معرفی صحیفه سجادیه

صحیفه سجادیه کتابی حاوی ۵۴ دعا از امام سجاد(ع) است. این کتاب پس از قرآن و نهج البلاغه مهم‌ترین میراث مکتوب شیعه به حساب می‌آید و به نام‌های «خواهر قرآن» و «انجیل اهل بیت» نیز مشهور است. صحیفه مانند قرآن و نهج البلاغه از نظر فصاحت و بلاغت مورد توجه قرار گرفته است. این كتاب ارزشمند مجموعه دعاهایی است كه امام سجاد (علیه‌السلام) انشاء فرموده و به دست مبارك فرزندش امام باقر (علیه‌السلام) نگاشته شده است. معروف‌ترین دعای صحیفه دعای مکارم الاخلاق است. بر این اثر شرح های بسیاری نوشته شده که مشهورترین آن‌ها ریاض السالکین نوشته سید علیخان شیرازی است. صحیفه به سیزده زبان از جمله فارسی و انگلیسی ترجمه شده است.

نام‌ها

به باور برخی صاحب‌نظران مسلمان، «صحیفه سجادیه» پس از قرآن و نهج البلاغه بزرگ‌ترین گنجینه حقایق و معارف الهی است و بدین رو، به آن «اخت القرآن» (خواهر قرآن)، «انجیل اهل بیت»، «زبور آل محمد» و «صحیفه کامله» لقب داده‌اند.«1»

گفته‌اند علت نامگذاری این کتاب به «صحیفه کامله» این است که نزد «زیدیه» نسخه‌ای از صحیفه وجود دارد که کامل نیست، بلکه در حدود نصف صحیفه کامله است. به همین سبب، امامیه صحیفه موجود نزد خویش را صحیفه کامله گویند.«2»

در نگاه دانشمندان شیعه

با توجه به شرح‌هایی که توسط بزرگان شیعه مانند: سید علی خان، فیض کاشانی، شیخ بهایی، میرداماد بر صحیفه نوشته شده است، در می‌یابیم، این کتاب در نگاه شیعیان خیلی اهمیت دارد، که به برخی از موارد اشاره می‌شود.

هدیه امام عصر(عج)

محمدتقی مجلسی در شرح احوال خود می‌نویسد: «در اوایل جوانی به جهت برخی از مشکلات به امام زمان(عج) توسل جستم.ایشان در مکاشفه‌ای مرا به صحیفه ارجاع دادند.بعد از انس با این کتاب همه مشکلاتم حل شد و به تبلیغ این کتاب در اصفهان پرداختم. در نتیجه در خانه‌های مردم اصفهان، در کنار قرآن یک نسخه از صحیفه هم یافت می‌شد و به برکت انس مردم با این اثر، نیمی از مردم اصفهان مستجاب الدعوه شده بودند».«3»

کتاب درسی حوزه

عزالدین جزائری در مقدمه شرح صحیفه سجادیه می‌نویسد: «برخی ازبزرگان حوزه‌های علمیه هندوستان، این کتاب را تدریس می‌کردند».«4»

امام خمینی و صحیفه

امام خمینی با صحیفه انس داشت. وقتی او را به ترکیه تبعید کردند، نامه‌ای به خانواده‌اش می‌نویسد و بعد از سفارش به صبر، درخواست فرستادن صحیفه را به آنکارا می‌کند.«5»

وی به همراه اهدای یک جلد صحیفه به نوه‌اش، این کتاب را این‌گونه وصف می‌کند: «صحیفه کامله سجادیه، نمونه کامل قرآن صاعد است و از بزرگ‌ترین مناجات عرفانی در خلوتگاه انس است که دست ما کوتاه از نیل به برکات آن است؛ آن کتابی است الهی که از سرچشمه نور الله نشأت گرفته و طریقه سلوک اولیای بزرگ و اوصیای عظیم الشأن را به اصحاب خلوتگاه الهی می‌آموزد. کتاب شریفی است که سبک بیان معارف الهیه اصحاب معرفت را چون سبک قرآن کریم، بدون تکلف الفاظ در شیوه دعا و مناجات برای تشنگان معارف الهیه بیان می‌کند. این کتاب مقدس چون قرآن کریم سفره الهی است که در آن، همه گونه نعمت موجود است و هرکس به مقدار اشتهای معنوی خود از آن استفاده می‌کند. این کتاب همچون قرآن الهی ادقِّ(دقیق ترین) معارف غیبی که از تجلیات الهی در ملک و ملکوت و جبروت و لاهوت و ما فوق آن حاصل می‌شود، در ذهن من و تو نیاید و دست طلبکاران از حقایق آن کوتاه است، به شیوه خاص خود قطراتی که از دریای بیکران عرفان خود می‌چشاند و آنان را محو و نابود می‌کند...»«6»

ایشان در وصیت نامه هم یادآور شدند: «ما مفتخریم که ادعیه حیات‌بخش که او را «قرآن صاعد» می‌خوانند از ائمه معصومین(ع) ما است. ما به مناجات شعبانیه امامان و دعای عرفات حسین بن علی(ع) و «صحیفه سجادیه» این زبور آل‌محمد و «صحیفه فاطمیه» که کتاب الهام شده از جانب خداوند تعالی به زهرای مرضیه است از ما است.»«7»

در نگاه دانشمندان اهل سنت

ابن شهر آشوب در کتاب مناقب خود می‌گوید:

«وقتی در بصره نزد یکی از بلغاء از فصاحت صحیفه کامله سخن به میان آمد، او گفت: من هم می‌توانم مانند آن را بر شما املاء و بیان کنم. آنگاه قلم برداشت و سر به زیر افکند.»«8»

در ۱۳۵۳ق آیت الله مرعشی نجفی نسخه‌ای از صحیفه سجادیه را برای طنطاوی، دانشمند اهل سنت و مؤلف تفسیر طنطاوی (مفتی اسکندریه) به «قاهره» فرستاد. وی پس از دریافت، آن را با عبارت «گفتاری از کلام مخلوق برتر و از خالق پایین تر» ستود.«9»

ابن جوزی در تذکرة الخواص می‌گوید:

علی بن الحسین، زین العابدین در املاء و انشاء و کیفیت سخن گفتن و خطاب و عرض حاجت به پیشگاه الهی بر مسلمین حق تعلیم دارد؛ زیرا اگر آن حضرت نبود، مسلمانان آیین سخن گفتن و عرض حوائج خود را به خدای متعال نمی‌دانستند؛ لذا آن امام به مردم آموخت که هنگام استغفار چگونه با خدا سخن بگویند و در موقع درخواست باران رحمت با چه زبانی از خداوند نزول باران بخواهند، و زمان ترس از دشمن چگونه به خدا پناه برده، دفع شر دشمنان را بخواهند.«10»

زکی مبارک در کتاب التصوف الاسلامی والادب والاخلاق، صحیفه را از جهات گوناگون با انجیل همانند دانسته است با این تفاوت که انجیل روی دل را به سوی عیسی مسیح می‌گرداند و صحیفه، صفحه دل را به آستان الهی متوجه می‌سازد.«11»

نگارش و جمع آوری صحیفه سجادیه

صحیفه سجادیه از معدود کتابهای نوشته شده در قرن اول هجری است و از ابتدا در بین شیعیان رواج داشته است. شیخ مفید (م ۴۱۳) در کتاب ارشاد، «12» خزاز قمی در کتاب کفایه الاثر، «13» شیخ طوسی در دو کتاب فهرست و رجال خود، «14» «15» نجاشی در کتاب رجال و ابن عیاش جوهری و ابوالمفضل شیبانی، و... به این کتاب اشاره یا آن را نقل کرده‌اند. ابن شهر آشوب آن را مشهور به زبور آل محمد ((صلی‌الله‌علیه‌و‌آله)‌وسلّم) و انجیل اهل بیت (علیهم‌السّلام) خوانده است که حاکی از شهرت و مقبولیت کتاب است. علاوه بر این، شیخ در کتاب دعایی خود مصباح المتهجد ـ که قدیم‌ترین کتاب دعایی موجود شیعه است ـ ۸ دعا از ادعیه صحیفه را نقل کرده است. قطب راوندی (م ۵۷۳) و سید ابن طاووس (م ۶۶۴) شهید اول (م) کفعمی (م) و دیگران نیز ادعیه صحیفه سجادیه را در کتابهای خود آورده‌اند.«16»

از علمای اهل سنت نیز، ابن جوزی در تذکرة الخواص، و سلیمان بن ابراهیم قندوزی در ینابیع المودة از صحیفه نام برده و بخش‌هایی از دعاهای آن را نقل کرده‌اند.«17»

سند صحیفه سجادیه

صحیفه سجادیه از نظر سندی، در حد تواتر است. آقا بزرگ تهرانی در این باره می‌گوید: «صحیفه اولی که سند آن به امام زین العابدین(ع) می‌رسد... از متواترات و [قطعیات] نزد اصحاب است؛ چرا که از ویژگی آن، این است [که تمام اصحاب از اساتید خود] اجازه نقل آن را در تمام طبقات [رجالی] و در تمام عصرها گرفته‌اند.»«18»

همچنین محمد تقی مجلسی ادعا نموده است که او در نقل و روایت صحیفه یک میلیون سند دارد.»«19»

ابوالمعالی محمد بن ابراهیم کلباسی (م۱۳۱۵ق) نیز در کتاب رسالة فی السند الصحیفة السجادیة سند صحیفه سجادیه را به اختصار شرح داده است.«20»

بلاغت دلیل انتساب

فصاحت و بلاغت صحیفه و اشتمال آن بر علوم و معارف الهی قرینه مهم دیگری است که انتساب آن به مقام امامت را تایید می‌کند. مرحوم وحید بهبهانی در بیان مصادیق روایاتی که قوت متن آن به انتساب به ائمه (علیهم‌السّلام) گواهی می‌دهد از صحیفه سجادیه نام برده است.«21»

آیت‌الله بروجردی نیز همین دلیل را اقامه کرده و گفته‌اند: و لا یخفی ان کون الصحیفه من الامام (علیه‌السّلام) من البدیهیات وهی زبور آل محمد ((صلی‌الله‌علیه‌و‌آله)‌وسلّم) یشهد بذلک اسلوبها و نظمها و مضامینها التی یلوح منها آثار الاعجاز؛«22»

مقبولیت عمومی صحیفه در نزد علماء شیعه و نقل ادعیه و انتساب مسلم آن به امام سجاد (علیه‌السّلام) اعتماد به این کتاب را افزون می‌کند.«23»

مقاله بلند و عالمانه مرحوم مشکات در سال ۱۳۶۰ قمری و به ضمیمه مقاله آیت‌الله نجفی مرعشی و در مقدمه صحیفه منتشر شده است. هر دو مقاله در مجله علوم حدیث (عربی) شماره ۳ ص۲۴-۵۱ آمده است،

امام خمینی (رحمه‌الله‌علیه) نیز علو مضمون و فصاحت و بلاغت و مقبولیت در نزد اصحاب امامیه را موجب وثوق اجمالی کتاب می‌شمارند.«24»

ایشان همچنین در وصیتنامه خود صحیفه سجادیه را از افتخارات شیعه شمرده‌اند.«25»

نسخه‌های صحیفه سجادیه:

صحیفه از پر نسخه‌ترین کتابهای حدیثی است. نسخه‌های خطی این کتاب در ایران بیش از سه هزار نسخه است اگر چه بسیاری از این نسخ، برگرفته از نسخه مجلسی اول (رحمه‌الله‌علیه) است و بدین سبب این نسخه‌ها تفاوت چندانی با هم ندارند.

نسخه موجود در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی که در سال ۶۹۵ قمری نوشته شده است از قدیم‌ترین نسخه هاست.

نسخه شهید اول نیز از مشهورترین نسخه‌های صحیفه است که بسیاری از علماء با آن نسخه خود را تصحیح کرده‌اند.

صحیفه سجادیه به خط کفعمی از نسخه‌های قدیمی صحیفه است که سالیان قبل از ایران خارج شده و مفقود شده بود؛ اما با تلاش‌های بسیار در حوزه شبه قاره شناسایی شد و توسط شخصیت‌های فرهنگی به قم انتقال یافت که در نهایت چاپ و منتشر شد. این نسخه، علاوه بر ۵۴ دعای صحیفه‌های دیگر، چهار دعا بیشتر دارد.«26»

حدیث صحیفه

در مقدمه صحیفه سجادیه حدیثی از چگونگی دست یابی متوکل بن هارون بلخی به این کتاب آمده که به صورت مختصر ذکر می‌کنیم:

متوکل می‌گوید: پس از شهادت زید بن علی بن الحسین فرزندش یحیی را ملاقات کردم.او از من حال امام صادق(ع) را پرسید. گفتم: آن حضرت در سلامتند و برای شهادت مظلومانه پدرت سوگوارند. یحیی گفت: آیا از ایشان درباره سرنوشت من چیزی شنیده‌ای؟ گفتم: بلی مطالبی شنیده‌ام شما نیز به‌دار آویخته خواهی شد!

یحیی گفت:ای متوکل!...آیا از امام صادق مطالبی یادداشت کرده‌ای ؟ بخشی از آموخته هایم را برای او بازگو کردم، از آن جمله دعایی بود که از پدر بزرگوارش امام باقر(ع) دریافت داشته بود و آن را از دعاهای صحیفه کامله می‌دانست. یحیی گفت: اینک به تو صحیفه‌ای را خواهم داد که پدرم زید از پدرش امام سجاد(ع) دریافت کرده است…اگر پسر عمویم امام صادق(ع) از شهادت من خبر نمی‌داد، این صحیفه را به تو نمی‌دادم، ولی اکنون به تو می‌دهم تا در حفظ و نگهداری آن کوشا باشی، بیم دارم که این صحیفه به دست بنی امیه بیفتد و آن را از اهلش دریغ دارند… متوکل می‌گوید: صحیفه همراه من بود تا خدمت امام صادق(ع) رسیدم، صحیفه را به آن حضرت نشان دادم و ایشان بسیار مسرور شد و فرمود: سوگند به خداوند! این خط عمویم زید و دعای جد من است. آن گاه امام صادق به پسرش اسماعیل رو کرد و فرمود: آن صحیفه‌ای را که به تو سپرده‌ام بیاور! اسماعیل صحیفه‌ای را آورد، امام آن را بوسید و به چشمانش کشید و فرمود: این صحیفه به خط پدرم امام باقر(ع) و املای جدم امام زین العابدین(ع) است. متوکل می‌گوید: از امام صادق(ع) درخواست کردم که دو صحیفه را با هم مقابله کنم. امام اجازه فرمود و من دو صحیفه را مقابله کردم و هیچ تفاوتی میان آن دو ندیدم.

محتوا

امام سجاد(ع) در دعاهایش نخست حمد و ستایش خدا را به‌جا می‌آورد، سپس بر پیامبر(ص) و خاندانش درود می‌فرستد؛ به‌گونه‌ای که در این صحیفه کمتر دعایی است که در آن، از تعبیر صلوات استفاده‌ نشده باشد.«27» وی در نهایت حاجت خود را از خدا درخواست می‌کند.

صحیفه سجادیه تنها شامل راز و نیاز با خدا و بیان حاجت در پیشگاه وی نیست، بلکه مجموعه‌ای مشتمل بر بسیاری از علوم و معارف اسلامی است که در آن مسائل عقیدتی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و پاره‌ای از قوانین طبیعی و احکام شرعی در قالب دعا بیان شده است. به طور مثال، مسئله امامت«28» و نفی عقیده تشبیه«29» در صحیفه سجادیه بیان شده است.

در بخش ارتباط با خداوند طبق مقتضای زمان‌های مختلف و احوال گوناگون دعاهایی بیان شده است، برخی دعاهای آن به صورت سالانه، همچون دعای عرفه و وداع ماه رمضان، و برخی ماهانه، مانند دعای دیدن هلال، و برخی هفتگی و برخی برای هر شبانه روز قرار داده شده است.

عناوین دعاهای صحیفه مختلف است و بسیاری از معارف اسلامی در ضمن دعاهای صحیفه بیان شده است؛ در این کتاب، مباحث خداشناسی، هستی‌شناسی، عالم غیب، فرشتگان، رسالت انبیا، جایگاه پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع)، امامت، فضایل و رذایل اخلاقی، گرامیداشت اعیاد، مسائل اجتماعی و اقتصادی، اشارات تاریخی، یادآوری نعمت‌های مختلف خداوند، آداب دعا، تلاوت، ذکر، نماز، عبادت و... در قالب دعا بیان شده است. معروف‌ترین دعای صحیفه دعای مکارم الاخلاق است.

تعلیم و تربیت در قالب دعا

امام سجاد (علیه‌السّلام) توجه کامل دارد که انقلابی بدون پشتوانه معنوی جز گروه باد و موج، جز مردم عاری از فضیلت و دانش و بینش اسلامی، را تربیت نمی‌کند به حدی که آنان به خود اجازه می‌دهند تا امام معصوم و پیشوای راستین را به شهادت برسانند و خاندان او را به اسارت بکشند، هر چند که او امام حسین (علیه‌السّلام) نوه رسول اسلام و نزدیکترین فرد به مقام شامخ رسالت و پایه گذار اسلام بوده باشد.

با توجه به این نیاز و مسئولیت است که ساعات پرقیمت امام مصروف تعلیم و تهذیب، و صرف آموزش و پرورش و ساختن زمینه‌های فکری و فرهنگی می‌گردد. هر چند در قالب دعا و در محتوا و شکل راز و نیاز بوده باشد، چون ضمن بررسی دعاها مشاهده می‌کنیم که این ادعیه نمی‌توانند دعای محض و تنها نیایش عادی طبق معیارهای معمولی عرف بوده باشند، بلکه در ضمن دعاها یک سلسله مسائل علمی و حساسترین مسائل حقوقی و روانی و تربیتی را بازگو می‌کند که بیانگر محتوای غنی و معارف والای این کتاب ارزشمند است.

ترجمه‌های صحیفه

تاکنون ترجمه‌های متعددی از صحیفه سجادیه به زبان‌های مختلفی نوشته شده است که از آن میان می‌توان به شصت ترجمه و شرح به زبان فارسی اشاره کرد. همچنین صحیفه به زبان‌های انگلیسی، فرانسوی، اندونزیایی، ترکی، اردو، اسپانیولی، بوسنیایی، آلبانیایی، تامیلی و سایر زبان‌ها نیز ترجمه شده است.

برخی از این ترجمه‌ها از این قرار است:

· ترجمه عبدالمحمد آیتی، از انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران (سروش).

· ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای، نشر مؤسسه انتشاراتی دانش هوشیار، درسال ۱۳۸۴، در ۳۴۴ صفحه. و نیز انتشارات وفایی، درسال ۱۳۸۴ و در ۳۵۲ صفحه.

· ترجمه محمد مهدی فولادوند، با عنوان پیشوای چهره برخاک سایندگان، نشر سازمان تبلیغات اسلامی، در سال ۱۳۷۹، در ۴۱۹ صفحه.«30»

· ترجمه فرانسوی اثر فریده مهدوی دامغانی که در سال ۱۳۸۱ از سوی انتشارات الهادی چاپ شده است. به گفته مترجم این اولین ترجمه صحیفه سجادیه به زبان فرانسوی است.

· ترجمه اسپانیولی با عنوان: As-Sahifa al-Kamilah as-Sayyadiiah; Las Sْplicas de As-Sayyad ترجمه شده توسط ماریا آمورتی، حجة الاسلام محمد معلمی زاده و نستور پاگانو، مؤسسه امام علی(ع)، بیروت.

· ترجمه ترکی آذری اثر رسول اسماعیل زاده که از سوی انتشارات الهدی در سال ۲۰۰۳ میلادی در یک جلد منتشر شد.

· ترجمه اندونزیایی اثر جلال الدین رحمت در یک جلد توسط انتشارات مطهری باندونگ در سال ۱۹۹۸م منتشر شد.

شروح‌ صحیفه

شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب الذریعه حدود ۵۰ شرح بر صحیفه سجادیه نام برده است.«31»

برخی نیز این شروح را بیش از ۸۰ مورد ذکر کرده و آن‌ها را نام برده‌اند.«32»

همچنین کتابی با عنوان کتاب شناسی امام سجاد، صحیفه سجادیه و رساله حقوق توسط مجمع جهانی اهل بیت به چاپ رسیده است که کتب مرتبط با امام سجاد(ع) را معرفی نموده است.

مشهورترین شرح صحیفه، کتاب ریاض السالکین تالیف سید علیخان مدنی است که در ۷ جلد به چاپ رسیده است. شیخ بهایی نیز شرح زیبایی بر صحیفه داشته است که تنها ۲ دعای آن به چاپ رسیده و حاکی از وسعت علم ایشان است.

شروح فارسی

· شهود و شناخت، در ۴ جلد به قلم حسن ممدوحی کرمانشاهی به همراه مقدمه‌ای از آیت الله جوادی آملی، انتشارات بوستان کتاب وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.

· دیار عاشقان، شرح و توضیح صحیفه به قلم حسین انصاریان

· ترجمه و شرح صحیفه کامله سجادیه از سید علی نقی فیض الاسلام چاپ مرکز نشر آثار فیض الاسلام.«33»

شروح عربی

· ریاض السالکین فی شرح صحیفه سید الساجدین اثر سید علیخان مدنی.

· ریاض العارفین فی شرح صحیفه سید الساجدین اثر محمد بن محمد دارابی.

· ریاض العابدین فی شرح صحیفه مولانا ومولی المومنین علی بن الحسین زین العابدین اثر بدیع الزمان قهپایی.

· شرح الصحیفه السجادیه اثر محمد باقر بن محمد میرداماد.

· شرح الصحیفه السجادیه اثر محمدحسین حسینی جلالی.

· شرح الصحیفه السجادیه اثر محمد بن محمدباقر حسینی نائینی.

· شرح الصحیفه السجادیه اثر محمدسلیم رازی.

· شرح الصحیفه السجادیه اثر شهید ثانی.

· شرح الصحیفه السجادیه اثر محمدحسین لنبانی.

· شرح الصحیفه السجادیه اثر محمدباقر مجلسی.

فرهنگنامه‌های موضوعی

· الدلیل إلی موضوعات الصحیفة السجادیه اثر محمدحسین مظفر، قم: انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق. تمام موضوعات دعاهای صحیفه را در ۱۹ باب کلی آورده و ذیل آنها موضوعات فرعی و جزئی را مطرح کرده است.«34»

· نمایه‌نامه موضوعی صحیفه سجادیه اثر مصطفی درایتی، تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، چ۱، ۱۳۷۷.«35»

· فرهنگنامه موضوعی صحیفه سجادیه، اثر سیداحمد سجادی، قم: موسسه فرهنگی مطالعاتی الزهراء، چ۱، ۱۳۸۵.«36»

· حدیث بندگی:شرح موضوعی صحیفه سجادیه ، اثر سید کاظم ارفع، تهران، انتشارات فیض کاشانی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش

معجم الفاظ

· المعجم المفهرس لألفاظ الصحیفة الکامله اثر سید علی‌اکبر قرشی.

· المعجم المفهرس لالفاظ الصحیفة السجادیه اثر علی انصاریان.

· المعجم المفهرس لالفاظ الصحیفة السجادیه اثر فاطمه احمدی.

تعلیقات و حواشی

· تعلیقات علی الصحیفة السجادیة: از ملا محسن بن مرتضی فیض کاشانی تعلیقات مختصری است بر صحیفه سجادیه در توضیح نکات ادبی و لغوی که در سال ۱۰۵۵ق تألیف شده است. این کتاب را با عناوین دیگری همچون: «شرح صحیفه سجادیه» و «حاشیه صحیفه سجادیه» نیز خوانده‌اند.

· حاشیه الصحیفة السجادیة: از سید محمدباقر بن محمد حسینی استرآبادی، میرداماد (م۱۰۴۱ق) شرحی است مختصر با عناوین «قوله قوله» بر صحیفه سجادیه، مشتمل بر بحث‌های لغوی و فلسفی که گاهی نیز در زمینه‌های رجالی و علوم هیئت سخن به درازا می‌کشد. این شرح شامل توضیح و بیان نکات و دقایق کلمات صحیفه سجادیه است و میرداماد آن را بعد از کتاب دیگرش «السبع الشداد» تألیف نموده است.

· حاشیة علی الصحیفة الکاملة: از ابو جعفر محمد بن منصور بن احمد ابن ادریس حلی (م۵۹۸ق). حاشیه مختصری است بر صحیفه سجادیه که به بیان معانی لغات مشکل آن پرداخته است. اهمیت حاشیه ابن ادریس از آن جهت بوده که اولین و قدیمی‌ترین شرح موجود بر صحیفه است.

مستدرکات

ادعیه امام سجاد (علیه‌السّلام) بسیار بیشتر از صحیفه سجادیه مشهور بوده است. بدین جهت بعضی از علماء با تالیف متمم و مستدرک صحیفه سجادیه، دیگر دعاهای امام سجاد (علیه‌السّلام) را جمع آوری کرده‌اند که اجمالا بدانها اشاره می‌کنیم:

· صحیفه ثانیه، تالیف شیخ محمد بن حسن حر عاملی، صاحب وسائل الشیعه.

· صحیفه ثالثه، الدرر المنظومة المأثورة فی جمع لآلی الادعیة السجادیة المشهورة: از میرزا عبدالله بن عیسی معروف به افندی (حدود ۱۱۳۰ق). مؤلف در این کتاب، دعاهای روایت شده از امام زین العابدین (علیه‌السلام) را که در صحیفه کامله و صحیفه دوم از شیخ حرّ عاملی ذکر نشده را جمع آوری کرده است.

· صحیفه رابعه، تالیف محدث میرزا حسین نوری طبرسی.

· صحیفه خامسه، علامه سید محسن امین عاملی.

· صحیفه سادسه، تالیف شیخ محمد باقر بن محمد حسن بیرجندی قائینی.

· صحیفه سابعه که توسط شیخ هادی کاشف الغطاء، صاحب کتاب مستدرک نهج البلاغه نوشته شده است.

· صحیفه ثامنه، تالیف حاج میرزا علی حسینی مرعشی شهرستانی حائری.

· ملحقات صحیفه که مؤلف آن شیخ محمد، معروف به تقی زیابادی قزوینی از شاگردان شیخ بهایی است.«37»

مطالعه بیشتر

· کتاب شناسی امام سجاد(ع)، صحیفه سجادیه و رساله حقوق، به کوشش سلمان حبیبی ومختار شمس الدینی مطلق،مجمع جهانی اهل بیت، ۱۳۹۴ش

· پژوهش‌نامه صحیفه سجادیه: مجموعه مقالاتی در سندپژوهی و نسخه‌شناسی صحیفه سجادیه، مجید غلامی جلیسه، قم، دلیل ما، ۱۳۹۰.

· مجموعه مقالاتی در مورد اسناد و نسخه‌های مربوط به صحیفه سجادیه و سلسله سند روایت‌های مربوط به ادعیه‌مندرج در این کتاب است. در این نوشتار پژوهش‌های گوناگونی در زمینه راویان صحیفه سجادیه، نسخه‌های موجود از آن، سندهای روایی مربوط به آن و معرفی ترجمه و شروح به جای‌مانده از این کتاب ارایه شده است. در این پژوهش یا مقالات به معرفی حاشیه ابن ادریس بر صحیفه سجادیه، صحیفه‌پژوهی به خط کفعمی، روایات نویافته از صحیفه سجادیه، مستدرک‌نگاری صحیفه، ترجمه‌های مناجات خمس عشر، ترجمه‌های حواشی صحیفه سجادیه، معرفی شروح مهم این کتاب، مقاله‌پژوهی صحیفه سجادیه و معرفی برخی از تعلیقات و حواشی مهم صورت گرفته بر آن پرداخته شده است.

______________________________

1. آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۵، ص۱۸-۱۹.

2. مقدمه مرعشی نجفی بر صحیفه، ص۴۶ مقدمه.

3. مجلسی،روضه المتقین،۱۴۰۶ق، ج۱۴، ص۳۸۲.

4. جزائری، شرح الصحیفه السجادیه،۱۴۰۲ق، ص۱۹

5. امام خمینی، صحیفه امام،۱۳۸۹ش، ج۱ ص۴۲۸.

6. امام خمینی، صحیفه امام،۱۳۸۹ش، ج۲۱ ص۲۰۹.

7. امام خمینی، صحیفه امام،۱۳۸۹ش، ج۲۱ ص۳۹۲.

8. مقدمه مرعشی نجفی، ص۱۳.

9. مقدمه مرعشی نجفی، ص۳۷ مقدمه؛ ر. ک: پیشوایی، سیره پیشوایان، ص۲۷۰-۲۷۱.

10. به نقل از: مقدمه مرعشی بر صحیفه، ص۴۳-۴۵.

11. به نقل مبشری، صحیفه سجادیه، مقدمه، ص۱۳.

12. شیخ مفید، الارشاد، ج۲.

13. خزاز قمی، علی بن محمد، کفایه الاثر، ص.

14. شیخ طوسی، محمدبن الحسن، الفهرست، ص.

15. شیخ طوسی، محمدبن الحسن، رجال طوسی، ص.

16. مجله علوم الحدیث، ش ۳.

17. رجوع کنید به: قندوزی، ینابیع المودة، ۱۴۱۶ق، ج۱-۲، ص۵۹۹.

18. آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۵، ص۱۸–۱۹.

19. مرعشی نجفی، صحیفه سجادیه، بلاغی، ص۹ مقدمه.

20. ماهنامه کتاب ماه دین، ش۵۱،۵۲، ص۱۰۵۱۱۹.

21. بهبهانی، وحید، فوائد الوحید البهبهانی، ص۶۰.

22. طباطبایی بروجردی، سید حسین، البدر الزاهر، ص۲۵.

23. مجله علوم الحدیث، شماره ۳، ص۲۸-۳۱.

24. امام خمینی، المکاسب المحرمه، ج۱، ص۳۲۰.

25. امام خمینی، صحیفه امام،۱۳۸۹ش، ج۲۱ ص۳۹۲.

26. «صحیفه سجادیه کفعمی در مشهد رونمایی شد»، خبرگزاری ایکنا.

27. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۳، ص۲۲۰، انساب الاشراف، ج۱، ص۱۸۴. سهمی، تاریخ جرجان، ص۱۸۹

28. صحیفه سجادیه، دعای ۴۷ فقره ۵۶.

29. اربلی، کشف الغمه، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۸۹.

30. ماهنامه کتاب ماه دین، شماره‌های ۴۹ تا ۵۲، مقاله کتابشناسی تفصیلی صحیفه سجادیه، حکیم، سید محمد حسین

31. آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۳۴۵-۳۵۹.

32. نک: حکیم، سید محمدحسین، کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفه سجادیه، مجله «کتاب ماه دین»، اسفند ۱۳۸۰ و فروردین۱۳۸۱

33. پایگاه تخصصی صحیفه سجادیه

34. حبیبی و شمس الدینی مطلق، کتاب‌شناسی امام سجاد، صحیفه سجادیه و رساله حقوق، ص۲۱۱.

35. حبیبی و شمس الدینی مطلق، کتاب‌شناسی امام سجاد، صحیفه سجادیه و رساله حقوق، ص۲۶۷.

36. حبیبی و شمس الدینی مطلق، کتاب‌شناسی امام سجاد، صحیفه سجادیه و رساله حقوق، ص۲۴۹.

37. ر. ک: مقدمه مرعشی نجفی، ص۴۱–۴۳.

منبع: سایت ویکی فقه و ویکی شیعه