MÜQƏDDİMƏ
Sabei dini İraqın cənubunda[1] yaşayan, İranın qərbi Xuzistan məntəqəsində (Mişan səhrası və Karun haşiyəsində) azlıqda yaşayan bir ayinin ardıcıllarıdır ki, onların sayının təxminən 200 min nəfər olduğu deyilir.
Xüsusi adət-ən’ənələrə malik olduğuna, fərdi və ictimai həyatlarında sair millətlər və qövmlərlə qarışmaqdan, öz əqidələrini aşkar etməkdən çəkindiklərinə görə Sabeiilər barəsində kifayət qədər dəqiq mə’lumat yoxdur. Onların keçmişləri də müəmmalıdır; tədqiqatçılar onların barəsində fərqli, bə’zən də zidiyyətli nəzərlər vermişlər. Amma Qur’ani-Kərimdə - Bəqərə-62, Maidə-69, Həcc-17 - onların adı məsihilər və yəhudilərlə yanaşı qeyd olunur.
Yuxarıdakı ayələrdən belə nəticə əldə olunur ki, sabeiilər ilahi dinlərin ardıcılları cərgəsində və təkallahlı olmuşlar. Onlar sair din ardıcılları kimi sonradan şirkə tərəf çəkilmiş, buna görə də bir qurupu mö’min, digər bir qurupu isə müşrik olmuşlar.
SABE KƏLMƏSİNİN LÜĞƏT MƏ’NASI
Sabeə və sabinu kəlmələrinin kökü barəsində müxtəlif nəzər və ehtimallar verilmişdir. Amma ən məşhur nəzəriyyə budur ki, bu kəlmə ibri dilində olan «sad», «bey» və «əyn» kökündən alınmışdır və «suya cummaq» mə’nasını ifadə edir. Bu kəlmə ərəbləşdikdə «əyn» hərfi «həmzə»yə çevrilmiş və «sad», «bey» və «həmzə» şəklini almışdır. Buna əsasən sabeii «suda batanlar» mə’nasını daşıyır. Bu nəzər həmin ayinin həqiqətinə daha yaxındır. Çünki, bu ayinin ardıcılları «qüsl etmək», «tə’mid» vermək və eləcə də əşyaların və yeyinti məhsullarının yuyulmasına həddindən artıq diqqət yetirirlər. Hətta, onlar bəzi müsəlman qövmləri arasında müqtəsilə adı ilə tanınmışlar. Bu dinin xüsusiyyətlərinə görə sabeiilər həmişə Fərat, Dəclə, Karun kimi böyük çayların sahillərində yaşamışlar.
DİNİ ƏSASLARI
Sabeii dini barəsində tədqiqatçıların ixtilafına səbəb olan məsələlərdən biri də oların hansı ilahi peyğəmbərin ardıcılları olmasıdır. Bə’ziləri demişlər ki, onlar həzrət Nuh peyğəmbərin dininin ardıcıllarıdır, sair peyğəmbərləri isə ilahi elçi olaraq qəbul etmirlər. Digər nəzər budur ki, sabeiilər kitab əhlidir və Zəburu tilavət edirlər. Bə’ziləri inanırlar ki, onlar həzrət Yəhyaya qədər olan bütün ilahi peyğəmbərləri qəbul edir və ondan sonrakılara inanmırlar. Nəhayət sonuncu nəzərdə deyilir ki, onlar yalnız öz dinlərinin alimləri olan ruhanilərə tabe olur və onları da peyğəmbər kimi deyil, öz dinlərinin bir kahini kimi qəbul edirlər.
Bu barədə mövcud olan müxtəlif nəzərlər arasında zahirən üçüncü nəzər (yə’ni, Yəhya peyğəmbərə e’tiqadlı olmaq) həqiqətə daha yaxındır. Çünki, sabeiilərin dini mənbələrində dəfələrlə Yəhya məzhəbi adlı bir ayinin adı çəkilir. Ümumiyyətlə, onlar dinlərinin əsası olan “Tə’mid” ayininin həzrət Yəhyadan qaldığını deyərək, Məsihi də bu ayinə iman gətirənlərdən hesab edir, lakin onun, sonradan bu dinin sirlərinə xəyanət etdiyini iddia edirlər. Həmçinin deyirlər ki, Məsih Yəhyanın məzhəbini korlamış və axar suda olan tə’mid quslunu dəyişdirmişdir.
MÜQƏDDƏS KİTABLARI
Sabeiilərin dini mənbələri arsında çoxlu müqəddəs kitablar vardır ki, onların nəzərincə bunlar Allah tərəfindən Adəmə, Sama, İbrahimə və Yəhyaya nazil olmuşdur. Bu kitablar arasında beş kitab daha artıq e’tibara malikdir:
1. ”Kəncə-rəbbəh”, yaxud “Kənca-rəbbah” və yaxud da “Sidrə-rəbbəh” ki, ilahi xəzinələr mə’nasındadır. Bu kitab sabeiilərin ən mö’təbər kitabı sayılır və iki hissədən - Yəmin və Şimaldan təşkil olunmuşdur. Yəmin hissəsi tövhid və xaliqin sifətləri, onların halal-haram, oruc, vəsiyyət və s. kimi əqidələrini bəyan edir. Şimal hissəsində isə ölülərin dəfn mərasiminin hökmləri, ruhun bədəndən necə çıxması, dualar və zikirlərdir ki, ölülərin ruhuna oxunur.
2. ”Binüqdə Sidreyi ədnəşmasəd”, yaxud «Nəfslər» kitabı; bu tə’mid və paklıqla əlaqədar olan göstərişləri, tə’mid zamanı oxunan duaları əhatə edir.
3. ”İraşə ədihya”, yaxud “Yəhya tə’limləri”; bu, həzrət Yəhya (ə)-ın həyatı, onun tə’limləri və tövsiyələrinə şamildir.
4. ”Qolesta”; izdivac və əqd zamanı riayət edilməli olan qayda-qanunları, hökmləri və prinsipləri əhatə edir.
5. ”İnani”; təharət və paklıq və eləcə də namaz üçün dəstəmaz alarkən lazım olan dua və zikirlərə şamildir.
FİRQƏLƏR
Sabeiilər böyük bir qövm olub, Fələstində məskunlaşmışdılar. Yəhudilər Fələstini işğal etdikləri zaman Yəhya və onun ardıcılları yəhudilər tərəfindən təzyiqlərə və zülmlərə mə’ruz qalmışdılar. Həzrət Yəhyanın şəhadətindən sonra onların sabeiilərə göstərdiyi əzab-əziyyətlər daha da artdı; onların mə’bədlərini və mərkəzlərini dağıtdılar. Buna görə də onlar Fələstindən Şama köçüb Hərram şəhərində məskunlaşdılar. Amma yenə də yəhudi təzyiqlərindən qurtara bilmədilər. Nəhayət Beynun-nəhreynə və İrana köçərək orada məskunlaşdılar. Bu müddət ərzində sabeiilər müxtəlif firqələrə bölündülər ki, onlardan Məndai və Hərrani kimi mühüm firqələrin adını çəkmək olar. Hərranilər firqəsi onlar Hərran şəhərində məskunlaşan zaman meydana gəlmişdir. Bu firqə sanki sair qövmlərin əqidələrindən tə’sirlənərək təhrifə mə’ruz qalmışdır. Hal-hazırda da sabeiilərin xalis əqidəsi yoxdur. Bu firqənin müqabilində Məndailər dayanırdı ki, onlar özlərini əsil sabeii hesab edirdilər. Onlar özlərini kitab əhli və təkallahlı sayırdılar; buna görə də hərraniləri qəbul etmirdilər.
Məndai və Hərranilər arsında olan ixtilafa görə, tədqiqatçılar, adları Qur’ani-kərimdə yəhudi və məsihilərlə yanaşı qeyd olunan sabeiilərin məndai olduqlarını güman edirlər; hərranilər ulduzlara pərəstiş etdiklərinə görə müşrik sabeii adı ilə tanınmışlar.
ƏQİDƏLƏRİ
Sabeiilərin ən müqəddəs kitabı sayılan Kənzarubadan belə aydın olur ki, onlar təkallahlıdırlar və Allahı da sair tövhidçi ayinlərin vəsf etdikləri sifətlərlə tə’rif edirlər; sair tövhidçilər kimi, onlar da Allahı hər cür çirkinliklərdən uzaq və eyblərdən pak bilirlər. Sabeiilər iki aləmə - Nur və Zülmət aləminə inanır və deyirlər ki, xilqətin yaradılışında və idarə olunmasında bir çox ruhani və nurani varlıqlar Allaha kömək edirlər. Onlar inanırlar ki, ilin hər günü bir nurani və ruhani vücudun cilvəsidir. Buna görə də ilin hər günü üçün bir nurani varlıq olduğuna inanırlar. Sabeiilər fələklərə, ulduzlara və on iki bürcə xüsusi əzəmət və ehtiram göstərirlər. Sabeii ardıcıllarının ulduza pərəstiş etmələri və şirkə yuvarlanmaları da məhz buradan başlanmışdır. Yə’ni, ulduzlara tə’zim və ehtiram məsələsi getdikcə öz yerini ulduzların təqdis və pərəstişinə vermişdir.
Sabeiilərin ruhani məada, hesab-kitaba və əzaba e’tiqadları vardır və inanırlar ki, salehlər öldükdən sonra nurlar aləminə (behiştə), günahkarlar isə zülmət aləminə (cəhənnəmə) varid olacaqlar. Kitab sahibi olan peyğəmbərlər sabeiilərin nəzərində aşağıdakılardır: Adəm, Sam, Ram, İbrahim, Musa və Yəhya.
AYİNLƏR VƏ HÖKMLƏR
1. Tə’mid: Qüsl və təharət sabeii şəriətinin əsasını təşkil edir və buna görə də müxtəlif hallarda və vaxtlarda verilən Tə’mid qüslü sabeiilərin ən mühüm vəzifəsi hesab olunur. “Kamil” tə’mid qüslünün ən mühüm növüdür ki, izdivac, təvəllüd, məss-meyyit və sair işlər zamanı kahinin əli ilə yerinə yetirilməlidir; heyz, nifas, cənabət və eləcə də böyük günahlar, o cümlədən oğurluq, zina, qətl işlərindən sonra verilməlidir.
2. Namaz: Sabeiilər gün ərzində üç dəfə cənub istiqamətində namaz qılırlar. Birinci namaz səkkiz rəkətdir və hər rəkətdə üç səcdə vardır; bu namaz günəş çıxmazdan əvvəl yerinə yetirilir. İkinci namaz günorta vaxtı qılınır ki, hər rəkətin üç səcdəsi vardır. Üçüncü namaz da ikinci namaz kimidir və günəş batan zaman qılınır.
3. Oruc: Sabeiilər oruc tutmağa (yemək və içməkdən çəkinmək kimi olan oruca) inanmırlar və onu allahın halal etdiyi şeyi qadağan etmək kimi qiymətləndirirlər. Amma müsəlmanlarla qarışdıqlarına görə zahirdə oruc tuturlar. Onlar orucu mə’nəvi məşğələ adı ilə otuz gün (ilin ayrı-ayrı günlərində) yerinə yetirirlər.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] Bəsrə ətrafında Fərat çayının sahillərində.
