در روزهاى عيد به ويژه فطر و جمعه زمان الطاف و نعمت بخشى بيشتر حضرت حق به بندگان است. و اعياد براى همه مسلمانان اهميّت ويژه دارند. از اين رو آداب و دعاهايى كه در اين روزها وارد گرديده است. جهت جلب رحمت پروردگار سبحان و منّان است و اغلب اين ادعيه و مناجاتها در صدد جلب رحمت و عطوفت ويژه خداوند متعال مىباشد.
امام سجّاد (عليه السلام) در قالب دعا، اصول ارتباط نظام هستى را با پروردگار، بيان مىفرمايد كه اين اصول عبارتند از:
1- رشد و كمال انسان كه با داشتن اختيار و قدرتِ انتخاب، مىپيمايد.
2- زمينه سازى براى ميدان عمل انسان كه بتواند توانايى خود را نشان دهد.
3- همه انسانها از صالح و فاسد فرصت تصميمگيرى دارند و هر كس مىتواند به دلخواه به سوى هدف خود حركت كند. صبر خداوند چنان است كه به نيكوكاران و تبهكاران مهلت امنيّت مىدهد تا زمان تفكّر و توبه و بازگشت به حق را داشته باشند.
بر اساس اصول فوق، خداوند متعال به نيك كردار، فرصت عمل و به خلاف كار، فرصت انديشه و بازگشت مىدهد، اگر صالحان به عالىترين مقامات نايل آيند با داشتن حق انتخاب و اختيار، بر صراط مستقيم حركت نمودهاند و رنجهاى بسيار هم به دوش كشيدهاند. در مقابل آن كس كه به شقاوت دنيوى و عقوبت الهى گرفتار مىشود؛ بر پايه دليل و برهان آشكار؛ حجّت خدا بر او تمام گشته و سرانجام به دوزخ مىافتد.
بنابراين وجود ظلم و گناه در گيتى، نشان فراخى عالم تكليف و بهترين گواه بر حكمت و تدبير و بنده پرورى حضرت ربّ است و نيز دليل بر آن است كه كيفر عين حكمت و عدالت و عطاى جميل و پاداش جزيل او، تجلّى برترين مرتبه رحمت و كرامت و فضل است.
از جمله نكتههاى لطيف، راز و نيازهايى است كه حضرت از درگاه ربوبى درخواست مىدارد:
پذيرش بىپناهان، قبول كردن همه رانده شدگان، قبولى شكرانه كمترين طاعات، اعطاى عظيمترين پاداش و دعوت از گناهكاران و متمرّدان است كه در تربيت مردم و پرورش روحى بندگان، اثر شايستهاى دارد.
اهل الدّالة كه در برخى از فراز دعاها آمده است. به بندگان اهل كرشمه و ناز مىگويند: اينان به انس و الفت كه با پروردگار دارند بدون ترس و واهمه حاجت خود را از خدا مىطلبند در حالى كه گويى بر خداوند ناز و طلب دارند. اين دليل بر لطف بىنهايت حضرت ربّ جليل است كه اجازه مىدهد از او بخواهند و سر بر بالين مهر و صفاى حق بگذارند و با زبان مهر با محبوب به مناجات بپردازند.
در اين باره از روايت معصومان (عليهم السلام) آنچه در مورد فضيلت نماز شب و مناجات شبانه آنان وارد شده است، روشن مىشود كه:
خداوند گفتگوى بنده با خودش را دوست مىدارد و حتى درِ نعمتى را بر او مىبندد تا همواره بندهاش در ارتباط باشد و صداى ناز و نياز او را بشنود و اگر نخواهد صداى او را بشنود مالى و مقامى سرشار به او مىدهد و او را از در خانه خود مىراند.
بنابر احاديث روز عيد در نزد پروردگار روز مزد اعمال عبادى است؛ از اين رو مستحب است كه انسان بسيار دعا كند و به ياد خدا باشد و در طلب خير دنيا و آخرت بكوشد.
نزد خداوند سبحان چهار روز بسيار عالى مقام است كه نبى اكرم (صلى الله عليه و آله) فرمود:
خداوند متعال از سخن چهار كلام را برگزيد و از فرشتگان چهار را ... و از روزها، چهار روز را ... و امّا روزهاى برگزيدهاش، روز عيد فطر، روز عرفه، روز عيد قربان و روز جمعه است.
عيد فطر داراى اذكار و ادعيه و عباداتى است كه در روايات ائمه اطهار (عليهم السلام) به آنها اشاره شده است:
1- تكبيرات و اذكارى مانند
خدا بزرگتر، خدا بزرگتر است، معبودى جز خدا نيست و خدا بزرگتر است، و خداى را سپاس، سپاس خداى را بر آنچه ما را بدان هدايت كرد و او را شكر بر آنچه به ما ارزانى داشت.
در قنوت نماز عيد آمده است:
از تو درخواست مىكنم به حق اين روز كه براى مسلمانان عيد قرار دادى و براى محمد (صلى الله عليه و آله) ذخيره و فزونى در شرف، كه بر محمد و خاندان محمد درود فرستى و مرا در هر خيرى كه محمد و خاندان محمد را وارد نمودى، وارد كنى و از هر شرى كه محمد و خاندان محمد «درود خدا بر او و خاندانش» را بيرون آوردى، مرا بيرون آورى، خدايا از تو درخواست مىكنم، بهترين چيزى كه بندگان شايستهات درخواست كردند و به تو پناه مىآورم از آنچه بندگان شايستهات، به تو پناه بردند.
و خواندن دعاهايى ديگر در صبح عيد فطر كه در كتب أدعيه آمده است.
2- زكات فطره كه واجبى موكّد است و شرط قبولى روزه ماه رمضان است كه در صبح عيد فطر به مستحقّ از فقيران يا مصارف ديگر پرداخت مىشود.
3- غسل كردن و پوشيدن لباس نو و استفاده از بوى خوش و خوردن و آشاميدن كه نشان از شادى و جشن روز عيد باشد.
4- خواندن نماز عيد در اول روز و در صحرا و بيابان كه سيره پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله) و معصومان (عليهم السلام) چنين بوده است، كه دوست مىداشتند در هنگام برپايى نماز عيد زير آسمان بروند و ديدگانشان به آفاق عالم بيفتد و در برابر نعمتهاى الهى پيشانى بر زمين نهند و براى قبولى اعمال برادران دينى دعا كنند.
5- زيارت امام حسين (عليه السلام) و خواندن دعاى ندبه هم سفارش شده است.
6- ابوحمزه ثمالى دعايى از امام محمد باقر (عليه السلام) در عيد فطر و قربان و جمعه نقل كرده است؛ كه در هنگام آماده شدن براى رفتن به سوى برپايى نماز عيد خوانده مىشود:
خدايا! هر كس در اين روز آماده شد يا نيّت كرد يا مهيّا و مستعدّ شد، براى ورود به درگاه يكى از بندگانت به اميد جايزهها و صلهها و بهرهها و عطاها، ولى اى آقاى من! آماده شدن و قصد كردن و مهيّا و مستعدّ شدن من تنها به جانب توست، به اميد جايزهها و صلهها و بهرهها و عطاهايت و اينك صبح كردم در عيدى از اعياد امّت پيامبرت محمّد كه درود خدا بر او و خاندانش، و در حالى كه به عمل صالحى كه به آن اطمينان كنم، و آن را پيش آورده باشم بر تو وارد نشدم و به مخلوقى كه آرزومندش باشم رو نكردم، بلكه در حال فروتنى تنها به جانب تو آمدهام، به گناه و بدى نسبت به خويش اعتراف دارم پس اى بزرگ، اى بزرگ، گناهان بزرگم را بيامرز كه گناهان بزرگ را جز تو نيامرزد، اى كه معبودى جز تو نيست، اى مهربانترين مهربانان.
امام رضا (عليه السلام) هنگام بيرون رفتن براى نماز عيد در آستانه در ايستاد و خواند:
خدا بزرگ است، خدا بزرگ است، خدا بزرگ است، بزرگتر بر آن كه هدايتمان كرد. خدا بزرگ است بر آن كه ما را از چارپايان، روزى داد، خدا را سپاس بر آن كه ما را آزمود، صداهايمان را به ذكر بلند مىكنيم.
از آنجا كه روز عيد فطر از اعياد بزرگ اسلامى است، سزاوار مىباشد همه مسلمانان جنبه وحدت و همدلى عمومى را اهميّت دهند و در بر پايى نماز عيد و مراسم قبل و بعد آن شكوه و عظمت اين برنامه دينى را در همه جا به نمايش گذارند.
روز جمعه از بهترين روزهايى است كه خورشيد در آن تابيده است و عيدى كه بر اعياد ديگر برترى دارد، در باب فضيلت جمعه و اختصاص آن به حضرت صاحب الزمان (عليه السلام) كه به نام ايشان و روز ظهور و فرج مىباشد، روايات بسيار است.
رسول اللّه (صلى الله عليه و آله) در فضيلت روز جمعه و شب و ساعات آن مىفرمايد:
همانا روز جمعه سرور روزهاست. خداوند در آن روز نيكىها را زياد مىكند و گناهان را محو مىگرداند و درجات را بالا مىبرد و دعاها را مستجاب مىگرداند و اندوهها را برطرف مىسازد و حاجتهاى بزرگ را برآورده مىكند. روزى است كه پروردگار گروهى را بسيار از آتش آزاد مىنمايد. هر كه حرمت و حق آن روز را بشناسد و دعا كند؛ خداوند او را از آزاد شدگان آتش جهنّم قرار مىدهد و اگر در شب و روز جمعه بميرد، همچون شهيد مرده است و در قيامت ايمن مبعوث مىشود. هر كه حرمت آن را سبك شمرد و حق آن را تباه كند، خداوند او را به آتش جهنّم مىاندازد، مگر آنكه توبه كند.
امام صادق (عليه السلام) از بهترين لحظاتى كه دعا در آن پذيرفته مىشود را روز جمعه معرفى مىفرمايد:
روز جمعه ساعتى كه در آن دعاى انسان پذيرفته مىشود؛ آن زمان كه خطبه نماز توسّط امام جمعه پايان يابد و صفها به نظم برپا گردد و ساعتى ديگر، از پايان روز تا غروب خورشيد است.
و نيز فرمود:
به درستى كه روز جمعه داراى حق و احترام است، پس بپرهيز از اينكه مبادا، عبادت و نزديكى به خداوند با عمل صالح و دورى از محرّمات را، در اين روز ضايع كنى و يا كوتاهى بورزى، يقينى است كه خداوند نيكىها را در اين روز چند برابر و گناهان انسان را محو و درجات آنان را بالا مىبرد.
براى روز جمعه اعمال و آداب بسيارى در سنّت نبوى و اهل بيت (عليهم السلام) بيان شده است؛ كه از جمله آنان: ادعيه مخصوص، صلوات فرستادن، خواندن سورههاى از قرآن، غسل جمعه و نظافت با آداب ويژه، صدقه دادن، صله رحم، شاد نمودن خانواده، آموختن مسائل احكام دين، زيارت پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله) و اهل بيت (عليهم السلام) و زيارت حجة بن الحسن (عليه السلام)، زيارت اهل قبور به ويژه پدر و مادر، خواندن دعاى ندبه، و نمازهاى مستحبى و ....
از دعاهاى مخصوص اين روز مبارك براى مسلمانان اين است كه: امام صادق (عليه السلام) فرمود: هر كه اين دعا را بخواند كفّاره گناهان او از اين جمعه تا جمعه ديگر باشد:
خدايا! هر سخنى كه در اين جمعهام بر زبان آورم و يا هر سوگندى كه در آن ادا نمايم و يا هر نذرى كه در آن جارى كنم، خواست و اراده تو پيشاپيش همه اينهاست، پس در اين ميان هر چه را تو بخواهى كه بشود، مىشود و هر چه را كه نخواهى، نشود. بار خدايا! مرا بيامرز و از من درگذر. خدايا! هر كه را تو بر او درود فرستى پس درودم بر او باد و هر كه را تو لعنت كنى پس لعنتم بر او باد. (اين پوشاننده گناهان از جمعه تا جمعه ديگر باشد.)
ستايش خداى را كه آغاز هستى است پيش از آفرينش و حيات بخشى، و پايان هستى است پس از نابودى هر چيز، دانايى كه از ياد مبرد آن را كه يادش كند و كم نگذارد از آنكه شكرش را به جاى آورده و نااميد نسازد آن را كه خواندش، و قطع نكند اميد آن كه به او اميد بست، بار خدايا! تو را گواه مىگيرم و تو براى گواهى كافى هستى و گواه مىگيرم همه فرشتگانت و ساكنان آسمانهايت و نگهبانان عرشت و رسولان و پيامبرانى كه برانگيختى، و انواع مخلوقات كه آفريدى (همه و همه را گواه مىگيرم) بر اينكه باور دارم كه همانا تويى خدا، شايسته پرستشى جز تو نيست. يگانهاى، شريكى ندارى و بىهمتايى و تخلّف و تبديلى در گفتارت نيست و اينكه محمد كه خدا بر او و خاندان او درود فرستد بنده و فرستاده توست، رسالتى را كه بر عهدهاش نهاده بودى به بندگانت ادا كرد و در راه خدا به حق كوشيد و به پاداشى كه حق است مژده داد و از عذابى كه راست است بيم داد، خدايا! تا زندهام مرا بر دين خود ثابت بدار و دلم را پس از آنكه به نور هدايت روشن نمودى، گمراه مكن و از نزد خود رحمتى بر من ببخش چرا كه، تنها تو بخشايندهاى، درود فرست بر محمد و خاندان محمد و مرا از پيروان و شيعيان او قرار ده و در گروه او محشورم گردان، و بر انجام واجبات جمعهها و طاعاتى كه در آن بر من لازم نمودى توفيقم ده، و عطايى كه در رستاخيز براى اهل جمعه قرار دادهاى، نصيبم گردان، چه همانا تويى قدرتمند حكيم.
______________________________
(1)- بحار الأنوار: 94/ 47- 48، باب 55، حديث 34؛ مستدرك الوسائل: 6/ 64، حديث 6438.
(2)- كنز العمال: 8/ 546، حديث 24094- 24095.
(3)- بحار الأنوار: 88/ 116، باب 4، حديث 3؛ مصباح المتهجّد: 649.
(4)- إقبال الأعمال: 289؛ مصباح المتهجّد: 654؛ بحار الأنوار: 87/ 379، باب 1، حديث 29.
(5)- بحار الأنوار: 88/ 6، باب 2، ذيل حديث 2؛ إقبال الأعمال: 280.
(6)- بحار الأنوار: 86/ 329، باب 4، حديث 1، إقبال الأعمال: 280.
(7)- الكافى: 1/ 489، حديث 7؛ وسائل الشيعة: 7/ 454، باب 19، حديث 9844.
(8)- الكافى: 3/ 414، حديث 5؛ بحار الأنوار: 86/ 274، باب 2، ذيل حديث 20؛ جامع الأخبار: 89.
(9)- الكافى: 3/ 414، حديث 4؛ بحار الأنوار: 86/ 273، باب 2، ذيل حديث 17.
(10)- الكافى: 3/ 414، حديث 6؛ بحار الأنوار: 86/ 725، باب 2، ذيل حديث 21.
(11)- بحار الأنوار: 86/ 332، باب 4، حديث 5؛ جمال الاسبوع: 227، فصل 24.
(12)- بحار الأنوار: 87/ 134، باب 9، حديث 2؛ البلد الأمين: 87؛ المصباح، كفعمى: 96، فصل 17.