Lüğətdə iCtihad

5-ICtihad

1-Lüğətdə iCtihad

Ibni Əsir deyir:

اَلْاِجْتِهَادُ بَذْلُ الْجَهْدِ فِي طَلَبِ الْاَمْرِ، وَهُوَ اِفْتِعَالٌ مِنَ الْجَهْدِ الطَّاقَةُ

"Ictihad – iftial vəznində olub bir şeyi əldə etmək üçün çalışmaq mə`nasına olan cəhd kökündən alınmışdır."[1]

Bu kəlmə Peyğəmbəri Əkrəm ¡-in və səhabələrinin döv‌‌ründə, birinci hicri əsrinin sonuna qədər həmin mə`nada iş‌‌lənmişdir. Belə ki, Peyğəmbəri Əkrəm ¡-in belə bu‌yur‌‌duğu nəql olunur:

اَمَّا السُّجُودُ فَاجْتَهِدُوا فِي الدُّعَاءِ فقمن اَنْ يُسْتَجَابَ لَكُمْ

"Amma səcdəyə gəldikdə isə, onun dualarında çalışın ki, sizin üçün müs‌təcab olması layiqdir."[2]

Yenə buyurur:

صَلُّوا عَلَيَّ وَاجْتَهِدُوا فِي الدُّعَاءِ

"Mənə salavat göndərin və dua etməkdə çalışın!"[3]

Yenə buyurur:

فَضْلُ الْعَالِمِ عَلَى الْمُجْتَهِدِ مِائَةُ دَرَجَةٍ

"Alimin müctehidə (ibadət yolunda çalışana) olan dərəcəsi 100 də‌rə‌cədir."[4]

Məhəmməd Qərzi deyir:

كَانَ فِي بَنِي اِسْرَائِيلَ رَجُلٌ فَقِيهٌ عَالِمٌ، عَابِدٌ مُجْتَهِدٌ

"Bəni Israil qövmü arasında fəqih, alim, müctehid (icti‌had‌lı), abid və çalışqan bir kişi var idi."[5]

Ayişənin belə dediyi nəql olunur:

وعن عائشة K كَانَ رَسُولُ اللّهِ يَجْتَهِدُ فِي الْعَشْرِ الْاَوَاخِرِ مَا لاَيِجْتَهِدُ فِي غَيْرِهِ اَيْ يَجْتَهِدُ فِي الْعِبَادَةِ

"Peyğəmbəri Əkrəm ayın üçüncü on günlüyündə elə çalı‌şır‌‌dı ki, ondan başqa vaxtlarda belə çalışmırdı.-Yə`ni Pey‌‌ğəmbər ¡ ibadətdə çalışırdı."[6]

Təlhə Peyğəmbəri Əkrəm ¡-lə müasir olan iki nəfə‌rin barəsində belə deyir:

وَفِي حَدِيثِ طَلْحَةَ عَنْ رَجُلَيْنِ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللّهِK كَانَ اَحَدُهُمَا اَشَدَّ اجْتِهَادًا مِنَ الْاخَرِ...

"Onlardan biri digərindən daha artıq çalışırdı, o çalış‌qan şəxs şəhid oluncaya qədər çalışdı."[7]

Əbu Səidin belə dediyi nəql olunur:

كَانَ رَسُولُ اللّهِ (ص ) اِذَا حَلفَ وَاجْتَهَدَ فِي الْيَمِينِ قَالَ...

"Peyğəmbəri Əkrəm ¡ hər vaxt peyman bağlasaydı və peymanda çalışsaydı, buyurardı... "[8]

Bəni Müstələq qəzvəsində Əbdüllah ibni Übeyin barəsində belə qeyd olunur:

فَاجْتَهِدْ بِيَمِينِهِ مَا فَعَلَ

"O çalışır və and içirdi ki, heç bir iş görməmişdir."[9]

Ümmi Harisənin Peyğəmbər ¡-dən oğlu Harisənin ta‌‌leyi barəsində sual etməsi ilə əlaqədar qeyd olunur ki, o be‌lə demişdir:

اِنْ كَانَ فِي الْجَنَّةِ صَبَرْتُ، وَاِنْ كَانَ غَيْرَ ذَلِكَ اجْتَهَدْتُ عَلَيْهِ فِي الْبُكَاءِ

"Əgər behiştdə olsa, səbir edərəm; əgər başqa yerdə olsa, ona daha çox ağlamaqda çalışaram."[10]

Yuxarıda qeyd olunanlardan və saysız-hesabsız digər rəva‌yət‌‌lərdən aydın olur ki, birinci hicri əsrində ictihad kəl‌mə‌‌sindən insanların başa düşdüyü sadəcə olaraq sə`y etmək, ça‌‌lış‌maq və fəaliyyət göstərməkdən ibarət idi. Bu mə`na daha son‌‌ra Islam cəmiyyətlərində dəyişikliyə uğradı və müsəl‌man‌la‌‌rın istilahında şəriətin fər`i hökmlərini onun təfsili də‌‌lil‌lərindən əldə etmək və kəşf etmək mə`nasını özünə al‌dı.