه مى‌شود كه آداب معاشرتى و سلوكى در بين مردم به شدت آسيب ديده است؛ احترام به والدين، معلم و همسايه، صله رحم، مهمانى اقوام و خويشان، رعايت حرمت خانواده و محرم و نامحرم، حقوق همسران، امور مسافرت، روابط دختران و پسران و ... از نمونه‌هايى است كه جايگاه آنها در جامعه خدشه‌دار شده است و بسيارى در اين زمينه بى‌شخصيت و انگشت‌نما شده‌اند.

2- صفاتى كه موجب رشد و كمال اجتماعى است، ولى نبود آن سبب عيب و نقصان و در نظر بيگانگان زمينه‌ساز اهانت و تحقير فرهنگ كشورى مى‌شود؛ مانند پديده مد پرستى و نقض حقوق قانون فردى و اجتماعى به وسيله افراد خودباخته و خيانتكار با عنوان آزادى و دمكراسى يا فرنگى مآبى روشنفكرانه با هويت غرب‌گرايى كه همه از نقشه‌هاى استعمارى است و دشمنان از آنها به عنوان ابزارى براى بررسى و تخمين روحيه پذيرش و تأثيرپذيرى ملّت‌ها استفاده آزمايشى مى‌كنند و با پيدا كردن نقاط ضعف؛ آنان را تحت سلطه خود درمى‌آورند. پس مسلمانان به ويژه جوانان بايد در برابر اين بازى‌ها هوشيار باشند.

و برخى از صفات موجب نقصان وجودى و شخصيتى انسان هستند؛ مانند حسد، كبر، بخل و كينه كه در نزد عقل و شرع مقدس ناپسند شمرده شده‌اند و فطرت آدمى هم آنها را نمى‌پذيرد، پس هر كه اين صفات مذموم را در خود نگه دارد يا بپروراند از كرامات انسانى خارج گرديده و به عالم حيوانيّت وارد مى‌شود.

براى درمان و معالجه صفات ناپسند در كتاب معراج السّعادة، مرحوم ملا احمد نراقى، راهكارهاى مفيدى آمده است.

3- صفاتى كه در باطن انسان تا حد مقبولى وجود دارد ولى به كمال بالاتر نرسيده است، مانند: عدالت، تقوا و كرامت كه در فطرت انسان‌ها كم و بيش هست ولى بايد براى پرورش و خالص كردن آن بكوشند و حضرت سجّاد (عليه السلام) در پايان اين فراز، تكميل اين دسته از صفات والاى انسانى را از درگاه حق خواستار است. اين گونه صفات در لابه‌لاى روايات معصومين (عليهم السلام) به چشم مى‌خورد.

نبى اكرم (صلى الله عليه و آله) در وصيتى به حضرت على (عليه السلام) فرمود:

يا عَلِىُّ سَبْعَةٌ مَنْ كُنَّ فِيهِ فَقَدِ اسْتَكْمَلَ حَقِيقَةَ الْإِيمانِ، وَ أَبْوابُ الْجَنَّةِ مُفَتَّحَةٌ لَهُ: مَنْ أَسْبَغَ وُضُوءَه وَ أَحْسَنَ صَلاتَهُ وَ أَدَّى‌ زَكاةَ مالِهِ وَ كَفَّ غَضَبَهُ، وَ سَجَنَ لِسانَهُ، وَ اسْتَغْفَرَ لِذَنْبِهِ، وَ أَدَّى النَّصِيحَةَ لِأَهْلِ بَيْتِ‌ نَبِيِّهِ.«2»

اى على، هفت خصلت است كه اگر آنها در كسى باشد؛ بى‌گمان حقيقت ايمانش كامل و درهاى بهشت بر روى او گشوده شده است: كامل گرفتن وضو؛ زيبا و نكوگزاردن نماز، پرداخت زكات مال، فروخوردن خشم، نگاه داشتن زبان، آمرزش خواستن از گناهان، خيرخواهى خاندان پيامبر.

حضرت صادق (عليه السلام) مى‌فرمايد:

ثَلاثَةٌ يَشْكُونَ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ: مَسْجِدٌ خَرابٌ لايُصَلِّى فِيهِ اهْلُهُ، وَ عالِمٌ بَيْنَ جُهَّالٍ وَ مُصْحَفٌ مُعَلَّقٌ قَدْ وَقَعَ عَلَيْهِ غُبارٌ لايَقْرَءُ فِيهِ.«3»

سه چيز نزد خداى گرامى و بزرگ شكوه و شكايت كنند: مسجد ويرانى كه مردمش در آن نماز نگذارند، دانشمندى كه ميان نادانان گرفتار شده است؛ قرآنى كه در گوشه‌اى آويخته شده و خاك مى‌خورد و كسى تلاوت نكند.

______________________________

(1)- بحار الأنوار: 76/ 140، باب 86، حديث 49؛ ثواب الاعمال: 244.

(2)- بحار الأنوار: 66/ 170، باب 32، حديث 12؛ الخصال: 2/ 346، حديث 13.

(3)- بحار الأنوار: 2/ 41، باب 10، حديث 4؛ الخصال: 1/ 142، حديث 163.