ӘSAS QAYNAQ
Elmi və əməli cərəyanlarla tanış olduqdan sonra oxucularda belə bir sual yarana bilər: Nə üçün İslamın kəlam elmi hər şeydən çox ədalət barəsində danışıb? Nə üçün İslam fiqhi üçün hər şeydən qabaq ədalət məsələsi qarşıya çıxdı? Nə üçün İslamın siyasət aləmində hər şeydən qabaq ədalət kəlməsi eşidildi? Təbiidir ki, bütün sahələrdə ədalətdən bu səviyyədə söz getməsinin xüsusi səbəbləri vardır.
Mənim fikrimcə, İslam cəmiyyətində ədalət məsələsinin irəli sürülməsinin əsas səbəbini və ya elmi və əməli bəhslərin kökünü ilk növbədə Qur`anın özündə axtarmaq lazımdır. Qəlblərdə ədalət toxumu səpərək onları sulayan və ruhlarda əqli, fəlsəfi, əməli və ictimai cəhətlərdən bu barədə düşüncələr yaradan Qur`ani-kərimin özüdür. Bəli, ilk dəfə yaradılış, şəriət, əxlaq və cəmiyyət haqqında ədalət və zülm məfhumunu irəli sürən Qur`an özü olub.
Qur`ani-kərim varlıq aləmi və yaradılışın ədalət və bərabərlik, ləyaqət və tutumlar əsasında olmasına tə`kid edir. Bu ilahi kitab özünün bir çox ayələrində zülmü tam aydınlıq və qətiyyətlə Allah-taalanın müqəddəs vücudundan rədd edir, ilahi hökm və höccətin çatdırılmasını bir növ ədalət, onlara xəbərdarlıq etməməyi və bəşəriyyəti məhv etməyi isə bir növ zülm sayır, Onun şə`ninə layiq olan işləri və yaradılışın ədalətlə birgə olmasını haqq kimi təqdim edərək, Allahın faillik və tədbir məqamını ədalətin bərpası məqamı adlandırır.
شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لاَ إِلَـهَ إِلاَّ هُوَ وَالْمَلاَئِكَةُ وَأُوْلُواْ الْعِلْمِ قَآئِمَاً بِالْقِسْطِ لاَ إِلَـهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ
«Allah Özündən başqa heç bir tanrı olmadığına şahiddir. Mələklər və elm sahibləri də haqqa-ədalətə boyun qoyaraq (haqqa tapınaraq) O qüvvət və hikmət sahibindən başqa ibadətə layiq heç bir varlıq olmadığına şəhadət verdilər.» (Ali-Imran-18).
Yaxud ədaləti Allahın yaradılışdakı tərəzisi adlandırır.
وَالسَّمَاء رَفَعَهَا وَوَضَعَ الْمِيزَانَ
«Göyü O ucaltdı, tərəzini (ədalət tərəzisini) O qoydu!» (ər-Rəhman-7).
Həzrət Peyğəmbər (s) həmin ayə barəsində belə buyurub: «Yer və göy ədalətlə qərar tapıb.»
Qur`an, şəriətdə ədalət, yə`ni qanunların müəyyənləşdirilməsində ədalət prinsipinə riayət edilməsinə tam diqqət göstərib. Qur`ani-kərimdə bildirilir ki, peyğəmbər göndərilməsinin fəlsəfəsi, bəşəriyyətin ədalət və bərabərliyə ehtiyaclı olmasıdır.
لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ
«And olsun ki, Biz peyğəmbərlərimizi açıq-aşkar dəlillərlə (mö`cüzələrlə) göndərdik. Biz onlarla birlikdə (Allahın hökmlərini bildirən səmavi) kitab və ədalət tərəzisi (şəriət) nazil etdik ki, insanlar (bir-biri ilə) ədalətlə rəftar etsinlər...» (əl-Hədid-25).
Mə`lumdur ki, ictimai quruluşlarda ədalət prinsipinin həyata keçirilməsi, ilk növbədə həmin qanun sisteminin ədalətliliyi, ikincisi isə onların əməli şəkildə icrasından asılıdır.
Qur`an, bütün peyğəmbərlər barəsində bəyan etdiyi bu ümumi prinsipdən əlavə, İslamın şər`i və qanuni quruluşu barəsində belə buyurur: «De ki: «Allah ədaləti əmr etdi...» (əl-Ә`raf-29) Yaxud, bə`zi göstərişlər barəsində buyurur: «...Sizin bu işiniz Allah yanında daha ədalətlidir...» (əl-Bəqərə-282).
Qur`ani-kərim imamət və dini rəhbərliyi «ilahi peyman», «ədalətlə birgə olan» və «zülmə zidd» məqam hesab edir. Bu ilahi kitab həzrət Ibrahim (ə)-ın imamlıq və rəhbərliyə ləyaqəti barəsində danışarkən belə bir nəticəyə gəlir:
وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِن ذُرِّيَّتِي قَالَ لاَ يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ
«...Yadına sal ki, Ibrahimi öz Rəbbi bir neçə sözlə (bə`zi əmrləri ilə) imtahana çəkdiyi zaman o, Allahın əmrlərini tamamilə yerinə yetirdi. Belə olduqda Allah ona: «Səni insanlara imam (dini rəhbər, başçı) tə`yin edəcəyəm» -dedi. Ibrahim isə: «Nəslimdən necə?»–deyə soruşdu. Allah (onun cavabında):» «(Sənin nəslindən olan) zalimlər mənim imamlığıma nail olmazlar», - buyurdu.» (əl-Bəqərə-124).
Qur`an, həmçinin əxlaqlı insanı «ədalət sahibi» adlandırır. O, tərbiyə, əxlaq və ruhi cəhətdən e`timad edilməli olan insanların hakimlik və şahidlikləri barəsində danışdığı müxtəlif ayələrdə həmin şəxsləri dediyimiz kimi adlandırıb. Məsələn buyurur: «...Içərinizdən olan iki ədalətli şəxsin hökmü ilə...» (əl-Maidə-95) Yaxud belə buyurur: «...Içərinizdən iki ədalətli şahid tutun...» (ət-Təlaq-2).
Islam dünyasında yunan əsərləri tərcümə edildikdən sonra, Әflatunun «Әdalət, bütün əxlaqi fəzilətlərin anasıdır» cümləsi məşhurlaşdı. Halbuki müsəlmanlar təqribən iki əsr qabaq, həmin sözü Qur`anın dilindən eşitmişdilər.
Qur`anda, ədalət haqqındakı ayələrin çoxu ailə, siyasət, ictimaiyyət, hüquq və bu kimi digər ümumi ədalət məfhumları barəsindədir. Mən bu barədə təqribən on altı ayə əldə etmişəm.
Qur`anda, tövhiddən məada, nübüvvətdən imamət və rəhbərliyə, şəxsi ideyalardan ictimai hədəflərə kimi hər şey ədalətə əsaslanır. Qur`anın buyurduğu ədalət tövhidin silahdaşı, məadın sütunu, peyğəmbərliyin hədəfi, imamət və rəhbərliyin fəlsəfəsi, insanın kamillik me`yarı və cəmiyyətin sağlamlıq miqyasıdır.
Qur`anın təqdim etdiyi ədalət, bir növ dünyagörüşü olduğu üçün tövhid və ya məadla əlaqədar olduqda, insanın varlıq və yaranışa baxışını xüsusi şəklə salır. Bu məfhum nübüvvət və şəriətə aid olanda qanunu tanımaq üçün miqyas və me`yar sayılır, başqa ifadə ilə söyləsək, əqlin kitab və sünnə ilə bir sırada durması və fiqh və şər`i deduksiyanın mənbələrindən biri sayılması üçün mötəbər zəminə hesab olunur. Imamət və rəhbərliklə əlaqədar olanda ləyaqət, əxlaqla bağlı olanda insani ideya, ictimai məsələlərdə isə məs`uliyyət sayılır.
Müsəlmanlar, Qur`anda həm dünyagörüşü, həm qanunun tanınma me`yarı, həm imamət və rəhbərliyin ləyaqətlilik ölçüsü, həm insani ideya və həm də ictimai məs`uliyyət kimi əhəmiyyət verilmiş bu məsələyə, bu ilahi kitaba göstərdikləri hədsiz diqqətlə yanaşı laqeyd qala bilərdilərmi?
Buna görə də, bizim fikrimizcə «Nə üçün müsəlmanların əqli və əməli hərəkatlarının hamısının əvvəlində ədalət məsələsi gözə çarpır?» deyə soruşulduqda, Qur`ana e`tinasız yanaşaraq başqa səbəblərin dalınca gedib özümüzü yormağa dəyməz.
Şübhə yoxdur ki, müsəlmanların bu məsələyə həssaslıq göstərmələri, onun kəlam və fiqh elmləri və İslamın digər ictimai sahələrinə daxil olmasının əsas səbəbi Qur`andır. Amma bu məsələ barəsində müxtəlif mövqelərin yaranması və bə`zilərinin onu qeydsiz-şərtsiz qəbul etmələri, digərlərinin isə onu bə`zi yozmalarla qüvvədən salmaları bir sıra psixoloji, ictimai və siyasi səbəblərlə bağlıdır. Bizim fikrimizcə bu məsələnin İslam cəmiyyətində yaranmasının əsas mənşə və qaynağı budur.
Başqaları da bu məsələyə digər cəhətdən baxaraq onu başqa cür təhlil və izah edə bilərlər.
Bildiyimiz kimi, bə`zi məktəblərin davamçıları bütün ictimai cərəyanları tam başqa cür təhlil və izah edirlər. Onlar əvvəlcədən düşünülüb-hazırlanmış metodlar əsasında hansı yolla olursa-olsun, bütün hadisələri istədikləri çərçivədə dərk etmək istəyirlər.
Belə məktəblərdə, bəhrələnmə və məhrumiyyətlər əsasında olan sinfi ziddiyyətlər və ictimai qruplaşmalar məsələsi bütün hərəkat və oyanışlarda mühüm rol oynayır. Həmin məktəblərin davamçılarının fikrincə, bəşəriyyətin ruhi, fikri, insani və qayğıkeşlik hislərinin bütün cilvələri, onun maddi ehtiyacları və iqtisadi əlaqələrinin təzahürüdür. Onların fikrincə hər şey ikinci dərəcəlidir, əsas təməl və özəl isə iqtisadiyyat və iqtisadi məsələlərdir; hər bir şəxsin əqli, insani və ruhi xüsusiyyətlərini onun ictimai sinfi qruplaşmasında axtarmaq lazımdır. Әgər Sə`di «Insanın həyat amili, onun qarnıdır» deyibsə, bu qrupun fikrincə nəinki həyat amili, bəlkə fikir, duyğu, zövq, bir sözlə, müqəddəs adlandırılan hər bir şey qarındır və bütün yollar qarında bitir.
Bu məktəblərin davamçılarının fikrincə, əgər biz cəmiyyətdə hər şeydən çox ədalətdən danışıldığını görürüksə, onun kökünü başqa yerdə deyil, iqtisadi və ictimai bərabərsizliklərdə axtarmalıyıq. Әgər fiqh və ya kəlam libasında iki qrupun bir-birinin qarşısında dayanmasını və onlardan birinin ədalətin əsasını dünya görüşü və ya qanun kimi müdafiə etməsini, digərinin isə bunun tam əksinə olaraq bütün əsalətləri inkar etməsini görürüksə, bilməliyik ki, bu əqli, fiqhi və kəlami qruplaşmalar pərdəaltı digər bir qruplaşmanın, yə`ni məhkum və məhrum təbəqə və sinfə məxsus qrupun rifahda olan imkanlı təbəqə müqabilində qruplaşmasının nişanəsidir. Düşüncə qarına tabedir, əziyyət çəkən məhrum şəxsin ədalət prinsipini inkar etməsi qeyri-mümkün olduğu kimi, imkanlı və rifahda olanın da ədalət prinsipini müdafiə etməsi qeyri-mümkündür.
Bizim fikrimizcə bu, tarixi birmə`nalı yozmaq və ona birtərəfli yanaşmaq tərzidir. Insani meyllərdə maddi ehtiyacın çox mühüm və əsaslı amil olmasında heç bir şübhə yoxdur və İslamdakı əqli, ictimai və siyasi qruplaşmalarda bə`zən bir sıra iqtisadi amillərin nişanələri ilə də rastlaşmaq mümkündür.
Amma insanı əhatə edərək onu tə`sir altına alan bütün cazibələri və bəşəriyyət tarixinin formalaşmasında tə`sirli olmuş əsas və mühüm amilləri iqtisadi ehtiyaclarda xülasə etmək olmaz. Bəlkə də insanın fərdi və ictimai həyatında hakim olan bütün əsas amillər barəsində danışmaq hələ ki, tezdir. Qəti surətdə isə bunu demək olar ki, maddi ehtiyacları insanın yeganə ehtiyacı kimi qəbul etmək olmaz!
Mən bu me`yarlarla Mə`mun, Mö`təsim və Vasiqin kəskinliklə mö`təzilə məktəbi tərəfdarı olaraq ədalət prinsipini qə`bul etmələrinin və bunun müqabilində, həmin təbəqə, qrup və qana mənsub olmuş Mütəvəkkilin isə müxalif cəhətə meyl göstərməsi və ədalət tərəfdarlarına qarşı əcdadının ədalət düşmənlərinə etdiyinin necə izah edilməsini bilmirəm.
Yaxud, dünyanın ən imkanlı və varlı şəxslərindən olmuş Sahib ibni Imadın, zəmanəsinin məhrum və imkansız alimlərinin əksəriyyətinin ədaləti inkar edərək Әş`əri əqidəsi daşımalarına baxmayaraq, ədaləti kəskin müdafiə etməsinin də necə izah edilməsini bilmirəm.
Sahib ibni Imad imkanlı vəzir olub və o, bu baxımdan misilsiz şəxsiyyətlərdən biridir. O əvvəla, yüksək vəzifə sahiblərinin qəzəbinə gələn saray xadimlərinin əksinə olaraq, ömrünün axırına kimi vəzir işləyib və onun üçün həm kəmiyyət və həm də keyfiyyət baxımından misilsiz dəfn mərasimi keçirilib.
Ibni Xəlləkan deyir: «Heç kəs Sahib ibni Imad kimi, həyat və ölümdən sonrakı xoşbəxtlik və bəxtiyarlığı bir yerdə toplaya bilməyib.»
Həm vəzir və həm də alim olmuş Sahib ibni Imad da, yaşayışını vəzir həmkarları kimi tam rifah və rahatlıqla keçirib. Amma o, dünyadan mənfur gedən və adları da özləri kimi torpağa gömülən digər vəzirlərin əksinə olaraq, qəlblərdə yaxşı ad və məhəbbətlə qaldı. Onun ölümü digər həmkarları, yə`ni adətən tanınmaz və məhrum həyat keçirən və şöhrət, ehtiram və sevimliliyi öləndən sonra başlayan alimlər kimi olub.
Sahib ibni Imad ömrünün axırına kimi vəzir işləməsindən və özünə gözəl alim adı qazanmasından əlavə, digər bir fövqəladə üstünlüyə də malik olub və o budur ki, Sahib tarixdə atası və babası da vəzir olmuş yeganə vəzirdir. Onlar vəzirliyi üç nəsl ardıcıl olaraq irs kimi qazanıblar. Onun öz adı Ismayıl, atasının adı Imad, babasının adı isə Abbas olub. Şairlər də onun barəsində şe`rlər deyiblər. Sahib ibni Imad bütün bu imkan və rifaha baxmayaraq, ciddi şəkildə ədalət tərəfdarı olub və o özünün bu işi ilə fəxr edərək belə deyərmiş:
Әgər mənim qəlbim parçalansa, onun içində heç kəs tərəfindən yazılmamış iki sətr yazı görərsiniz; bir tərəfdə ədalət və tövhid, digər tərəfdə isə Әhli-beyt məhəbbəti.
Biz fiqhi ədalətdə də eynilə buna bənzər şeylər görürük. Məsələn, Harunun baş qazisi olmuş Әbu Yusif də ədalətin ciddi tərəfdarı olub. Zindana salınaraq dəfələrlə şallaqlanmış Әhməd ibni Hənbəl isə, ədalət üslubunu kəskin şəkildə məhkum edərək pisləyib.
Bizim fikrimizcə, bəşəriyyətin əqli və fikri qruplaşmalarını bu me`yar və miqyasları yeganə üslub hesab edərək ölçmək və yozmaq sadəlövhlükdür.
Bu bəhsi kitabın müqəddiməsində gətirməkdən əsas məqsəd, Qur`anın fikir və düşüncələrin oyadılmasındakı rolunu göstərmək və məsələnin bu ilahi kitab baxımından əhəmiyyət və əsalətini aydınlaşdırmaq idi.
Әlbəttə bu kitab ədalət məsələsini hərtərəfli və Qur`ana layiq şəkildə açıqladığını iddia etmir. Iddiamız yalnız bu ola bilər ki, Qur`anın ədalət barəsində irəli sürdüyü məsələlər, yaradılış və ilahi ədalət baxımından bir qədər yeni üslub və nəzərlə bəhs olunmuşdur.
17-Cəmadiul-əvvəl, 1393-cü hicri- qəməri ili. (1972-ci il.)
Mürtəza Mütəhhəri.
