فراز 1 از دعای 4 ( مراتب و حقیقت ایمان )

كى با چنين جمال نظر با قمر كنند

يا با چنين مقال خيال شكر كنند

تا كوى توست بهر چه جاى ديگر شوند

تا عشق توست بهر چه كار ديگر كنند

(وصال شيرازى)

انسان درخت و شجره‌اى است كه بالقوّه داراى هر نوع ثمر ظاهرى و باطنى است و تاريخ حيات ثابت كرده است كه اين شجره، منافع و ميوه‌هايش جز در سايه تربيت انبيا و اوليا به فعليّت نمى‌رسد.

اين موجودى كه در قرآن مجيد از وى به عنوان احسن تقويم ياد شده اگر به دست غير انبيا بيفتد به اسفل سافلين خواهد رسيد.

نبات اين زمين با نسيم مسائل وحى و باغبانى انبيا و اوليا روئيده خواهد شد، و اصلش ثابت و فرعش آسمان‌ها را پر خواهد كرد.

اگر خود را به دست انبيا نسپاريد، دشمنان درونى و برونى دمار از روزگار شما در آورند، و بود و نبود شما را به باد دهند، و از شما جز شرّ و پستى، رذالت و دنائت، آلودگى و معصيت چيزى نخواهند گذاشت.

طوايف انسان‌ها بر اساس تقسيم قرآن‌

قرآن مجيد بر مبناى عقايد و اخلاق و اعمال، آدميان را سه طايفه مى‌داند. اين تقسيم به طور مفصّل در سوره مباركه واقعه و به نحو مختصر در سوره‌هاى ديگر قرآن مجيد آمده است.

1- مقرّبان‌ 2- اصحاب يمين‌ 3- اصحاب شِمال‌

مقرّبان‌

مقرّبان، به صريح آيات كتاب حق، پيامبران و امامان معصوم هستند كه از نظر عقيده و اخلاق و عمل، مافوق جنّ و انس و ملك‌اند.

ايمان آنان ايمان شهودى، و اخلاقشان اخلاق حق و اعمالشان در همه شؤون خالص‌ترين عمل و پر ارزش‌ترين حركت براى خدا بود.

اصحاب يمين‌

اصحاب يمين يا «ميمنه» به دلالت آيات قرآن، آن انسان‌هائى هستند كه در عقيده و عمل و اخلاق با تمام وجود پيرو انبيا و تابع امامان هدايت مى‌باشند، آن مردان و زنانى كه شاگردان قابل قبولى براى نبوّت و امامت بوده و آن انسان‌هاى والايى كه چيزى را در زندگى بر برنامه‌هاى حق مقدم نمى‌دارند، آن مردان و زنان با وفائى كه در راه استقرار مكتب انبيا از همه چيز خود گذشتند، و براى ادامه راه پيامبران از هيچ زحمت و كوششى دريغ نورزيدند.

اصحاب شِمال‌

اصحاب شمال يا «مشئمه» آن مردان و زنانى هستند كه در برابر مكتب حق و انبياى الهى كه مبلّغان آن بودند تكبّر ورزيدند و در هيچ برنامه‌اى حاضر به پذيرش حق نشدند، مردان و زنانى كه فاسد بودند و شايع كننده فساد در مجتمع انسانى.

آن مردان و زنانى كه جز شكم و شهوت، و هوا و هوس، و بت و بت پرستى، ظلم و ستم، خدعه و خيانت، و تجاوز و شرارت، قتل و غارت، استعمار و استثمار انسان‌ها، ... هدفى و كارى نداشتند.

آن انسان‌هايى كه از عقل و مغز، وجدان و انصاف، صفا و وفا چشم پوشيدند، و صفحات حيات را كه مى‌توانست با اسما و صفات حق رقم بخورد به لجن آلودگى و كثافت عقايد باطله و اخلاق ذميمه و حركات شيطانيّه نجس كردند.

آنان كه با حق مبارزه نمودند و تا مى‌توانستند انبيا و ائمه و پيروان آنان را آزردند، و از هيچ كوششى در جهت خاموش كردن چراغ هدايت دريغ نكردند.

آنان كه شب و روز خود را به بطالت سپرى كردند و عمر گرانمايه را با شيطان و شيطنت معامله نمودند و دنيا را عرصه گاه بازيگرى‌هاى خود دانستند و از هر حيوانى شريرتر شدند.

آنان كه روح و قلب و حقيقت انسان را فراموش كردند و به اين تصوّر نشستند كه انسان جز گوشت و پوست و مشتى استخوان چيز ديگرى نيست؛ انسانى كه قرآن مجيد به خاطر روح و عقلش وى را ظرف خلافت از حق و علم اسما و هدايت و نورانيّت و شرف و كرامت مى‌داند.

آنان كه ارزش ملكوتى انسان را به پست‌ترين مرحله رساندند و در گمراهى و گمراه كردن بيداد كردند.

خرّمى و سر سبزى حيات، سرور و نشاط زندگى، طراوت عرصه حيات انسان به وحى و نبوّت و امامت و متابعت از واقعيت‌ها است.

رشد و كمال، معلول نبوّت و امامت و پيروى از اولياى الهى است.

حقيقت طوايف انسان‌ها در كلام رازى‌

نجم الدين رازى در شرح حال اين سه طايفه و ترجمه حقيقت و باطن آنان، در رساله «عقل و عشق» مى‌گويد:

«چون روح انسانى به قالب وى پيوندد، از حسن تدبير و تركيبى كه در اين صورت:

﴿وَصَوَّرَكُمْ فَأحْسَنَ صُوَرَكُمْ﴾«9»

و شما را صورتگرى كرد و صورت‌هايتان را نيكو گردانيد.

رفته است، هر موضعى از مواضع ظاهر و باطن آن صورت قالب و محلّ ظهور صفتى از صفات روح شود، و چنانكه چشم محلّ ظهور صفت بينايى، و گوش محلّ شنوايى، و زبان محلّ گويايى و دل محلّ دانايى و باقى همچنين، پس به واسطه اين محالّ جسمانى كه هر يك قالب صفتى از صفات روح است معلوم شود كه روح در عالم خويش بدين صفات موصوف بوده است و اين قالب خليفه روح آمد و آيينه جمال نماى ذات و صفات او، تا به حسب هر صفت كه در روح بود اين جا در قالب محلّى پديد آورد كه مظهر آن صفت شود و آن صفت غيبى را در اين عالمِ شهادت پيدا كند، تا چنانكه روح در عالم غيب مُدرك كلّيات بود، در عالم شهادت مدرك جزئيّات شود تا خلافت:

﴿عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ﴾«10»

داناى نهان و آشكار است، و او حكيم و آگاه است.

پس چنانكه شخص انسانى مُنبئ است از ذات روح، محلّ هر صفتى از شخص انسان منبئ است از آن صفت روح. چنانكه چشم محلّ بينايى است از آن كه روح موصوف است به صفت بينايى، دل به حقيقت محلّ ظهور عقل آمد و منبئ است از آن كه روح موصوف است به صفت عقل، چه عقل دانش محض است و دانش را دانايى بايد كه صفت دانش به ذات آن موصوف قائم باشد، چنانكه حق تعالى عالم است و علم صفت اوست و به ذات او قائم؛ اشارتِ:

﴿إنّى جاعِلٌ فِى الْأرْضِ خَليفَةً﴾«11»

به يقين جانشينى در زمين قرار مى‌دهم.

بدين معناست، يعنى: چنانكه قالب خليفه روح است تا صفات روح را آشكارا كند و به نيابت و خلافت روح در عالم شهادت بر كار شود، روح خليفه حق است تا صفات حق آشكارا كند و به نيابت و خلافت وى در عالم غيب و شهادت به روح و قالب بر كار باشد.

پس خلايق در مرتبه خلافت:

﴿وَهُوَ الِّذى جَعَلَكُمْ خَلائِفَ الْأرْضِ﴾«12»

اوست كسى كه شما را در زمين، جانشينان [نسل‌هاى گذشته‌] قرار داد.

سه طايفه آمدند چنانكه فرمود:

﴿وَكُنتُمْ أَزْوَاجاً ثَلَاثَةً* فَأَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ* وَأَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ* وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ* أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ﴾«13»

وشما سه گروه شويد* سعادتمندان، چه بلند مرتبه‌اند سعادتمندان!* و شقاوتمندان، چه دون پايه‌اند شقاوتمندان!* و پيشى گيرندگان [به اعمال نيك‌] كه پيشى گيرندگان [به رحمت و آمرزش‌] اند،* اينان مقربان‌اند.

[اصحاب مشئمه‌]

[غلبه صفات حيوانى بر ملكى‌]

طايفه‌اى را كه صفات حيوانى، از بهيمى و سَبُعى و صفات شيطنت بر صفات مَلَكىِ روحانى غالب مى‌آيد، نور عقل ايشان مغلوب هوا و شهوت و طبيعت حيوانى مى‌گردد و روى به طلب استيفاى لذّات و شهوات جسمانى مى‌آورند و حرص و حسد و حقد و عداوت و غضب و شهوت و كبر و بخل و ديگر صفات ذميمه حيوانى را پرورش مى‌دهند تا به دركات سفلى مى‌رسند:

﴿ثُمَّ رَدَدْناهُ أسْفَلَ سافِلينَ﴾«14»

آن گاه او را [به سبب گناهكارى‌] به [مرحله‌] پست‌ترينِ پَستان بازگردانديم.

آنها اصحاب مشئمه‌اند.

[غلبه صفات ملكى بر حيوانى‌]

طايفه‌اى ديگر را كه صفات مَلَكىِ روحانى بر صفات حيوانى جسمانى غالب مى‌آيد، هوا و شهوت ايشان مغلوب نور عقل مى‌گردد تا در پرورش نور عقل و صفات حميده مى‌كوشند و نفى اخلاق ذميمه مى‌كنند، چه مصباح عقل را اخلاق حميده چون روغن آمد و اخلاق ذميمه چون آب.

و اين طايفه دو صنف آمدند، صنفى آنند كه پرورش عقل و اخلاق هم به نظر عقل دهند، عقل ايشان از ظلمت و آفت وهم و خيال صافى نباشد؛ هر چند به جهد تمام بكوشند عقل را به كماليّت خود نتوانند رسانيد و از خلل شبهات و خيالات فاسد مصون نمانند، چه يك سرّ از اسرار شريعت آن است كه در آن نورى تعبيه است كه بر دارنده ظلمت طبيعت است و زايل كننده آفت وهم و خيال.

پس اين طايفه چون بى‌نور شرع پرورش عقل دهند اگر چه نوعى از صفاها حاصل كنند كه ادراك بعضى معقولات توانند كرد، امّا از ادراك امور اخروى و تصديق انبيا: و كشف حقايق بى‌بهره مانند و در طلب معرفت حق تعالى چون ديده عقل را بى‌نور شرع استعمال كنند و در تيهِ ضلالت سرگردان و متحيّر شوند.

حدّ عقل در اين معنى آن است كه: اثبات وجود بارى- جلّ جلاله- كند و اثبات صفات كمال و سلب صفات نقصان از ذات او؛ بدان مقدار معرفت، نجات حاصل نيايد، و اگر عقل را بى‌نور شرع در معرفت تكليف كنند در آفت شبهات افتند، چنانكه فلاسفه جداى از شرع افتادند و انواع ضلالتْ ايشان را حاصل آمد، به اختلافات بسيار كه با يكديگر كردند و جمله دعوى برهان عقلى نمودند.

اگر عقل را در آن ميدان مجال جولان بودى، اختلاف حاصل نيامدى، چنانكه در معقولاتى كه عقل را مجال است هيچ اختلاف نيست كه:

طَريقُ الْعَقْلِ واحِدٌ.«15»

راه عقل يكى است.

[اصحاب ميمنه‌]

و صنفى ديگر آنند كه پرورش عقل به نظر شرع و متابعت انبيا: و نور ايمان داده‌اند، تا نور شرع و نور متابعت و نور ايمان، نور باصره بصر عقل ايشان شده است تا بدان نور هر كس به حسب استعداد خويش و قابليّت حصول آن نور، مُدرك حقايق غيب و امور اخروى شده‌اند، اگر چه از پس حجب بسيار نگريسته‌اند. امّا عقل ايشان به دلالت نور ايمان از مدركات غيبى تفرّس احوال آخرت كرده است و مصدّق آن بوده كه:

اتَّقُوا فِراسَةَ الْمُؤْمِنِ فَإنَّهُ يَنْظُرُ بِنُورِ اللّهِ.«16»

از فراست و هوشيارى مؤمن پروا كنيد كه او با نور خدا مى‌نگرد.

اين طايفه اصحاب ميمنه‌اند، مشرب ايشان از عالم اعمال است، معاد ايشان درجات نعيم باشد، به اين دليل اين طايفه را به معرفت ذات و صفات خداوندى به حقيقت راه نيست، كه به آفت حجب صفات روحانى نورانى هنوز گرفتارند كه:

انَّ لِلّهِ تَعالى‌ سَبْعينَ ألْفَ حِجابٍ مِنْ نُورٍ وَظُلْمَةٍ.«17»

همانا خدا را هفتاد هزار حجاب از نور و ظلمت است.

و جاى ديگر فرمود:

حِجابُهُ النُّورُ، لَوْ كُشِفَتْ لَأحْرَقَتْ سُبُحاتُ وَجْهِهِ مَا انْتَهى‌ إلَيْهِ بَصَرُهُ مِنْ خَلْقِهِ.«18»

حجاب او نور است، كه اگر بر طرف شود اشراقات وجه او تمام بينندگان را بسوزاند.

لاجرم با اين طايفه گفتند: زنهار تا عقل با عِقال را در ميدان تفكّر در ذات حق- جلّ و علا- جولان ندهيد كه نه حدّ وى است.

تَفَكَّرُوا فى آلاءِ اللّهِ وَلا تَتَفَكَّرُوا فى ذاتِ اللّهِ.«19»

در نعمت‌هاى خدا انديشه كنيد و در ذات خدا انديشه منماييد.

[طائفه مقرّبان‌]

آنجا كه راهبر بى‌خودى است، و سير در آن دريا جز به قدم فنا نتوان كرد، و عقل عين بقاست و ضدّ فنا، پس در آن دريا جز فانيان آتش عشق را سير ميسّر نگردد؛ جاى مقرّبان است و اين طايفه سيّم‌اند كه:

﴿وَالسّابِقُونَ السّابِقُونَ* اولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ﴾«20»

و پيشى گيرندگان [به اعمال نيك‌] كه پيشى گيرندگان [به رحمت و آمرزش‌] اند،* اينان مقربان‌اند.

تار و پود جامه وجود ايشان از پودى ديگرست، لاجرم گردن همّت ايشان را جز به كمند جذبه عشق بند نتوان كرد، كه از معدن ماوراى كَونَيْنْ گوهر اوست.

اشارت «وَالسّابِقُونَ السّابِقُونَ» مگر در حقّ ايشان بر آن معناست كه در بدايت فَطْر، روح ايشان سابق ارواح بوده است، و پيش از آن كه به اشارت «كُن» از مَكمن علم اللّه به عالم ارواح آمده است به سعادت قبول تشريف «يُحِبُّهُمْ» مخصوص و مشرَّف بوده و در عالم ارواح به سعادت قبول رِشاش‌«21» انوار:

إِنَّ اللّهَ خَلَقَ الْخَلْقَ فى ظُلْمَةٍ ثُمَّ رَشَّ عَلَيْهِمْ مِنْ نُورِه، فَمَنْ أصابَهُ ذلِكَ النُّورُ اهْتَدى‌، وَمَنْ أخْطَأهُ ضَلَّ.«22»

همانا خداوند خلايق را در ظلمت آفريد، سپس از نور خود بر آنان پاشيد، پس هر كه آن نور بدو رسيد هدايت يافت، و هر كه بدو نرسيد گمراه گشت.

از ديگران اختصاصِ:

﴿إِنَّ الَّذِينَ سَبَقَتْ لَهُم مِنَّا الْحُسْنَى‌﴾«23»

بى‌ترديد كسانى كه پيش‌تر از سوى ما وعده نيك به آنان داده‌اند، از دوزخ دورشان نگه مى‌دارند.

يافته و چون به عالم قالب پيوست، اگر چه روزكى چند از براى پرورش قالب، او را در مرتع حيوانى فرو گذاشته، امّا بدان باز نگذاشته ناگاه به كمند عنايت روى دل او را از كلّ آفرينش بگردانيده و سلسله محبّت «يُحِبُّهُمْ» بجنبانيده و به آب رأفت و رحمتْ تخم «وَيُحِبُّونَهُ» را در زمين دل او پرورش داده و نداى لطف حق به سرّ جان او رسيده.

و آن طايفه را كه به كمند جذبات الوهيت روى از مطالب بشريّت و مقاصد نفسانى بگردانند و در سير عبوديّت به عالم ربوبيّت رسانند و قابل فيض بى‌واسطه گردانند دو صنف‌اند:

يكى آنهايند كه در عالم ارواح در صفوفِ:

الْأرْواحُ جُنُودٌ مُجَنَّدَةٌ.«24»

در صف اول بوده‌اند، قابل فيض الوهيّت بى‌واسطه گشته، و ايشان انبيايند كه در قبول نور هدايت مستقلّ‌اند.

و صنف دوم ارواح اولياست كه قابل فيض حق به واسطه تُتُق‌«25» ارواح انبيايند و در دولتِ متابعت ايشان. امّا چون بر طينت روحانيّت ايشان خمير مايه رشاشِ:«ثُمَّ رَشَّ عَلَيْهِمْ مِنْ نورِهِ» نهاده بودند چون به كمند جذبه روى از مزخرفات دنياوى بگردانيدند، هم بدان نور از پس چندين هزار تتقِ عزّت، جمال وحدت مشاهده كردند، چنانكه اميرالمؤمنين على (عليه السلام) فرمود:

ما كُنْتُ أعْبُدُ رَبًّا لَمْ أرَهُ.«26»

خدايى را كه [با چشم دل‌] نديده‌ام نمى‌پرستم.

مبادى عشق اين جا پيدا گردد.

[حقيقت عشق‌]

تخم عشق در بدايت حال اگر چه به تصرّفِ‌ «ثُمَّ رَشَّ عَلَيْهِمْ مِنْ نورِهِ» «27»در زمين ارواح انداختند امّا تا آبِ‌ «ما كُنْتُ أعْبُدُ رَبًّا لَمْ أرَهُ» بدان نرسيد، سبزه‌﴿إنّى ذاهِبٌ إلى‌ رَبِّى﴾«28» پيدا نيامد.

بلكه تخم عشق در بدايت بيخودى به دستكارى «يُحِبُّهُمْ» در زمين «يُحِبُّونَهُ» انداختند و آب‌﴿ألَسْتُ بِرَبِّكُم‌﴾ بدو رسانيدند سبزه‌﴿قالُوا بَلى‌﴾«29» پيدا آمد.

اول كه شرر آتش عشق از قَدّاحه:

فَأحْبَبْتُ أنْ اعْرَفَ.«30»

دوست داشتم تا شناخته گردم.

برخاست، هنوز نه عالم بود و نه آدم. حرّاقه سياه روى‌ «خَلَقَ الْخَلْقَ فى ظُلْمَةٍ» مى‌بايست تا قابل آن شرر گردد كه:

فَخَلَقْتُ الْخَلْقَ لِكَى أُعْرَفْ.«31»

پس خلايق را آفريدم تا شناخته شوم.

چون در اين عالم كبريت صدق طلب را كه به حقيقت كبريت احمر است آتش افروز آن شرر مى‌كنند، از كبريت صدق طلب كه نتيجه «يُحِبُّونَهُ» است، شرر آن آتش كه نتيجه «يُحِبُّهُمْ» است مشتعل مى‌شود. آن شعله را «عشق» خوانند. چون آن آتش‌ شعله كشيد هر چه در خانه وجود هيزم صفات جسمانى و روحانى است جمله فراسوختن مى‌آيد. اين جا عشق در عالم انسانى صفت قيامت را آشكارا كند، چنانكه خواجه (صلى الله عليه و آله) فرمود:

مِنْ أشْراطِ السّاعَةِ نارٌ تَخْرُجُ مِنْ قِبَلِ الْيَمَنِ تَطْرُدُ النّاسَ إلى‌ مَحْشَرِهِمْ.«32»

از نشانه‌هاى قيامت آتشى است كه از سوى يمن بيرون مى‌آيد كه مردم را به سوى محشرشان سوق مى‌دهد.

زمين صفات بشرى را مبدَّل مى‌كند:

﴿يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ وَالسَّمَاوَاتُ﴾«33»

[در] روزى كه زمين به غير اين زمين، و آسمان‌ها [به غير اين آسمان‌ها] تبديل شود.

آسمان صفات روحانى را درنوردند:

﴿يَوْمَ نَطْوِي السَّماءَ كَطَيِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ﴾«34»

روزى كه آسمان را در هم مى‌پيچيم، مانند در هم پيچيدن طومار.

چنانكه مصدر موجوداتْ حضرت جلّت بود مرجعْ همان حضرت باشد:

﴿إِنَّ إِلَىٰ رَبِّكَ الرُّجْعَىٰ‌﴾«35»

بى‌ترديد بازگشت به سوى پروردگار توست.

به همان ترتيب كه آمدند روند. باز از كارگاه قدرت به عالم روحانيّت آيند و از آن‌ روحانيّت به جسمانيّت، به همان قدم بازگردانندش:

﴿كَمَا بَدَأْنَا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِيدُهُ﴾«36»

همان گونه كه نخستين بار آفريده‌ها را آفريديم، دوباره آنان را باز مى‌گردانيم.

چون آتش عشق در غلبات وقت، به خانه‌پردازى وجود صفات بشريّت برخاست، در پناه نور شرع به هر قدمى كه بر قانون متابعت كه صورت فناست مى‌زند، نور كشش كه فنابخش حقيقى است از الطاف ربوبيّت، استقبال او مى‌كند كه:

مَنْ تَقَرَّبَ إلَىَّ شِبْراً تَقَرَّبْتُ إلَيْهِ ذِراعاً.«37»

هر كه يك وجب به من نزديك شود من يك ذراع به او نزديك مى‌گردم.

در اين مقام رونده جز به زمام كشتى عشق و قدم ذكر و بدرقه متابعت نتواند رفت كه:

﴿قُلْ إِن كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللّهُ﴾«38»

بگو: اگر خدا را دوست داريد، پس مرا پيروى كنيد تا خدا هم شما را دوست بدارد.

پس به حقيقت، عشق است كه عاشق را به قدم نيستى به معشوق رساند و عقل، عاقل را به معقول بيش نرساند، و اتّفاق علما و حكما است كه حق تعالى معقولِ عقل هيچ عاقل نيست، زيرا بزرگان فرموده‌اند:

لا تُدرِكُهُ الْأبصارُ وَلا تَكْنُفُهُ الْعُقُولُ، وَهُوَ يُدْرِكُ الْأبْصارَ وَيَكْنُفُ الْعُقُولَ. وَلا يُحيطُونَ بِشَىْ‌ءٍ مِنْ عِلْمِهِ إلّابِما شاءَ وَقَدْ أحاطَ بِكُلِّ شَىْ‌ءٍ عِلْماً.

چشمها او را در نيابد و خردها بر او احاط نكند و حالا آن كه چشمها را دريابد و بر خردها احاطه كند، و جز به اندازه‌اى كه او بخواهد به علم او احاطه نيابند و حال آن كه علم او به همه چيز احاطه دارد.

پس چون عقل را بر آن حضرت راه نيست، رونده به قدم عقل بدان حضرت نتواند رسيد؛ زيرا كه موصوف به هستى است، الّا به قدمِ‌﴿فَاْذْكُرُونى﴾«39»، كه ذكر حق است.

﴿إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ﴾«40»

حقايق پاك [چون عقايد و انديشه‌هاى صحيح‌] به سوى او بالا مى‌رود و عمل شايسته آن را بالا مى‌برد.

پس رفعتى كه ميسّر مى‌شود و صعودى كه سوى حق صورت مى‌بندد نيست الّا به واسطه عمل صالح، و عمل صالح وقتى باشد كه بى‌شايبه ريا باشد. و مراد از ريا، هستى و در ميان بودن شخص است در انواع طاعات و عبادات.

پس ذاكر به حق به قدم‌﴿فَاذْكُرُونى‌﴾ راه حضرت‌﴿أذْكُرْكُمْ‌﴾ سپرد و به كلّى متوجّه آن يار شود، به زمام كشتى عشق و بدرقه متابعت و دلالت جبريل عقل تا به سدرة المنتهى روحانيّت برود، كه ساحل بحر عالم جبروت است و منتهاى عالم معقول، پس جبريل عقل را خطاب رسد كه:

لَوْ دَنَوْتَ أنْمُلَةً لَاحْتَرَقْتَ.«41»

اگر به اندازه سر انگشتى نزديكتر شوى خواهى سوخت.

از آنجا راه جز به راهبرى رفرف‌«42» عشق نتواند بود، اين جاست كه عشق از كسوت عين و شين و قاف بيرون آيد و در كسوت جذبه روى بنمايد. به يك جذبه سالك را از قاب قوسين سر حدّ وجود بگذراند و در مقام أوْ أدْنى بر بساط قربت نشاند كه:

جَذْبَةٌ مِنْ جَذَباتِ الْحَقِّ تُوازى عَمَلَ الثَّقَلَيْنِ.«43»

يعنى به معامله ثقلين آنجا نتواند رسيد جز به جذبه. و اين جا ذكر نيز از قشر﴿فَاذْكُرُونى‌﴾ بيرون آيد، سلطان‌﴿أذْكُرْكُمْ‌﴾ جمال بنمايد، ذاكرْ مذكور گردد و عاشقْ معشوق شود، و چون عشقْ عاشق را به معشوق رسانيد، عشق دلالت صفت بر در بماند.

عاشق چون قدم در بارگاه وصال معشوق نهاد پروانه صفت نقد هستى عاشق را نثار قدم شعله شمع جلال معشوقى كند تا معشوق به نور جمال خويش عاشق سوخته را ميزبانى كند.

هستى مجازى عاشقى برخاسته و هستى حقيقى معشوقى از خفاى‌«كُنْتُ كَنْزاً مَخْفِيّاً» متجلّى شده، از عاشق جز نام نماند.

اشارتِ:

لا يَزالُ الْعَبْدُ يَتَقَرَّبُ إلَىَّ بِالنَّوافِلِ وَالْعِباداتِ حَتّى‌ احِبَّهُ فَإذا أحْبَبْتُهُ كُنْتُ لَهُ سَمْعاً وَبَصَراً وَلِساناً وَيَداً، فَبى يُبْصِرُ وَبى يَنْطِقُ وَبى يَسْمَعُ وَبى يَبْطُشُ.«44»

بنده، پيوسته با انجام مستحبّات به من نزديكى مى‌جويد تا آنجا كه او را دوست دارم، چون او را دوست داشتم گوش و چشم و زبان و دست او مى‌شوم، پس به من مى‌بيند و به من سخن مى‌گويد و به من مى‌شنود و به من همه چيز را مى‌گيرد.

بدين معنى باشد.

فايده تكرار لفظ﴿وَالسّابِقُونَ السّابِقُونَ‌﴾ اين جا محقّق گردد، چون دانستى كه السّابقون در بدايت آنها بودند كه در خطاب‌﴿كُنْ‌﴾ سابق ارواح بودند، در نهايت كه وقت مراجعت است به خطاب‌﴿ارْجِعى إلى رَبّكِ﴾«45»، گوى مسابقت در ميدان قربت هم ايشان ربوده‌اند كه:

﴿وَالسّابِقُونَ السّابِقُون* اولئِكَ الْمُقَرَّبُون﴾«46»

و پيشى گيرندگان [به اعمال نيك‌] كه پيشى گيرندگان [به رحمت و آمرزش‌] اند،* اينان مقربان‌اند.

يعنى:

السّابِقُونَ الْأوَّلُونَ بِالْخُرُوجِ عَنْ غَيْبِ الْغَيْبِ، هُمُ السّابِقُونَ الْآخِروُنَ بِالرُّجُوعِ إلى‌ غَيْبِ الْغَيْبِ.

«نَحْنُ اْلاخِرُونَ السّابِقُونَ‌»رمزى بدين معناست«47»

حيات جداى از انبيا (عليهم السلام)‌

حضرت سجاد (عليه السلام) در فراز «الَّلهم وَ أَتْباعَ الرُّسُلِ وَ مُصَدِّقُوهُمْ مِنْ اهْلِ الْأَرْضِ بِالْغَيْبِ» به مسأله حيات واقعى انسان كه پيروى از انبياى الهى است؛ اشاره مى‌فرمايد و خداوند متعال هم همه انسان‌ها را به پذيرش اين حيات حقيقى فرا مى‌خواند:

﴿يأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ اسْتَجِيبُواْ لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْيِيكُمْ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ ‌وَ أَنَّهُ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ﴾«48»

اى اهل ايمان! هنگامى كه خدا و پيامبرش شما را به حقايقى كه به شما [حيات معنوى و] زندگى [واقعى‌] مى‌بخشد، دعوت مى‌كنند اجابت كنيد، و بدانيد كه خدا ميان آدمى و دلش حايل و مانع مى‌شود [تا حق را باطل و باطل را حق مپندارد] و مسلماً همه شما به سوى او گردآورى خواهيد شد.

دعوت اسلام به سوى حيات و زندگى است، حيات مادى، حيات فرهنگى، حيات اقتصادى، حيات سياسى به معناى واقعى، حيات اخلاقى و اجتماعى در تمام زمينه‌ها.

اقسام حيات در قرآن‌

«اين پرسش است كه آيا مردم قبل از اسلام و دعوت پيامبر مرده بودند كه قرآن آنها را دعوت به حيات مى‌كند؟

پاسخ سؤال اين است كه: آنها فاقد حيات از منظر قرآن بودند. حيات و زندگى مراحل مختلفى دارد، كه قرآن به همه آنها اشاره كرده است:

1- گاهى به معناى حيات گياهى آمده است:

﴿اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا ۚ قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾«49»

بدانيد كه خدا زمين را پس از مردگى‌اش زنده مى‌كند. همانا ما نشانه‌ها [ى ربوبيت و قدرت خود] را براى شما بيان كرديم تا بينديشيد.

2- گاهى به معناى حيات حيوانى ذكر شده است:

﴿إِنَّ الَّذِى أَحْيَاهَا لَمُحْىِ الْمَوْتَى‌ إِنَّهُ عَلَى‌ كُلّ شَىْ‌ءٍ قَدِيرٌ﴾«50»

يقيناً مردگان را زنده مى‌كند؛ زيرا او بر هر كارى تواناست.

3- زمانى به معناى حيات فكرى و عقلانى و انسانى آمده است:

﴿أَوَمَنْ كَانَ مَيْتًا فَأَحْيَيْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي الظُّلُمَاتِ لَيْسَ بِخَارِجٍ مِنْهَا ۚ كَذَٰلِكَ زُيِّنَ لِلْكَافِرِينَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾«51»

آيا كسى كه [از نظر عقلى و روحى‌] مرده بود و ما او را [به وسيله هدايت و ايمان‌] زنده كرديم، و براى وى نورى قرار داديم تا در پرتو آن در ميان مردم [به درستى و سلامت‌] حركت كند، مانند كسى است كه در تاريكى‌ها [ىِ جهل و گمراهى‌] است و از آن بيرون شدنى نيست؟! اين گونه براى كافران [به خاطر لجاجت و عنادشان‌] آنچه انجام مى‌دادند، آراسته شد [تا گمان كنند اعمالى را كه انجام مى‌دهند نيكوست.]

4- گاهى به معناى حيات جاودان جهان ديگر آمده است:

﴿يَقُولُ يَا لَيْتَنِي قَدَّمْتُ لِحَيَاتِي﴾«52»

مى‌گويد: اى كاش براى اين زندگى‌ام [عبادت خالصانه و كار نيك‌] پيش فرستاده بودم.

5- زمانى به معناى علم و توانايى بى حد است آن چنان كه درباره خدا مى‌گوييم:

﴿وَ تَوَكَّلْ عَلَى الْحَىّ الَّذِى لَايَمُوتُ وَ سَبّحْ بِحَمْدِهِ وَكَفَى‌ بِهِ ‌بِذُنُوبِ عِبَادِهِ خَبِيرًا﴾«53»

و بر آن زنده‌اى كه هرگز نمى‌ميرد توكّل كن، و او را همراه با ستايش تسبيح گوى، و كافى است كه او به گناهان بندگانش آگاه باشد.

با توجه به اين اقسام كه مردم عصر جاهلى گرچه زندگى مادى حيوانى داشتند امّا از زندگى انسانى و معنوى و عقلانى محروم بودند، قرآن آمد و آنها را دعوت به حيات و زندگى كرد و دين اسلام يك دين راستين است كه حركت، در همه زمينه‌هاى زندگى ايجاد مى‌كند و روح به فكر و انديشه مى‌دهد. احساس مسؤوليّت مى‌آفريند؛ همبستگى و اتحاد و ترقّى و تكامل در همه زمينه‌ها ايجاد مى‌كند و به تمام معنى حيات آفرين مى‌باشد.

و دعوت حياتى در وهله اول مربوط به جهاد و ايمان و قرآن و بهشت است كه از عوامل اصلى حيات مى‌باشد. هر چند مفهوم آيه محدود است ولى شامل هر برنامه و هر دستورى كه شكلى از اشكال حيات انسانى را بيافريند؛ مى‌باشد«54»

حقيقت دعوت انبيا (عليهم السلام)‌

«حقيقت امر و ركن واقعى اين دعوت چيزى است كه انسان را از پرتگاه فنا و هلاكت، رهائى داده و زنده‌اش مى‌كند.

زندگى گران‌بهاترين متاعى است كه موجود زنده براى خود سراغ دارد. و در ماوراى زندگى غير از عدم و بطلان چيزى ديگرى نيست. و اين ارزش را براى زندگى به خاطر اثر آن قائل است كه عبارت از شعور و اراده كه نشاط و سعادت زندگى به آن است، پس به اين جهت همواره از جهل و نداشتن حريّت اراده و اختيار مى‌گريزد.

انسان هم كه يكى از موجودات زنده است، مانند همه موجودات مجهّز به سلاحى كه زندگى معنوى او حقيقت وجود اوست. همان طور كه تمامى انواع موجودات مسلّح به سلاحى كه حافظ وجود و بقايشان باشد، هستند، و سلاح انسان همان اراده و اختيار اوست كه خيرات و منافع او را از شرور و مضارّش مشخص نموده و او را به آن يكى سوق و از ديگرى زنهار مى‌دهد.

اين هدايت الهى كه نوع انسانى را به سوى سعادت و خير و منافع وجودش دلالت مى‌كند هدايتى تكوينى است و از مشخّصات نحوه خلقت اوست.

انسان سعادت وجود خود را به طور قطع درك مى‌كند. و در اين دركش دچار ترديد نمى‌شود. اگر در جايى دچار غفلت و شبهه شود به خاطر تأثير عوامل و اسباب نامناسب ديگرى است كه موجودى را از مسير خيرات و منافع آن به سوى ضرر و شرش سوق مى‌دهد. همان طور كه در قرآن بر روى آن پافشارى نموده و مى‌فرمايد:

راه سعادت و علم و عملى كه منتهى به آن مى‌شود بر هيچ انسانى پوشيده و مخفى نيست و هر انسانى به فطرت خود مى‌فهمد كه چه معارفى را بايد معتقد باشد و چه كارهايى را بايد بكند.

﴿فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا ۚ لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ۚ ذَٰلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَٰكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾«55»

پس [با توجه به بى‌پايه بودن شرك‌] حق‌گرايانه و بدون انحراف با همه وجودت به سوى اين دين [توحيدى‌] روى آور، [پاى‌بند و استوار بر] سرشت خدا كه مردم را بر آن سرشته است باش براى آفرينش خدا هيچ گونه تغيير و تبديلى نيست؛ اين است دين درست و استوار؛ ولى بيشتر مردم معرفت و دانش [به اين حقيقت اصيل‌] ندارند.

گاهى انسان در اعتقاد يا عملش از طريق حق منحرف شده و دچار اشتباه مى‌گردد وليكن اين خط مستند به فطرت انسان و هدايت الهى نيست، بلكه به خاطر اين است كه او خودش عقل خود را دزديده و در اثر پيروى هواى نفس و تسويلات جنود شيطان، راه رشد خود را گم كرده است.

﴿أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَٰهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَىٰ عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَىٰ سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَىٰ بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَنْ يَهْدِيهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ ۚ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ﴾«56»

پس آيا كسى كه معبودش را هواى نفسش قرار داده ديدى؟ و خدا او را از روى علم و آگاهى خود [بر اين كه شايسته هدايت نيست‌] گمراه كرد، و بر گوش و دلش مُهرِ [تيره بختى‌] نهاد، و بر چشم [دلش‌] پرده‌اى قرار داده است، پس چه كسى است كه بعد از خدا او را هدايت كند؟ آيا متذكّر [حقايق‌] نمى‌شويد؟

پس اين علم و عملى كه فطرت انسانى انسان را به سوى آن دعوت مى‌كند از لوازم زندگى سعيد انسانى است كه جا دارد نامش را زندگى گذاشت و چنين زندگى به چنين علم و عملى نيازمند است.

پس براى آدمى يك زندگى حقيقى هست كه اشرف و كامل‌تر از حيات پست‌ دنيايى اوست و وقتى به آن زندگى مى‌رسد كه استعدادش كامل و رسيده شده باشد. اين تماميّت استعداد به وسيله آراستگى به دين و دخول در زمره اولياى صالحين، دست مى‌دهد.

آيه شريفه سوره انفال اشاره به همان استعداد نموده و مى‌فرمايد:

عمل كردن به آن دستورهايى كه دعوت حقه اسلامى، بشر را به آن مى‌خواند.

انسان را براى درك آن زندگى حقيقى مستعد مى‌سازد همچنان كه اين زندگى حقيقى هم منشأ و منبع اسلام است. علم نافع و عمل صالح از آن زندگى سرچشمه مى‌گيرد.

اين دعوت مطلق است و از اين كه شامل مجموع دعوت‌هاى رسول خدا (صلى الله عليه و آله) كه مايه زنده شدن دل‌هاست و يا دسته‌اى از دعوت‌هايش كه طبيعت احياء را دارد بشود، هيچ ابائى نداشته و همچنين شامل نتايج دعوت او كه عبارت است از انواع زندگى‌هاى سعيد حقيقى مانند زندگى اخروى در جوار خدا نيز مى‌شود.

هر چند برخى در دعوت مورد شأن نزول آيه گفته‌اند كه:

آيه حيات را در حكم جهاد مى‌داند كه جهاد مايه احياى امر شما و عزت دين شماست.

يا برخى ديگر گفته‌اند: ايمان و حق مايه حيات دل و كفر و باطل باعث مرده شدن دل است.

يا عدّه‌اى شما را به قرآن و علم دين مى‌خوانند و دليل آورده‌اند به اين كه علم مايه حيات و جهل در حقيقت مردن است و قرآن هم نور و هم حيات و هم علم است.

يا عده‌اى گفته‌اند: وقتى شما را مى‌خوانند به بهشت يعنى بهشت، زندگى دائمى و نعمت باقى و زوال‌ناپذير است«57»

زندگى حقيقى از ديدگاه روايات‌

اگر انبيا نبودند و مكتب پربار اسلام از روز نخست در جامعه بشريت نبود انسان چه سرنوشتى داشت؟ امروز اگر جهان بشريت به كلى از دعوت پيامبران بيگانه شود و ارزش‌هاى خشك و بى‌نور مادى را جانشين ارزش‌هاى الهى كه در قالب دعوت انبيا منعكس شده است بنمايد، دنياى وحشتناكى خواهيم داشت.

امام على (عليه السلام) در اين زمينه مى‌فرمايد:

لاحياةَ إِلَّا بالدِّينِ وَ لامَوتَ الَّا بِجُحُودِ اليَقينِ، فَاشْرَبُوا العَذْبَ الفُراتَ يُنَبِّهْكُم مِنْ نَوْمَةِ السُّباتِ، وَ إِيَّاكُم وَ السَّمائِمِ المُهْلِكاتِ.«58»

زندگى جز به ديندارى نيست و مرگ جز با از دست دادن يقين نيست، پس از آب شيرين و گوارا بنوشيد تا شما را از خواب غفلت بيدار كند و از سموم كشنده بپرهيزيد.

بنابراين يكتاپرستى مايه حيات جان بشر است و اميدوارى به عمل به دين خدا و زنده نگه داشتن دل به سلوك با صاحب‌دلان كه راه حق را پيموده‌اند؛ همان گونه كه حضرت على (عليه السلام) مى‌فرمايد:

مُعاشَرَةُ ذَوي الفَضائِل حَياةُ القُلوبِ.«59»

ارتباط با دارندگان فضيلت‌ها مايه زندگى دل‌هاست.

آبادى دل و جان‌ها به ارتباط صحيح با بزرگان اهل وحى و فضل است. و هر چه انسان به كانون ارزش‌ها نزديك‌تر باشد از انحراف و گمراهى مصون مى‌ماند. اين‌ است كه پيامبر (صلى الله عليه و آله) چشمه‌اى از اين ارتباط را به ما نشان مى‌دهد:

رسول خدا (صلى الله عليه و آله) فرمود:

مَنْ أَحَبَّ أَنْ يَحْيى‌ حَيَاةً تُشْبِهُ حَيَاةَ الأَنْبِياءِ، وَ يَمُوتَ مَيتَةً تُشْبِهُ مِيتَةَ الشُّهَدَاءِ وَ يَسْكُنَ الْجِنانَ الَّتى‌ غَرَسَها الرَّحمنُ، فَلْيَتَوَلَّ عَلِيًّا وَ لْيُوالِ وَلِيَّهُ وَ لْيَقْتَدِ بَالأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ فَانَّهُمْ عِتْرَتى‌ خُلِقُوا مِنْ طِينَتى، الَّلهُمَّ ارْزُقْهُمْ فَهمى‌ وَ عِلْمى‌، وَ وَيْلٌ لِلْمُخالِفينَ لَهُمْ مِنْ أُمَّتى‌؛ اللَّهُمَّ لاتُنِلْهُمْ شَفاعَتى‌.«60»

هر كسى دوست دارد كه زندگى به مانند زندگى پيامبران داشته باشد و مرگى به مانند مرگ شهداء دارا باشد و در بهشتى كه خداوند رحمان باغبان درختان آن است؛ سكونت گزيند، پس على (عليه السلام) را پيروى كند و ولايت او را دوست بدارد؛ و به امامان بعد او تأسى كند؛ زيرا آنان اهل بيت من هستند و از سرشت من آفريده شده‌اند. خدايا! از فهم و دانش من به آنان روزى فرما و واى بر رويگردانان امت من از آنان؛ خدايا! شفاعت مرا به آنان مرسان.

از سوى ديگر خداوند تعالى هم انسان را به زندگى خوب در دارالسلام كه خانه سلامت و امنيّت است؛ دعوت مى‌فرمايد:

﴿وَ اللَّهُ يَدْعُواْ إِلَى‌ دَارِ السَّلمِ وَ يَهْدِى مَن يَشَآءُ إِلَى‌ صِرَ طٍ مُّسْتَقِيمٍ﴾«61»

و خدا [مردم را] به سراى سلامت و امنيت [كه بهشتِ عنبر سرشت است‌] دعوت مى‌كند و هر كه را بخواهد به راهى راست هدايت مى‌نمايد.

هرگاه زندگى در دنيا نيز شكل توحيدى و رستاخيزى به خود گيرد، آن تبديل به دارالسلام مى‌شود. و خداوند هر كه را شايسته هدايت بداند به راه مستقيم فرا مى‌خواند.

پس انسان هر چه از كانون امنيّت و سلامت و هدايت دينى دور گردد و راه جدايى و مبارزه را پى بگيرد نه تنها از حمايت‌هاى خداوند محروم مى‌شود؛ بلكه در دام‌هاى شيطانى و ذلّت‌آور حيوانى اسير مى‌شود و زندگى او به مرگى ننگين و تلخ همراه با رسوايى دنيايى و دشنام بندگان خدا، پايان مى‌يابد.