فراز 1 از دعای 22 ( دشواری اصلاح نفس )

او به انسان شهوت و غريزه و ميل عنايت كرده، و وى را با دنيا و زرق و برق آن روبه رو فرموده، و حالت لذت‌طلبى در آدمى نهاده، ووى را با قدرت اراده و اختيار و حواس پنج گانه ظاهرى آراسته، آنگاه فرمان قاطع مى‌دهد كه در مسئله غرايز و شهوات، و ارتباط با لذات و امور مادى، خود را محدود به حدود الهى و مقررات قرآنى و قوانين اسلامى كن، و تا روز خروج از دنيا مواظب باش آئينه نفس با هجوم تير گناه و سنگ معصيت نشكند، و دامن وجودت به حرام آلوده نگردد، و خانه دل از ذكر خدا خالى نشود، و دنيايت با آخرت جابه‌جا نگردد، و از رضايت حق و بهشت محروم نشوى، و به عذاب اليم ابد دچار نگردى.

آه، كه تهذيب و اصلاح نفس و همگام كردن آن با خواسته‌هاى حضرت حق چه كار دشوراى و چه عمل سنگينى است؟!

وجود مقدس او انسانى را كه وجودش بافته از تار و پود شهوات و اميال است، و او را بر سر سفره دنيا نشانده، و از طرفى هم موجودى ضعيف و ناتوان و محدود است، مكلّف فرموده، دلش را دريايى از معرفت نسبت به حق و قيامت و انبيا و امامان وحقايق قرا دهد، و اعضاى رئيسه‌اش را كه چشم و گوش و زبان و دست و شكم و شهوت و قدم است در گردونه عمل صالح بگذارد، و نفسش را به تمام حسنات اخلاقى آراسته نمايد، اين انسان با همه اين مطالب به راستى و به درستى‌ حقّ اوست كه به حضرت زين العابدين (عليه السلام) اقتدا كرده، به حضرت رب العزّه عرضه مى‌دارد:

الهى! تو مرا درباره اصلاح و تهذيب نفس به امورى امر فرموده‌اى كه خود به انجام آن از من تواناترى، و توانايى تو بر آن و بر من بيشتر از توانايى من است!

بنابراين مولاى من، محبوب من، معشوق من، به وجود آورنده من، قدرت خودت را بدرقه راه من كن، و توفيقت را رفيق راهم نما تا به آنچه كه در جهت اصلاح نفسم از من خواسته‌اى موفق شوم كه اگر تو به ياريم برنخيزى، چگونه از بند پرقدرت غرايز و شهوات و اميال و جاذبه‌هاى سنگين زرق و برق جاه و ثروت آزاد شوم و چسان به حسنات اخلاقى و تهذيب نفس كه هدف نبوت همه انبيا و امامان بوده آراسته گردم؟!

پروردگارا! چيزى كه تو را از من خشنود مى‌گرداند به من عطا كن و آن توفيق تحقق خواسته‌هاى توست، و رضاى خود را در حال عافيت و تندرستى از من دريافت نما.

اهل اللّه مى‌فرمايند: بدانكه نفس دشمن دوست نماست، و حيله او را نهايت نيست، و دفع شرّ او كردن و او را مقهور ساختن صعب و اهم امور است؛ زيرا به فرموده حبيب خدا (صلى الله عليه و آله):

پس تربيت كردن نفس و او را اصلاح كردن و از صفت آمادگى به مرتبه مطمئنه رساندن كار عظيم است، و كمال سعادت آدمى در تزكيه نفس است، و كمال شقاوت او در فروگذاشتن او بر مقتضاى طبع چنانكه بعد از يازده سوگند در ابتداى‌ سوره شمس مى‌فرمايد:

[صفات ذاتى نفس‌]

«بدان كه: نفس را دو صفت ذاتى است يكى هوا و يكى غضب و خمير مايه دوزخ اين دو صفت است و ديگر دركات دوزخ از آن متولد است، و اين دو صفت هوا و غضب بالضرورة در نفس بايد باشد، تا به صفت هوا جذب منافع كند، و به صفت غضب دفع مضار، تا در عالم كون و فساد وجود او باقى ماند و پرورش يابد.

اما اين دو صفت را به حد اعتدال نگاه بايد داشت كه نقصان اين دو صفت نقصان نفس و بدن است، و زيادتى اين دو صفت سبب نقصان عقل و ايمان است.

تربيت و تزكيه نفس به اعتدال رسانيدن اين دو صفت هوا و غضب است، تا هم نفس و هم بدن به سلامت ماند، و هم عقل و ايمان در ترقى باشد، و هم در موضع خويش هر يك را به فرمان شرع استعمال كند، در آن حق تقوا را مرعى دارد و در طلب رخصت و آزادى در گناه نكوشد، چه شرع و تقوا بالذّات جملگى صفات را به حد اعتدال نگاه مى‌دارد، تا بعضى غالب نشود و بعضى مغلوب كه آن صفت بهايم است و سباع؛ زيرا كه بر بهايم صفت هوا غالب است و صفت غضب مغلوب، و بر سباع صفت غضب غالب است و صفت هوا مغلوب، لاجرم بهايم به حرص و ميل شديد به خوردن درافتاده‌اند، و درندگان و سباع به استيلا و قهر و غلبه و قتل و صيد درآمده‌اند.

پس اين هر دو صفت را به حد اعتدال بايد رسانيد تا در مقام بهيمى و سبعى نماند، و ديگر صفات از آن تولد نكند كه اگر هوا از حد اعتدال تجاوز نمايد ميل شديد به غذاهاى لذيذ و حرص و امل و شهوت و خست و دنائت و بخل و خيانت پديد آيد.

و اعتدال هوا آن است كه جذب منافع كه خاصيت اوست به قدر حاجت و ضرورت كند، در وقت احتياج كه اگر به زياده از حاجت ميل كند حرص پديد آيد، و اگر به جهت پيشنهاد عمل كند امر ظاهر شود، و اگر ميل به چيزى ركيك كند دنائت و خسّت پديد آيد، و اگر ميل به چيزى رفيع و لذيذ كند شهوت زايد، و اگر ميل به نگاهداشت كند بخل گردد، و اگر از انفاق بترسد كه در فقر افتد بددلى خيزد، و اگر زياده از حاجت صرف كند تبذير باشد، و اين جمله از قبيل اسراف است ومسرف به واسطه اين صفات از نظر عنايت محروم است كه:

اگر صفت غضب از حد اعتدال تجاوز كند بدخوئى و تكبر و عداوت و حدت و تندى، و خودرأيى، و استبداد، و بى ثباتى، و كذب و عجب و تفاخر تولّد كند، و اگر غضب غالب باشد و نتواند راندن، حقددر باطن پديد آيد.

و اگر صفت غضب و صفت هوا هر دو غالب شوند حسد تولّد كند؛ زيرا كه به غلبه هوا هر چه در كس ديگر بيند و او را خوش آيد ميل به او كند، و از غلبه غضب نخواهد كه آن كس را باشد، و حسد آن است كه آنچه ديگرى دارد خواهى كه او را نباشد و از براى تو باشد، و اين جمله از قبيل ظلم است، و ظالم به واسطه اين‌ صفات از نظر عنايت هم محروم است كه:

و اگر صفت غضب ناقص و مغلوب باشد بى حميتى و بى غيرتى وزبونى و كسل و عجز و ذلت پديد آيد، و هر يك از اين صفات ذميمه منشأ دركى از دركات دوزخ است.

و چون اين صفات بر نفس مستولى و غالب گشت، طبع نفس مايل شود به فسق و فجور و قهر و غلبه وقتل و نهب و ايذا و انواع فساد ديگر. چون ملائكه به نظر ملكى در ملكوت قالب آدم نگريستند اين صفات مشاهده كردند و گفتند:

و ندانستند كه چون اكسير شريعت بر اين صفات ذميمه بهيمى و سبعى و شيطانى طرح كنند، همه صفات حميده ملكى روحانى گردد، حق تعالى در جواب ملائكه از اين جا فرمود:

[محو صفات ذميمه‌]

كيمياگرى شرع نه آن است كه اين صفات را به كلى محو كند كه آنهم نقصان باشد، فلاسفه از اين جا به غلط افتاده پنداشتند كه صفات هوا و غضب و شهوت و ديگر صفات ذميمه به كلى محو مى‌بايد كرد، سال‌ها خواص ايشان رنج برده‌اند و آن به كلّى محو نشد، ولكن نقصان پذيرفت، و از آن نقصان چون از حد اعتدال بگذشت صفات ذميمه ديگر پديد آمد، چنانكه از نقصان هوا انوثيّت و دنائت همت و فرومايگى پديد آيد و از نقصان غضب بى حميتى و سستى و بى غيرتى ظاهر شود.

خاصيت كيمياگرى دين اين است كه از اين صفات به حد اعتدال رساند و در مقام خويش به موجب فرمان صرف كند، و چنان سازد كه اين صفات او را چون اسب رام باشد كه هر كجا خواهد راند، نه چنانكه اين صفات غالب باشد تا هر كجا كه ميل نفس باشداو را اسير كند، چون اسب توسن سركش باشد بى اختيار خود را و سوار را در چاه اندازد، و يا بر ديوارى زند هر دو هلاك شوند.

پس هر وقت كه به تصرف اكسير شرع و تقوا، صفت هوا و غضب نفس به اعتدال رسد كه او را به خود در اين صفات تصرفى نماند الا به شرع، در نفس صفات حميده پديد آيد، چون جود و سخاوت و شجاعت و حلم و تواضع و مروت و قناعت و صبر و شكر و وقار و ثبات و ديگر اخلاق حميده، و نفس از مقام آمادگى به مقام اطمينان برسد و مطيع روح شريف گردد، و قطع منازل و مراحل سفلى و علوى را نمايد، و براق صفت روح را به معارج اعلى عليين برساند و مستحقق خطاب:

گرداند.