Ibni Əsir deyir:
اَلْاِجْتِهَادُ بَذْلُ الْجَهْدِ فِي طَلَبِ الْاَمْرِ، وَهُوَ اِفْتِعَالٌ مِنَ الْجَهْدِ الطَّاقَةُ
"Ictihad – iftial vəznində olub bir şeyi əldə etmək üçün çalışmaq mə`nasına olan cəhd kökündən alınmışdır."[1]
Bu kəlmə Peyğəmbəri Əkrəm ¡-in və səhabələrinin dövründə, birinci hicri əsrinin sonuna qədər həmin mə`nada işlənmişdir. Belə ki, Peyğəmbəri Əkrəm ¡-in belə buyurduğu nəql olunur:
اَمَّا السُّجُودُ فَاجْتَهِدُوا فِي الدُّعَاءِ فقمن اَنْ يُسْتَجَابَ لَكُمْ
"Amma səcdəyə gəldikdə isə, onun dualarında çalışın ki, sizin üçün müstəcab olması layiqdir."[2]
Yenə buyurur:
صَلُّوا عَلَيَّ وَاجْتَهِدُوا فِي الدُّعَاءِ
"Mənə salavat göndərin və dua etməkdə çalışın!"[3]
Yenə buyurur:
فَضْلُ الْعَالِمِ عَلَى الْمُجْتَهِدِ مِائَةُ دَرَجَةٍ
"Alimin müctehidə (ibadət yolunda çalışana) olan dərəcəsi 100 dərəcədir."[4]
Məhəmməd Qərzi deyir:
كَانَ فِي بَنِي اِسْرَائِيلَ رَجُلٌ فَقِيهٌ عَالِمٌ، عَابِدٌ مُجْتَهِدٌ
"Bəni Israil qövmü arasında fəqih, alim, müctehid (ictihadlı), abid və çalışqan bir kişi var idi."[5]
Ayişənin belə dediyi nəql olunur:
وعن عائشة K كَانَ رَسُولُ اللّهِ يَجْتَهِدُ فِي الْعَشْرِ الْاَوَاخِرِ مَا لاَيِجْتَهِدُ فِي غَيْرِهِ اَيْ يَجْتَهِدُ فِي الْعِبَادَةِ
"Peyğəmbəri Əkrəm ayın üçüncü on günlüyündə elə çalışırdı ki, ondan başqa vaxtlarda belə çalışmırdı.-Yə`ni Peyğəmbər ¡ ibadətdə çalışırdı."[6]
Təlhə Peyğəmbəri Əkrəm ¡-lə müasir olan iki nəfərin barəsində belə deyir:
وَفِي حَدِيثِ طَلْحَةَ عَنْ رَجُلَيْنِ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللّهِK كَانَ اَحَدُهُمَا اَشَدَّ اجْتِهَادًا مِنَ الْاخَرِ...
"Onlardan biri digərindən daha artıq çalışırdı, o çalışqan şəxs şəhid oluncaya qədər çalışdı."[7]
Əbu Səidin belə dediyi nəql olunur:
كَانَ رَسُولُ اللّهِ (ص ) اِذَا حَلفَ وَاجْتَهَدَ فِي الْيَمِينِ قَالَ...
"Peyğəmbəri Əkrəm ¡ hər vaxt peyman bağlasaydı və peymanda çalışsaydı, buyurardı... "[8]
Bəni Müstələq qəzvəsində Əbdüllah ibni Übeyin barəsində belə qeyd olunur:
فَاجْتَهِدْ بِيَمِينِهِ مَا فَعَلَ
"O çalışır və and içirdi ki, heç bir iş görməmişdir."[9]
Ümmi Harisənin Peyğəmbər ¡-dən oğlu Harisənin taleyi barəsində sual etməsi ilə əlaqədar qeyd olunur ki, o belə demişdir:
اِنْ كَانَ فِي الْجَنَّةِ صَبَرْتُ، وَاِنْ كَانَ غَيْرَ ذَلِكَ اجْتَهَدْتُ عَلَيْهِ فِي الْبُكَاءِ
"Əgər behiştdə olsa, səbir edərəm; əgər başqa yerdə olsa, ona daha çox ağlamaqda çalışaram."[10]
Yuxarıda qeyd olunanlardan və saysız-hesabsız digər rəvayətlərdən aydın olur ki, birinci hicri əsrində ictihad kəlməsindən insanların başa düşdüyü sadəcə olaraq sə`y etmək, çalışmaq və fəaliyyət göstərməkdən ibarət idi. Bu mə`na daha sonra Islam cəmiyyətlərində dəyişikliyə uğradı və müsəlmanların istilahında şəriətin fər`i hökmlərini onun təfsili dəlillərindən əldə etmək və kəşf etmək mə`nasını özünə aldı.
[1] «Nihayətül-lüğət», cə-hə-də maddəsi.
[2] «Səhihi-Müslüm», səlat kitabı, hədis:207; «Müsnədi-Əhməd», 1-ci cild, səh.219.
[3] «Sünəni Nəsai», 1-ci cild, səh.190; «Müsnədi-Əhməd», 1-ci cild, səh.199.
[4] «Sünəni Darəmi», müqəddimə, 1-ci cild, səh.100.
[5] «Əl-Müvəttə», Malik, cənaiz kitabı, hədis:43.
[6] «Səhihi-Müslüm», e`tikaf kitabı, hədis:8; «Sünəni Ibni Macə», hədis:1767.
[7] «Sünəni Ibni Macə», rö`ya kitabı, hədis:3925; «Müsnədi-Əhməd», 1-ci cild, səh.163, 2-ci cild, səh.323, 363, 6-cı cild, səh.82, 123, 256, 5-ci cild, səh.40.
[8] «Müsnədi-Əhməd», 3-cü cild, səh.33 və 48.
[9] «Səhihi-Buxari», 3-cü cild, səh.136 «Səhihi-Müslüm», münafiqin kitabı, hədis:1; «Müsnədi-Əhməd», 4-cü cild, səh.373.
[10] «Səhihi-Buxari», cihad kitabı, 2-ci cild, səh.92; «Müsnədi-Əhməd», 3-cü cild, səh.260 283.