Sual 80:Dini rəhbərlik və onun əhəmiyyəti barədə nə deyə bilərsiniz?

Cavab: Allah-Təala Qurani-Kərimin Nisa surəsinin 59-cu ayəsində buyurur:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِي الأَمْرِ مِنكُمْ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللّهِ وَالرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلاً

(Ey iman gətirənlər! Allaha, Peyğəmbərə və özünüzdən olan ixtiyar (əmr) sahiblərinə itaət edin! Əgər bir iş barəsində mübahisə etsəniz, Allaha və qiyamət gününə inanırsınızsa, onu Allaha və Peyğəmbərə həvalə edin! Bu daha xeyirli və nəticə etibarilə daha yaxşıdır.)

Ayədə istifadə olunan (أَطِيعُواْ)-(ətiu) kəlməsinin iki dəfə təkrar olunmasından belə bir qənatə gəlmək olur ki , Allaha iman gətirən hər bir müsəlmana iki növ itaət vacib edilmişdir. Onlardan birincisi külliyatı Quranda bəyan olunan , cüziyyatı isə Peyğəmbər (s)-mın və Əhli-beytin(ə)-mın sünnət və  bəyanalarında izah oluan Allaha olunan itaət , yəni ibadətlə əlaqəli olan namaz , oruc , həcc kimi ibadi əməlləri   yerinə yetirmək , digəri isə cihad , qəzavət kimi siyasi hökmləri icra etməkdən ibarətdir. Necə ki, Nəhl surəsinin 44-cü ayəsində buyurulur:

وَالزُّبُرِ وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ

(Sənə də Quranı nazil etdik ki, insanlara onlara göndəriləni (hökmləri, halal-haramı) izah edəsən.)

Başqa bir ayədə isə buyurulur:

فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ

(Bilmirsinizsə, zikr (kitab, elm) əhlindən soruşun!) (Nəhl/43)

Rəhbəriyyəti qəbul etmək imanin  əsas şərtlərindən biridir.

   Ilahi göstərişlərlə yanaşı hər bir müsəlmanın üzərinə düşən ikinci ən başlıca vəzivə müsəlman ümmətinin dini , içtimai və siyasi rəhbərliyi öz üzərinə götürən Peyğəmbər (s)-ma da itaətməkdir. Aləmlərin yaradıcısı olan Allah-Təala belə bir məsuliyyətli işı sonuncu Peyğəmbərinin üzərinə qoymuş, o da öz növbəsində məsumluq dərəcəsinə çataraq ibadi, içtimai, ümumiyyətlə cəmiyyətin  maaddi və mənəvi rifahını təmin edəcək bütün məsələlərdə hər zaman Allahın əmrinə tabe olmuş və onun icrasında azacıqda olsun səhlənkarlıq etməmişdir. Nisa surəsinin 65-ci ayəsində buyurulur:

فَلاَ وَرَبِّكَ لاَ يُؤْمِنُونَ حَتَّىَ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لاَ يَجِدُواْ فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُواْ تَسْلِيمًا  

(Amma, xeyr! (Ya Rəsulum!) Rəbbinə and olsun ki, onlar öz aralarında baş verən ixtilaflarda səni hakim (münsif) təyin etməyincə və verdiyi hökmlərə görə özlərində bir sıxıntı duymadan sənə tam bir itaətlə boyun əyməyincə, (həqiqi surətdə) iman gətirmiş olmazlar).

Dini , içtimai və siyasi məsələlərdə rəhbərlik  Peyğəmbər (s)-mın üzərinə düşmüş, bunun üçündə ona iman gətirən möminlər verilən hökmlərin icrasında niyə və nə üçün demədən ona tabe olmalı və onun həqaniyyətini dilləri ilə təsdiqlədiləri kimi qəlbləri ilə də təsdiqləyib əməli olaraq sübuta yetirməli idilər. Peyğəmbər (s) isə öz növbəsində  İlahi qanunları əsas gətirərək oların arasında ədalətlə rəftar etmiş və öz şəxsi istəklərinin haqq-ədalətə hakim olmasına bir an da olsun imkan verməmişdir.

    Həzrəti Məhəmməd (s) Allah Peyğəmbəri olmuş , vəhy yolu ilə ona gəlib çatan İlahi göstərişləri müsəlmanlara çatdıraraq İslamın hökmlərini onlara bəyan sonra isə izah etmişdir. Bütün bunlarla yanaşı dini , içtimai və siyasi məsələlərdə  müsəlman ümmətinə rəhbərlik etmiş və ömürünün sonunadək bu İlahi hökmün öhdəsindən müvəffəqiyyətlə gəlmişdir.

 Zəmanənin imamına qarşı cahil olmaq cahiliyyətdə ölmək kimidir.

Peyğəmbər (s) dünyasını dəyişdikdən sonrada hər iki itaət qiyamət gününə qədər yerinə yetirldiyi kimi zəmanənin imamına da qiyamət gününə qədər itaət etmək də dinin vacib və zəruri məsələlərindən hesab olunur. Əhli-sünnə və şiə mənbələrində nəql olunan mötəbər rəvayətlərdən birində deyilir:((İtaət olunması vacib  olan)İmamını tanımadan dünyasını dəyişən şəxs cahiliyyət zamanında dünyasını dəyişən şəxslər kimidir).Yəni, bu kimi şəxslər müsəlman kimi dünyalarını dəyişməzlər. Çünki İlahi rəhbərliyi tanımadan və onun yolunu davam etmədən insan istər-istəməz hava-həvəsinə tabe olan şəxslərin yolunu davam edər və həmən şəxslər onları zəlalətə sürükləyərlər. İsra surəsinin 71-ci ayəsində bu haqda buyururlur:

يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ

((Qiyamət günü) bütün insanları öz imamları (ardınca getdikləri rəhbərləri, yaxud peyğəmbərləri və ya əməl dəftərləri) ilə birlikdə (hüzurumuza) çağıracağıq).

Zaman və məknanından asılı olmayaraq Allaha iman gətirmiş hər bir müsəlman zəmanəsinin imamını tanımalı və onun yolunu davam etməlidir ki, o İlahi rəhbər öz davamçılarını haqq-ədalətlə tanış edib sağlam və ədalətli cəmiyyət qursun. Və bütün bunlarla yanaşı onları bütün maaddi və mənəvi pozğunluqlardan qoruyub asayış və əmin-amanlıqlarını təmin etməlidir.

    Yox əgər müsəlman ümməti İlahi rəhbərin ətrafına toplanmazsa saysız-hesabsız təriqətlərə bölünüb hər biri özünə rəhbər seçəcək bu isə cəmiyyətdə ixtilaf , hərcli-mərclik və pəkakəndəliyin meydana gəlməsinə səbəb olacaqdır. İxtilaf və hərcli-mərcliyin meydana gəldiyi cəmiyyət isə ilk növbədə onun hərtərəfli geriləməsinə səbəb olan cahiliyyət daha sonra  daxili çəkişmələr və vətəndaş müharibələri kimi çətinliklərlə qarşılaşır.Belə bir şəraitdə cəmiyyətin zəifləməsindən sui istifadə edən zalım qüvvələr ona hakim olur və cəmiyyəti özündən asılı vəziyyətə salaraq orada istədiyi şərtləri yaradır və hər şeyi öz xeirinə dəyişdirir.

     Həzrəti Zəhra (s-ə) özünün Fədək xütbəsində bu mətləbə toxunaraq buyurur: Allah-Təala biz Əhli-beyti İslamı qorumaq və müsəlman ümmətinin birliyini təmin etmək  üçün yer üzündə rəhbər və imam qərar vermişdir ki, fitnə-fəsadın kökünü kəsib onlar üçün sağlam cəmiyyət quraq və zalım qüvvələr onlara hakim olmasın.

Rəhbər bütün dövrlərdə bir olmalıdır.

Dediklərimizdən belə bir qənaətə gəlmək olur ki, müsəlmanlara rəhbərlik edən şəxs tək bir nəfər olmalıdır. Eyni vaxta iki və ya daha çox eyni fəzilətə sahib olan rəhbər yaşadıqda belə onlardan biri rəhbər olmalı , digəri isə onun davamçısı olmalıdır. Necə ki , İmam Həsən(ə)-la İmam Hüseyn (ə) eyni  zamanda yaşamış , lakin İmam Hüseyn(ə) böyük qardaşı İmam Hüseyn (ə)-ma tabe olmuş və bütün məsələlərdə ona  tabe olmuşdur.

    ,,Uyunul-Əxbarurrza’’-adlı kitabın 34-cü fəslinin 101-ci səhifəsində İmam Rza(ə)-dan nəql olunan rəvayətdə deyilir:(Eyni zamanda iki nəfərin rəhbər ola bilməməsinin əsas səbəbi hər ikisini bütün məsələlərdə eyni fikrdə ola bilməməsi və müəyyən qədər də olsun fərqli düşüncələrə sahib olmalarıdır. Onlar, hər hansı bir məsələ ətrafında fikir ayrılığına gəldikdə müsəlmanlar iki hissəyə bölünüb biri-birləri ilə müxalifət edə bilərlər. Bu isə  böyük günahlardan biridir. İki rəhbərin biri-biri ilə müxalif olması da böyük günah omaqla yanaşı cəmiyyətdə fitnə-fəsadın və qarşıdurmanın meydana gəlməsinə səbəb olur. Belə olduqda isə hər iki rəhbər tutduğu mənsəbdən azad olunmalıdır.)

İmam kimdir? Onu kim təyin etməlidir?

Burada  belə bir sual meydana gəlir.İtaəti olunması vacib olan imam kim tərəfindən təyin olunmalıdır?

    Qurani-Kərim imamət məqamını ümumi olaraq ,,Ulul-əmr’’-adlandırır. İmamət məqamına nail olan şəxs özünün bütün xüsusiyyətləri ilə İlahi Peyğəmbərlərlə bərabər olmalı və peyğəmbərlərə itaət vacib olduğu kimi onlara daitaət etmək eynilə vacib və zəruridir.

    Müsəlman ümmətinə rəhbərlik edəcək şəxs Allah tərəfindən təyin olunmalıdır. Çünki  əgər  rəhbər (yəni imam) müsəlmanların özləri  tərəfindən təyin  olunarsa  sözsüz ki,çox keçmədən fikir ayrılığına səbəb olacaqdır. Hamının eyni fikirdə olması isə məlum məsələdir ki,qeyri mümkündür. Yaranmış belə bir şəraitdə  hər dəstə öz  seçdiyi rəhbərə tabe olacaq bu isə qeyd etdiyimiz kimi cəmiyyətin süqutuna gətirib  çıxaracaqdır.

Belə təsəvvür edək ki , müsəlman ümməti  yetkin fikirə gəlib bir nəfəri özlərinə rəhbər seçirlə. Bəs onun bu məqama layiq olub-olmaması necə? Bunu necə müəyyən edə bilərlər? Haradan bilsinlər ki ,onların seçdikləri şəxs müsəlman cəmiyyətinin islah və orada haqq-ədaləti bərqərar etməyə qadir və layiq olacadır?! Haradan bilə bilərlər ki , onların seçdikləri şəxs onların gələcək həyatını məhv edib onları bədbəxtçiliyə düçar etməyəcək? Çünki əgə rəhbər seçilən şəxsin özü dünyapərəst , fasiq və təbahkar olarsa sözsüz ki idarə etdiyi cəmiyyəti də öz yolu ilə aparacaq və tez bir zamanda onu süquta uğradacaqdır.

Hökm çıxarmaq Allaha xas olan bir məsələdir.

Aləmlərin xaliq hə həqiqi sahibi Allah-Təala olduğu üçün insanlar üzərinə dini , içtimai və siyasi hakimin təyin olunması  Peyğəmərinə həvalə etmiş və hər bir müsəlmana onun təyin etdiyi şəxsə tabe olmağı vacib etmişdir. Bunu üçün də müsəlmanların ixtiyar sahibi olan rəhbər (imam) peyğəmbər tək bütün eyb və nöqsanlardan uzaq olmalı və məsumluq dərəcəsinə çatmalıdır. Çünki qeyd və şərtsiz itaət olunması vacib olan rəhbər heç bir məslənin həllimdə səhvə yol verməməli və ən doğru və düzgün qərarı çıxarmalıdır. Deməli, müsəlmanların ixtiyar sahibi olan şəxs bütün dövrlərdə insanlanrın ən alimi , ən təqvalısı və ən fəzilətlisi olmalıdır. O , özünün  bütün insani xüsusiyyətləri ilə bütün insanlardan üstün olmalı və onlar üçün həqiqi örnək olmalıdır . Belə bir xüssiyyətə  malik olan məsum şəxsi rəhbər olaraq adi insanların bacarıq və qabiliyyətindən xaric olduğu və bir çoxlarının belə bir iddianı etmələri mümkün olduğu üçün əgər onun təyinatı Allah tərəfindən peyğəmbərin vasitəsilə həyata keçməzsə öz fitnə-fəsadını dərhal biruzə verəcək və nəticədə hər dəstə özünə rəhbər seçəcəkdir. Seçilən rəhbərlər isə öz hava-həvəsinə uyaraq öz rəqibləri ilə mübarizə aparacaq və ixtilaflar dahada gücləndikdə  qarşıdurma və müharibələr meydana gələcəkdir. Yaranmış belə bir şəraitdə Allahın cəmiyyət üçün təyin etdiyi qanun və nizam-intizam fəsad və hərcli-mərcliklə əvəz olunacaq və nəhayət zülm və haqsızlıq hər yeri bürüyəcəkdir.

İxtiyar sahibinin Peyğəmbər (s) tərəfindən təyin olunması.

Əlimizdə olan əsaslı dəlil və sübutlara istinad edərək tam qətiyyətlə deyə bilərik ki , müsəlmanların ixtiyar sahibi, şəxsən Peyğəmbər (s) tərəfindən təyin olunmuş və müsəlmanlara özündən sonra ona tabe olmalarını əmr etmişdir. Biz burada onlarda n bir neçəsinə işarə edirik:

Ğayətul-məram adlı kitabın 142-ci fəslinin 706-səhifəsində deyilir:

(Cabir ibn Abdulla Ənsari deyir: Günlərin biri Peyğəmbər (s)-dan soruşdum.Allahın bizlərə itaət olunmasını əmr etdiyi şəxs kimidir? Peyğəmbər (s) cavabında buyurdu: Onlar mənim canişinlərim və sizin rəhbərlərinizdirlər. Onlardan biricisi Əli ibn Əbi Talib , ikincisi , Həsən ibn Əli , üçüncüsü Hüseyn ibn Əli , dördüncüsü Əli ibn Hüseyn , beşincisi Baqir ləqəbi ilə məşhur olacaq və sənin onu görə biləcəyin Məhəmməd Baqir (ona mənim salamımı çatdırarsan),altıncısı Cəfər ibn Məhəmməd , yeddincisi Musa ibn Cəfər,səkkizincis Əli ibn Musa , doqquzuncusu Məhəmməd  ibn Əli , onuncusu Əli ibn Məhəmməd , on birincisi Həsən ibn Əli , on ikincis həm adı mənim adımdan olan , həmdə ləqəbi mənim ləqəbimdən olan Allahın yer üzərindəki hüccət və dəlili İbn Əl-Həsən ibn Əli olacaqdır.Yer üzündə fitnə-fəsad hər yeri bürüdüyü zaman Allah-Təalan onun vasitəsilə şərqdən qərbə qədər haqq-ədaləti bərqərar edər. Qəlbləri Allah tərəfində imtahana çəkilən elə bir şəxs qalmaz ki, onların rəhbərliyini inanmasın.)

İmam Zaman (ə)-mın zamanında ixtiyar shiblərinə itaətin vacib olması.

İxtitar sahilərinə itaət İmam Zaman (ə)-mın qeybə çəkildiyi dövrdə də öz qüvvəsində qalırmı?

Cavab: İslamın bütün ibadi , içtimai və siyasi hökmləri qiyamət gününədək qüvvədə qaldığı kimi müsəlmanlara rəhbərlik edəcək imama itaət də qiyamət gününədək əməl olunmalıdır. Belə ki , İmam Zaman (ə)-mın zamanında İslamın heç bir hökmü öz qüvvəsindən düşməmiş, İslamın əsas rüknlərindən birini təşkil edən rəhbərlik məsəsləsi də öz qüvvəsini itirmədən qalmaqdadır. Bu bir həqiqətdir ki, Peyğəmbər (s) hələ sağ ikən özündən sonraki canişinin kimliyini müəyyən etmiş və dəfələrlə bu məsələni müsəlmanıarın qarşısında bəyan etmişdir. Və bu Allahın ona vacib etdiyi  ən mühüm məsələlərdən biri olmuşdur. İstər müsəlamnlar qəbul etsin , istərsədə yox Peyğəmbər (s) bu İlahi göstərişi onlara bəyan etməli və bununlada onları üçürumdan nicat verməli idi. On ikinci imam da öz növbəsində qeybə çəkildiyi dövrdə müsəlmanlara rəhbərlik edəcək naiblərini tanıtdırmalı idi. Necə ki bunu da edirlər. İmam Zaman (ə) bəyanatlarının birində öz davamçılarına buyurur: (Hər hansı bir çətinliklə qarşılaşdığınız zaman bizim barəmizdə nəql olunan rəvayətlərə müraciət edin.) Yəni harada olursunuzsa olun bütün hallarda maaddi və mənəvi həyatınızla əlaqəli olan məsələlərdə vahid rəhbərliyə tabe olub sarsılmaz birlik nümayiş etdirin ki, düşmən dininizi məhv edib aradan aparmasın.

Məzlumları müdafiə İmam Zaman (ə)-mın əsas məqsədlərindən biridir.

Mühəqqiq Tusi yazır: İmam Zaman (ə)-mın qeybə çəkilməsinin və onun müsəlmanların işlərinə hakim olmamasının əsas səbəbi müsəlmanların lazımınca ona tabe olmamasıdır. Məzlumları müdafiə və haqqı tapdalananların haqlarını özlərinə qaytarmaq İmam Zaman (ə) ən ümdə vəzifələrindən biridir. Lakin müsəlman ümməti və ümumiyyətlə bəşəriyyət buna hazır olmadığı üçün onun qeyb dövrü hələdə davam etməkdədir.

    Lakin qeyb dövründə imamın öz nayibini müsəlmanlara xüsusilədə əhli-beyt davamçılarına rəhbər olaraq təyin etməsi müsəlmanların itaətindən asılı deyildir. Yəni, istər müsəlmanlar onun təyin etdyi rəhbəri qəbul etsinlər istərsəd  yox o öz canişini təyin etməlidir ki, bununlada özürinə düşən vəzifəsni yerinə yetirmiş olsun.

    Həzəti Mehdi(ə)-mın imamət dövrü olan hicrətin 267-ci ilindən 334-cü ilədək  Osman ibn Səid , Məhəmməd ibn Osman , Hüseyn ibn Ruh və Əli ibn Məhəmməd Səməri adlı dörd nəfər şəxs onun özü tərəfindən canişin təyin olunur və onlat da 74 il müddətində kiçik qeybət dövründə üzərlərinə düşən vəzifəni lazımınca yerinə yetirirlər. Onlardan sonra zühur edəcək günədək bu mühüm işin zəmanənin ən bilikli və ən fəzilətli alimlərin üzərinə düşdüyünü  və onların Allahın yer üzərindəki hüccət və dəlili olduğunu bildirir.Eyni  zamanda öz canişinlərinə də bildirir ki , kim onlarla müxalifət etmiş olarsa sanki biz Əhli-beyt (ə)-la və kim biz Əhli-beyt ilə müxalifət edərsə Allahla müxalifət  etmiş olar .Allahla müxalifət edən isə Ona qarşı çıxan müşriklərin zümrəsində olar.

    Nəql olunan rəvayətlərdən birində deyilir: İşlərinizi halal və haramda hamınızdan agah olan alimlərə həvalə edin.

     İndisə nəql olunan rəvayətlərdə cəmiyyətə rəhbərlik edəcək imamın şərt və xüsusiyyətlərinə nəzər salaq.

1-Müsəəlman ümmətinə rəhbərlik edən şəxs dinin əqidəvi və əməli məsələlərində hamıdan bilikli  olmalıdır.

 Müsəlman ümmətinə rəhbərlik edəcək şəxs üçün nəzərdə tutulan şərtlərdən ən önəmlisi onun dinin əqidəvi və əməli məsələlərə hamıdan bilikli lmasıdır. Yəni, dini terminalogiya  alaraq fəqih o şəxsə deyilir ki, dinin əqidəbi və əməli məsələlərinə agah olub onlara həm etiqad bəsləsin , həmdə əməli olaraq ən kamil şəkildə yerinə yetirsin. Bütün bunlarla yanaşı  təkallahlıq məsələsində zərrə qədər də olsun şəkkə-şübhəyə düçar olmamalı miada , yəni öldükdən sonra yenidən dirilməyə də elə etiqad bəsləməlidir ki , onun vücud və əməllərində özünü biruzə versin. Və eyni zamanda fiqhi məsələlərdə içtihad dərəcəsinə çatıb qarşıya  çıxan məsələləri dı həll etməyi bacarmalıdır.

2-Ədalətli olmalı və nəfsani istəkləri ilə mübarizə aparmalıdır

.

Müsəlmanlara rəhbərlik edəcək şəxs üçün ikinci əsas şərt ədalətli olması,yəni bütün böyük günahlardan uzaq olub kiçik günahları  da təkrar etməməsidir. Hətta nəql olunan bəzi rəvayətlərdən də belə məlum olur ki, bu kimi şəxslər bütün xoşa gəlməz işlərdən çəkinməli və onlara əməl etməməlidir. O cümlədən.

1- Müsəlmanlara rəhbərlik edəcək şəxs, şəxsi istəklərinə uymamalı, dünya malına göz dikməməli , şan-şöhrətə , ad-sana can atmamalı və öz qohum-əqrəbasını başqalarından üstüm tutmamalıdır. Şeyx Ənsari  özünün ,,Risail’’-adl; kitabında vahid xəbərə  istinad edərək İmam Həsən Əskəri(ə)-dan nəql etdiyi rəvayətdə deyir: (İstər təqva sahibi olsun, istərsədə yox öz qohum-əqrəbasını başqlarından üstün tutan fiqh aliminin cəmiyyətə vurduğu zərər Yezidin İmam Hüseyn (ə)-mın qoşununa vurduğu zərərdən daha ağırdır.) Müsəlmanlara rəhbərlik edən şəxs hər zaman Allahın ona bəxş etdiyi nemətlərə razı olmalı , nəfsinə tabe olmayıb , haqq-ədalətə riayət etməli bir sözlə mənən saflaşmalıdır ki idarə və rəhbərlik etdiyi cəmiyyəti də saflaşdıra , uçuruma getdikdə isə  qurtuluş yolunu ona göstərə bilsin.

İmam Əli (ə-mın) rəhbərlər barədə verdiyi açıqlamalar.

1- Müsəlmanlara rəhbərlik edən şəxs bütün mənfi əxlaqi xüsusiyyətlərdən uza1 olmalı və bütün yüksək insani küyfiyyətlərə malik olmalıdır. Onlar  nadan , cahil və paxil olmamalıdırlar. Əli (ə) bu barədə verdiyi bəyanatlardan birində buyurur. (Siz özünüz çox yaxşı bilirsiniz ki , müsəlmanlara rəhbərlik edən , onların mal və namusunu qorumalı, paxil və cahil olmamalıdır.Onlar Allahin hökmlərindən dərindən agah olmalıdırlar ki , camaatı  nadanlıq və cahilillikdən uzaqlaşdırıb işıqlı gələcəyə aparsınlar .Ömrünü-gününu müsəlmanların rifahının yaxşılaşdırılmasına yönəltməli ,onlara can yandırmalı , sıx ünsiyyətdə olub zəhmətə qatlaşmalıdır. Bir sözlə müsəlmanlara rəhbərlik edən şəxs özünü İslam və müsəlmanların uğrunda fəda etməyə bacarmalıdır). Başqa bir yerdə buyurur: (Başqa dövlətlərdən qorxmamalıdır ki, biri ilə dostluq edib , digəri ilə düşmənçilik edə bilsin). Bu bəyanata açıqlama verən alimlərdən biri bu haqda  deyir:  Bu  o deməkdir ki, müsəlmanlara rəhbərlik edən şəxs zülm və sitəmkarlığa yol verməmli və müsəlmanların var-dövlətini talan etməməlidir. Qəzavət məsələlərində kimdənsə rüşvət alıb kimlərinsə haqqnı tapdamamalıdır. Müsəlmanlara rəhbərlik edən şəxs İlahi qanunlara səhlənkarlıqla yanaşan və milləti zəlalətə sürükləyən şəxs olmamalıdır.

   Nəhcü-Bəlağənin 3-cü xütbısində buyurur: Əgər camaatın böyük bir hissəsi qalxıb mənim yanıma gələrək hakimiyyəti qəbul etməyimi tələb etməsəydilər və bununlada üzərimə düşən hüccət tamamlanmasaydı və Allah-Təala agah insanlardan zülmkarların təcavüzünə son qoymağa və məzlumların haqqını müdafiə etməyə dair əh-peyman almasaydı heç vaxt xilafəti qəbul etməzdim.

    İmam Əli (ə)-mın bu nəyanatından bir daha belə məlum olur ki, müsəlmanların rəhbərliyini üzərinə götürən şəxsin üzərinə düşən ən ümdə məsuliyyətlərdən biri də zülm və haqsızlıqlara qarşı mübarizə aparmaq və məzlumların hüquqlarını müdafiə etməkdir.

Hamı kimi alimlər də rəhbərə tabe olmalıdırlar.

Deyilənlərdən belə qənaətə gəlmək olur ki , dini-ictimai və siyasi rəhbərlikdən məqsəd on ikinci İmam Sahibəzzaman (ə)-mın qeyb dövründə ədalətli din aliminin qeyd olunan xüsusiyyətlərə malik olmasıdır. Bütün müsəlman ümmətinin ,o cümlədən alimlərin bu kimi şəxsə itaət etməsi dinin vacib və zəruri məslələrindəndir. Allah-Təala bu işi bir neçə səbəbdən müsəlmanlara vacib etmişdir.

Qanunların icrası dini-ictimai və siyasi rəhbərin əsas vəzifələrindəndir.

1-Allah-Təala insanların biri-birlərinin hüququnu qorumaları və bir-birlərinə təcavüz etməmələri üçün bir sira qanunlar təyin etmişdirş. Lakin  bir çox hallarda insan öz şəxsi mənafeinə çatmaq məqsədi təyin olunan qanunıara məhəl qoymadan  nəfsani istəklərinə tabe olur. Elə bu səbəbdən də Allah-Təala insanların özlərindən bir nəfəri rəhbər təyin edir ki cəmiyyətdə meydana gələn hərci-mərcliyə, haqsızlıqlara son qoyub haqq-ədaləti bərqərar etsin və qanuna tabe olmayanları öz layiqli cəzalarına çatdırsın.

Zülm və haqsızlığın qarşısını almaq və dinin qorunması.

1-Hər bir millət və ya qövmün o cümlədən öz mövcudiyyətini davam gətirməsi üçün lazım olar şərtlərdən biri də onun zülmkar və ədalətsiz hakimlərdən qoruması və adil hakimə itaət etmələridir. Belə ki, ədalətli hakim İlahi qanunları əsas tutaraq müsəlman ümmətini zalım hakimə qarşı səfərbər  edər və mübarizə yolu ilə haqlarını tələb etmələrinə çağırar.

2- Müsəlmanlara rəhbərlik edən şəxs dinsiz və bidətçilərin İslama qarşı hazırladıqları planları üzə çıxarıb Quran və Peyğəmbər (s)-mın sünnətində bidətləri yol verilməsinə imkan verməz.

Rəhbərlikdən uzaq düşmək.

Əgər müsəlman ümməti Peyğəmbər (s)-dan sonra onun öz yerinə haqq olaraq təyin etdiyi canişinə tabe olsaydılar ondan sonra və indinin özünə qədər meydana gələn zülm və haqsızlıqlar bu qədər geniş yayılmazdı. Və nə zaman hır hansı bir haqsızlıq meydana gəlsəydi zəmanənin imamı dərhal onun qarşısını alar, zalımı öz haqlı cəzasına çatdırar, məzlumun da haqqını özünə qaytarardı. Əgər müsəlman ümməti belə bir böyük səhvə yol verməsəydi zülmkar qüvvələr bu dərəcədə müsəlmanlara hakim ola bilməzdi və istər əqidəvi məslələrdə olsun , istərsədə əməli saysız-hesabsız təhriflər meydana gəlməzdi. Əgər Peyğəmbər (s)-mın haqq canişini öz yerini tutsaydı tarixdə bu qədər qanlı-qadalı müharibələr , çəkişmələr və məzhəb ixtilafları meydana gəlməzdi.

Sual: Imam Zaman (ə) necə zühur edəcəkdir? O zühur etdikdən sonra İslamın hökmləri dəyişiləcəkdir yoxsa əvvəlki illərdə olduğu kimi üz qüvvəsində qalacaqdır?

Belə ki, nəql olunan rəvayətlərdən belə məlum olur ki , İmam Zaman (ə) zühur etdikdən sonra yer üzündə baş alıb getməkdə olan zülmə , haqsızlıq və ədlətsizliyə son qoyacaq və yer üzündə ədaləti bərqərar edəcəkdir.Yer üzündə bərqərar olunacaq haqq-ədalət necə , bütün bunlar bəşər övladının ixtiyar və azadlığı ilə olacaqdır yoxsa onlardan bütün ixtiyarat alınacaq və haqq-ədalət möcüzəvi şəkildə bərqərar olunacaqdır? O,haqq-ədalətə bir dəfəyə  nail olucaq yoxsa bunun üçün müəyyən dövr keçməlidir? Yer üzündə bərqərar olunacaq haq-ədalət bütün dövlətlərə və bütün insanlara aid olunacaq yoxsa ayr-ayrı fərdlərə?

Cavab: Müqəddəs İslam dininin zəruri və dəyişilməz prinsiplərindən biri də onun əbədiliyidir. Yəni , Həzrəti Məhəmməd ibn Abdullah (s) bəşəriyyət üçün göndərilmiş sonuncu peyğəmbərdir və ondan sonra bəşəriyyətə peyğəmbər göndərilməyəcəkdir. Quran da bəşəriyyəti  haqqa hidayət olunması üçün göndərilən və ilk öncə Həzrəti Məhəmməd (s) və ondan sonra məsum imamalar tərəfindən inasanlara açıqlanan son İlahi kitabdır. Quran qiyamət gününədək bəşəriyyətin mənəvi həyatı ilə əlaqəli olan bütün suallara cavab verən  yeganə səmavi kitabdır. Buradaki hökmlər ya ümumi və ya xüsusi qaydada insanlara bəyan olunur. Ali-İmran surəsinin 85-ci ayəsinə diqqət yetirin. Orada buyururlur:

وَمَن يَبْتَغِ غَيْرَ الإِسْلاَمِ دِينًا فَلَن يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ

(Kim islamdan başqa bir din ardınca gedərsə, (o din) heç vaxt ondan qəbul olunmaz və o şəxs axirətdə zərər çəkənlərdən olar!)

Başqa bir ayədə buyururlur:

وَلَكِن رَّسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ

(Allahın Rəsulu(elçisi) və peyğəmbərlərin sonuncusudur.) (Əhzab/40)

Qeyd olunan ayələr bir rəvayətə görə Peyğəmbər (s)-mın ömürünü son günlərində , başqa bir rəvayətə görə  Qədir-Xum günü nazil olmuşdur.

Hökmlərin dəyişilməsi iddianın batil olmasında xəbər verir

.

Deməli, əgər bir şəxs zəmanənin imamı kimi zühur edib müxtəlif əraziləri fəth edərək heyrətamiz və xariqüladə işlər görsədə İslamın hökmlərindən birini qüvvədən salıb başqa birisini qüvvəyə mindirərsə bu onun saxtakarlığından xəbər verəcəkdir.

Bir sözlə Həzrəti Mehdi (ə) zühur etdiyi zaman İslamın hal-hazırki qanunları ilə hökm çıxaracaq və əlimizdə olan Quranın göstərişlərinə əməl edəcəkdir. Müsəlmanlar indinin özündə necə ibadət edirlərsə onun zühuru zaman eləcə ibadət edəcək və heç bir dəyişikliyə yol verməyəcəklər. İslamın zühur etdiyi ilk illərdə xüms , zəkat , cihad və dinin digər göstərişlərinə necə əməl olunmuşsa İmam Zaman (ə)-mın zühuru zamanıda eləcə əməl olunacaqdır.

Ədalətin  ixtyari və tədrici yolla bərqərar olunması

.

Amma o ki qaldı İmam Zaman (ə)-mın zühuru zamanı haqq-ədalətin necə bərqərar olunmasına şübhəsiz ki , bütün bunlar  cəmiyyət üzvlərinin tam ixtiyar və azadlığı ilə tədrici olaraq həyata keçəcəkdir. Dediklərimizə bir qədər aydınlıq gətirmək istəsək deməliyik ki, bəşər övladından savayı Allahın yaratdığı  bütün məxluqat yarandığı andan ömürünün sonunadək heç bir ixtiyara malik olmur və təkamül mərhələsini icbari olaraq qət edirlər.  Hətta bəşər övladının ilkin yaranma mərhələsi (yəni, nütfənin ana bətnində formalaşmasında) onun rol və təsiri olmadan həyata keçır.

    İnsan müəyyən ixtiyar və azadlığa malik olsada dünyaya gəlişi , uşaqlıq , yetginli , cavanlıq və qocalıq kimi mərhələləri qət etməsi onun heç bir təsiri olmadan həyata keçır və o bu təbii prosesdə digər canlılarla müştərək xüsusiyyətə malk olur. 

   Lakin insanın mənəvi  və ruhani təkamülü onun öz ixtiyarından asılıdır. Yəni mənəvi təkamülə və səadətlə dolu həyata yalnız bütün əqidəvi və əməli məsələlərdə haqq-ədalətə riayə etməklə nail ola bilər. Başqa sözlə desək dediyi hər bir sözdə və gördüyü hər bir işdə haqq-ədaləti əsas meyar qərar verməli və İslamın təyin etdiyi qayda-qanunlar çərçivəsindən qırağa çıxmamalıdır . İnsan əməl və əqidəsində tam  azad və muxtar varlıqdır. Bu isə o deməkdir ki, o haqq-ədalət və ya zülm və haqsızlıq yolunu seçməkdə heç bir məcburiyyətə və zorakılığa məruz qalmır.

    Allah-Təala insanı elə yaratmışdır ki, haqq-ədalət yolunu seçməkdə tam azad və muxtar olsun və kimlərinsə və ya nələrinsə təziqinə mərus qalmasın. Bu Allahın bəşər övladı üçün təyin etdiyi dəyişilməz bir qanundur. Onda nə bir dəyişiylik olunar nədəki əskiylik. Əhzab surəsinin 62-ci ayəsində bu mətləbə toxunular buyururlur:

سُنَّةَ اللَّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِن قَبْلُ وَلَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلًا

( Allahın (onlardan) öncə gəlib-getmişlər (münafiqlər) haqqında qayda-qanunu belədir. Sən Allahın qoyduğu qayda-qanunda əsla dəyişiklik görməzsən! )

Zorakılıq tətbiq etmədən yer üzündə haqq-ədalət necə bərqərar olunacaq?

Buradan belə bir sual meydana gəlir. İnsanların , xüsusilə güc və qüdrət sahiblərinin bir çoxu zülm və ədalətsizliyə yol veridyi bir halda onlara qarşı zorakılıq tətbiq etmədən haqq-ədaləti necə bərqərar etmək olacaq? Qanuna məcburi təbeçilik olmadan milyonlarla məzlumun hüququnu  qorumaq necə mümkün olacaq?

Cavabında deyirik: Əgər zəmanənin müasir silahlarından istifadə edərək  yer üzündə haqq-ədalət bərqərar etməyə və zülmkarların  kökünü  kəsməyə qərar verilərsə sözsüz ki,  bu iş qeyri mümkün olacaqdır. Lakin əgər milətlər zülmkar qüvvələrə qarşı birləşib eyni amal uğrunda yəni haqq-ədalət uğrunda mübarizə apararlarsa bir çox dövlətlərdə olduğu kimi bu iş mümkün hala çevriləcəkdir. Deməli , millətlər zülm və haqsızlığa qarşı çıxıb onun kökünü kəsməyə hazır olmayana  qədər İmam Zaman (ə)-mın zühuruna heç bir lazımi şərait  yaratmazlar.

İmam Zaman (ə)-mın zühurnda əqli təkamül

.

Uzun illər zalım istismarçı dövlətlərin əsarəti altında qaldıqdan sonra azadlığa çıxan insanlar haqq-ədalətin , zalımın öz layiqli cəzasına çatmasını və məzlumun öz haqqına çatmasının canlı şahidinə çevrilirlər. İmam Baqir (ə)-dan bu məzmunda nəql olunan  hədisə diqqət yetirin: (İmamımız zühur etdikdən sonra Allah-Təala Öz mərhəmət əlini bəndələrinin başları üzərinə çəkər ki, şüur və düşüncələri eyniləşib qarşılarına qoyduqları məqsədə naminə dahada kamilləşsinlər.)(Üsuli-Kafi/Ağil fəsli,21-ci hədis)

Dediklərimizin xülasə və nəticəsi

.

Deyilənlərdən bir neçə nəticə əldə etmək olar:

1-Rəhbərlik və imamət deyildikdə müsəlman ümməti üzərinə olan içtimai rəhbərlik nəzərdə tutulur. Bu isə o deməkdir ki, müsəlmanlar hamı bir nəfər kimim  ona tabe olmalı verdiyi bütün göstərişi yerinə yetirməli və öz şəxsi rəy və istəklərinə göz yummalıdırlar

    Peyğəmbər (s) Qədir-Xum çölündə özündən sonra Əli(ə) və Əhli-beytin rəhbərliyinə  işarə etdikdən sonra orada iştirak edənlərdən biri soruşur. Sizin layiq olduğunuz rəhbərlik hansı rəhbərlikdir? Peyğəmbər (s) cavabında buyurur: İstər bəyəndiyiniz olsun, istərsədə bəyənmədiyiniz eşidib tabe olmalı olduğunuz rəhbərlik. Yəni eşitdiyiniz hökmlər sizin meyl və istəklərinizə uyğun olsada, olmasada ona tabe olmalı və etiraz etməməlisiniz.

2- İtaət olunması vacib olan imam , Peyğəmbər (s) tərəfindən təyin olunan on iki imamdır. İman Zaman (ə)-mın zamanında isə bu vəzifə bir qədər əvvəl qeyd olunan bütün şərait və xüsusiyyətlərə cavab verən ədalətli alimin üzərinə düşür.Çıxarılan hökmlərdə məsum imama itət etmək nəqədər vacib və zəriridirsə İmam Zaman (ə)-mın qeybə çəkildiyi dövrdə də lazim olan xüsusiyyətlərə malik olan ədalətli alimə də itaət etmək bir o qədər vacib və zəruridir.

3- İmam Zaman (ə)-mın zühurundan ən başlıca məqsəd yer üzündə haqq-ədaləti bərqərar etməkdir. Zülmkar və istismarçı qüvvələrin aradan getməsi İmama Zaman (ə)-mın zühurunun müqəddiməsini təşkil edir və o bunu həyata keçirir. Bu isə zülmə məruz  qalan millətlərin birlik və həmrəyliyə nail olduqları zaman mümkün olacaqdır.

4- Haqq-ədalətin tədrici olaraq bərqərar olması insanların dünya baxışlarının və tərzi-təfəkkürlərinin inkişaf etməsi mənasindadır. İmam Zaman (ə)-mın zühurundan sonra isə bunun nəqədər davam edəcəyi yalnız Allaha məlumdur.

5- İçtimai ədalətin bərqərar olunması.

İçtimai ədalətin bərqərar olunması deyildikdə cəmiyyətlə əlaqəli olan içtimai,iqtisadı,mədəni və hüquqi bərabərliyin bərqərar olunması nəzərdə tutulur.

Buna nail olmaq üçün  fərdi ədalətə riayət etmək də ən mühüm məsələlərdəndir.Yəni hər bir insan həyatı boyu , istifadə etdiyi məişət əşyalarında,yemək-içməkdə , geyimdə , və nəqliyyat vasitələrində nə ifrata vararaq həddini aşmamalı , nədə ki lazımı olduğundan az istifadə edərək özünü onlatdan məhrum etməməlidir. Hər bir fərdin belə bir xüsusiyyətə malik olması isə yalnız güclü iman və təqva səyəsində müyəssər olur.

Kitabın 55-ci sualına verilən cavaba olunan əlavələr.

Müsəlman dünyasına tutulan əsassız iralardan biri də onun təbiət qanunları ilə əyaqlaşmaması ilə əlaqəlidir.

Günəş İslamı xətərlə üz-üzə  qoyur..........

.

Sual: İslam ümumbəşəri bir din olduğu bir halda necə ola bilər ki, onun namaz və orucluq kimi vacib göstərişlərinə dünyanın bəzi yerlərində əməl etmək mümkün olunmasın?

Cavab: Bildiyimiz kimi şimal və cənub qütblərinin elə yerləri vardır ki, orada gecə ilə gündüz altı ay davam edir. Məlum məsələdir ki, bu kimi yerlərdə nə gündəlik namazların vaxtını müəyyən etmək olar nədə ki, Ramazan ayının orucunu. Əgər siz pak əqidəli müsəlman olsanız və ibadi əməllərinizi diqqətlə yerinə yetirib dua etsəniz heç vaxt Ramazan ayında yolunuz o yerlərə düşməz.  Bildiyimiz kimi təxminən İyul və Avqust aylarında günəş həmən məntəqədə qürub etmir. Hətta yaşayış üçün yararlı olan Filandiya kimi ölkədə belə Avqust ayında demək olar ki günəş qürüb etmir , qürub etdiyi çox az müddətdə belə iftar etməyə əsla vaxt omur. Bu səbəbdən də müxtəlif səbələr üzündən orada yaşayan müsəlmanlar olduqca ağır şəraitlə qarşılaşırlar. Belə olduğu bir hlada onlar ne etməlidirlər? Ramazan ayını yemək yemədən və bir şey içmədən bütün ayı oruc tutmalıdırlarmı? Sözsüz ki bu olası bir şey deyildir. Bəs nə etməli? Ramazan ayının orucunu tutmamaqla dinin zəruri hökmlərindən birini yerinə yetirməmlidirlərmi? Yerli əhali məsələnin həlli üçün Misir alimlərinə müraciət etsələrdə onlar da hər hansı bir tutarlı cavab verə bilmirlər.

Lakin vaxt aşırı bu barədə bizə də sual verirlər. Və biz  heç bir çətinlik məkmədən sualın cavabında deyirik.

Bu kimi yerlərdə nə günəş İslamı xətərlə üz-üzə qoyur , nədəki orada yaşayan müsəlmanlar bir ay tamam oruc tutmurlar. Bşqa sözlə desək buna yol verməklə canlarına sui-qəsd etməməlidirlər . Onlar Ramazan ayını orucunu da  tutmalı və bu İlahi göstərişə çətin məsələ kimi baxmamalıdırlar. Çünki  istər əhli-sünnə alimləri olsun, istərsə şiə alimləri bu məsələnin qarşısında aciz qalmamış və öz tutarlı caabları ilə məsləyə aydınlıq gətirmişlər. Əgər şəriət kitablarında nəzər salmış olsaydılar onların bu barədə verdikləri fitvalara rast gələrdilər. Lakin daim İslama irad tutan və bu kimi məsələrə  həll olunmaz məsələ kimi nəzər salan şəxslərin din alimlərindən uzaq olmaları qeyd olunan məsələləri onların nəzərdində olduqca çətin və həll olunmaz məsələyə çevirmişdir. Məlum məsələdir ki , bu məsələ tək orucluqla deyil ,bəlkə gündəlik namazlar və dinin sair hökmlərində də özünü biruzə verir və həll olunmasını tələb edir. Məgər tək bir ayda bir günün ibadəti  olan bir neçə rükət namazı qılmaq olarmı? Məgər gecə və gündüzü altı ay davam edən bir yerdə 17 rükətlik namazla kifayətlənmək olarmı? Əlbətdə ki xeyr! Amma İslama bu kimi yersiz iradlar tutan şəxslərin bununla nə demək istədiklərini və məqsədlərinin nə olduğunu bilmək olmur. Məgər Fillandiya , cənub və şimal qütbdə gündüzlə ayın altı ay daam etməsi tək İslam üçün çətinlik yaradırmı? Qeyri müsəlman millətlərə təbiətdəki belə bir qeyri adilik çətinlik yaratmırmı? Məgər bütün bunlar məsihi və yəhudi dinlərinə mənsub olan şəxslərin şənbə və bazar günlərində keçirdikləri ibadi mərasimlərinə öz təsiri göstərmirmi? Lakin zaman və məkanın bütün tələblərinə cavab verən müqəddəs İslam dini bu məsələnin də qarşısında aciz qalmamış və onun məntiqi şəkildə həll etmişdir. Amma məsələyə aydınlıq gətirməzdən əvvəl üç mühüm məsələyə toxunmaq istəyirik.

Şimal və cənub qütblərində gecə ilə gündüzün qarışması

.  

1- Gecə ilə gündüzün 24 dörd saatdan artıq davam etməsi tək Fillandiya ölkəsinə deyil , 66,5 dərəcədə qərar tutan bütün ölkələrə aiddir.

Başqa sözlə desək əsas nöqtəsi şimal və ya cənub qütbdə yerləşən və 66,5 dərəcə ilə 90 dərəcə arasında qərar tutan ölkələrin hamısında gecə ilə gündüz uzun müddətli olur.

66,5 dərəcədən yuxariya qalxdıqda isə gecə ilə gündüz dahada uzun müddətli olur. Məsələn, Fillandiyanın təxminən 70 dərəcədə qərar tutan  şimal qütbündə  gündüz 65 gün  davam  edir. Daha dəqiq desək İyun ayının 21-dən başıayaraq  Avqust ayının 21 qədər davam edir. 74 dərəcəli məntəqyə çaqtdıqda isə bir gün üç ay davam edir. Daha dəqiq desək  Aprel ayının 4 dən Avqust ayının 4 –nə qədər davam edir.Eyni zamanda həmən məntəqənin müqabilində  3 aylıq gecə payızın ortasında qışa qədər davam edir.

   Beləcə şimala doğru hərəkət etdikcə uzun müddət davam edən yay və qiş fəsilləri dahada uzanır  və bu 90 dərəcəyə çatana qədər davam edir. Deməli,yer kürrəsinin bu məntəqəsində yalnız 6 aylıq gecə və 6 aylıq gündüz müşahidə olunur. Lakin diqqət yetirsəniz görəcəksiniz ki, iki 6 aylıq bu müddət heçdə tamamilə dəqiq deyildir. Çünki , şimal qürbündə gündüzün uzunluğu 6 ay bir neçə gün gecənin uzunluğu 6 ay bir neçə gün davam edir. Cənub qütbdə isə bütün bunların əksi müşahidə olunur.

    66,5 dərəcə ilə 90 dərəcədən yuxarıda qərar tutan məntəqələrə isə ,,şimal qütbü” deyilir ki, bu yerlərin sakinləri də olduqca azdır .Fillandiya , Norveç , İsveç və Rusiyanın müəyyən əraziləri həmən məntəqələrə aiddir. Son zamanlar bir sıra dövlətlərin elmi heyətləri şimal və cənub qütblərə gedərək orada elmi  tədqiqatlar aparmışlar. Məhz bu insanları o yerlərin müvəqqəti sakinləri adlandırmaq olar. Lakin necə olursa olsun əgər bir nəfər şəxs bu kimi məntəqələrə istər müvəqqəti olsun , istərsədə qısa müddətli vaxta getmiş olarsa onun şəri məsələləri həll olunmalı və qarşına çıxan suallara cavab verilməlidir.

   66,5 dərəcədən aşağıda qərar tutan məntəqələrdə isə ilin bütün günlərində gecə və gündüz biri-birini əvəz edir. Lakin hər ikisinin yəni gecə ilə gündüzün bərabər olduğu vaxt baharın ilk gününə , daha dəqiq desək mart ayının 20-21 günlərinə təsadüf  edir. İlin  qalan günlərində isə gecə ilə gündüz zaman baxımından biri-birindən fərqli vaxtları əhatə edir. Gecə ilə gündüzün hər zaman bərabər olduğu məntəqə varsa o da hər ikisinin 12 saat davam etdiyi ekvator xəttidir.Və istər yay fəsili olsun istərsədə qış fəsli bu məntəqədə gecə ilə gündüz zaman baxımından biri-birindən əsla  fərqlənmir.

Şimal və cənub qütblərində gündüzlə gecə yarısının müəyyən olunması.

2-Bu mövzu ilə əlaqəli olan və böyük əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biridə günəşin qürub etmədiyi məntəqələrdə başqa sözlə desək  gecə yarısına qədər qürub etmədiyi yerlərdə  daim üfüqdə hərəkətdə olması ilə əlaqəlidir. Belə ki, günəş hər 24 saatdan bir üfüqü başdan ayağa bir dəfə dövr edir. Əslindədə  hərəkətdə olan günəş deyil , yer kürrəsi olsada  belə nəzərə çarpır ki, hərəkəti edən günəşin özüdür.

    Yəni əgər siz günəşin həmin ayda Fillandiyanın günəşin qürub etmədiyi məntəqəərində olsanız günəşin  kəmrəng həmdə üfünqün kənaraında saatın əqrəbi tək 24 saat ərzində dairəvi olaraq hərəkətdə olduğunu görərsiniz. Bu müddət ərzundə günəş yavaş-yavaş şərqdən cənuba , oradan qərbə , oradan isə şimala daha sonra yenidən şərqə tərəf hərəkət edərək tam bir dövrü yerinə yetirir.

    Lakin diqqət yetirmək lazımdır ki , günəş daim üfüqün kənarında  görsənsədə onun üfüqlə olan fasiləsi 24 saat ərzində heçdə eyni olmur.Yəni , günəş bir qədər yuxarı  və ya özünün ən yüksək zirvəsinə qalxıb   yenidən üfüqə tərəf aşağı enərək özünün ən aşağı səviyyəsinə enir və bundan sonra yenidən yuxarıya doqru hərəkət edir. Günəşin belə bir yer dəyişməsi onun yerin ətrafına 23,5 dərəcəlik   əyilməsindən ibarətdir. Bu hesablmaya əsasən günəş özünün ən son zirvəsinə çatdıqda günün tam yarısı hesaba alınır və belə olduqda günəş düz meredianda qərar tutur.

    Daha dəqiq desək bu kimi məntəqələrdə günəş özünün ən yüksək zirvəsinə çatdıqda günorta,ən aşağı yüksəkliyinə endikdə isə gecə yarısı hesablanır . Orada az yüksəklikdə müşahidə olunan  günəş yenədə oranın  gecə yarısını müəyyən edir.

    Məlum məsələdir ki, bu kimi məntəqələrdə havanın işıqlığı eyni olmur. Belə ki, günəş özünün ən yüksək zirvəsinə qalxdıqda daha dəqiq desək günorta vaxtı olduqda hava tamamilə işıqlı olur , aşağı endikdə  və üfüqə yaxınlaşdıqda isə hava azacıq qaralır və adı məntəqələrdə qürub vaxtına yaxın olan zamana bənzəyir. Bütün bunları nəzərə alaraq həmən məntəqələri əhalisi günün bu vaxtlarını axşam çağı qərar verir və beləcə adi məntəqələrdə olduğu kimi olmasada yerli əhali özü üçün gündüz və gücə vaxtlarını müəyyən edir.

   Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq deyə bilərik ki, bu kimi məntəqələrdə gündüzün və gecə yarasının vaxtını dəqiq müəyyən etmək  olduqca rahat və sadədir. Belə ki, hər bir şəxs yerə bir metr uzunluğunda çubuq basdıraraq həm gündüzün,həmdə gecə yarısının dəqiq vaxtını müəyyən edə bilər. Yəni , yerə basdırılan çubuğun kölgəsi ən qisa həddə çatdıqda gecə yarısını müəyyən etmək olar.

    Şübhəsiz ki soruşacaqsınız: 6  aylıq işıqlı havada gündüzü və gecə yarısını  müəyyən etmək bizim üçün olduqca asandır , bəs 6 aylıq gecələrdə necə olsun ? Cavabında deyirik: 6 aylıq işıqlı havada günəş üfüqdə necə hərəkət edirsə gecələrdə də ulduzlar üfüqn ətrafına eyni hərəkəti edirlər. Daha aydın desək bu kimi məntəqələrdə ulduzlar çox az qürub edirlər. Belə ki , belə nəzərə çarpır ki,onlar dairəvi olaraq üfüqün ətrafina dövr edirlər.(Əlbətdə hərəkətdə olan uldualr deyil,yerin özüdür). Lakin günəşdə olduğu kimi onların da hərəkəti eyni zamanda başa çatmır.Yəni əgər üfüqdə hər hansı bir ulduzu nişana alarıqsa bilməliyik ki , özünün ən yüksək zirvəsinə çatdıqda mütləq meredianda qərar tutacaq, bununlada günorta vaxtını , özünün ən aşağı səviyyəsinə endikdə isə gecə yarısını müəyyən edəcəldir. Bunu da nəzərdən qaçırmamalıyıq ki, bu kimi məntəqələrdə havanın qaranlığı 24 saat ərzində heçdə bərabər olmur. Belə ki , bəzən adi məntəqələrdə axşam üstü  kimi hava azacıq işıqlı olur və bununlada günortanın vaxtını müəyyən edir , sonradan isə hava tamamilə qaralır və bununlada gecə vaxtı müəyyənləşdirilir.Qeyd olunanlardan belə bir qənaətə gəlmək olur ki , şimal və cənub qütblərində 6 aylıq gecə və ya gündüzlərdə günorta və gecə yarısını müəyyən etmək artıq heç bir çətinlik yaratmır və bu məsələ artıq öz həllini tapmışdir.

 Orta vaxtın müəyyən olunmsaı

.

3-Gələcəkdə meydana gələcək  sualın açıqlanması üçün qeyd etməli olduğumuz məsələlərdən biri də fiqhi nöqtei nəzərdən meydana gələn heç bir məsələnin  cavabsız qalmamasıdır. Başqa sözlə desək müqəddəs İslam dininin  qanunları o qədər mükəmməldir ki, qarşıya çıxan heç bir məsələni cavabsız qoymur. Və bu heçdə adi iddia deyildir. Belə ki , İslam dininin qanunları ilə yaxından tanış olanlar bu həqiqətə olduğu kimi dərk edir və gündəlik həyatlarında bunun şahidi olurlar. Sadəcə olaraq şəri məsələlər iki dəstəyə bölünürlər.

1- Birinci dəstəyə aid olan məsələlərin hökmü yalnız özünə məxsusdur və İslami mənbələrdən onların hökmü açıq-aşkar şəkildə bəyan  olunur.

2- İkinci dəstəyə aid olan məsələlər üçün isə xüsusi höklər müəyyən olunmamışdır və bunun üçün İslamın ümumi qanunlarına müraciət edərək lazımi hökm çıxarmaq lazımdır.

Bu o deməkdir ki , İslamda elə bir ümumi qayda və qanunlar vardır ki, onlara müraciət etməklə hələ qarşıya çıxmayan və əvvəlcədən müəyyən etmək mümkün olmayan məsələləri həll etmək olur.Və qayda-qanunlar o qədər geniş və çoxşaxəlidir ki , hər hansı bir məsələ elmi nöqteyi nəzərdən kənarda qalmır.

    Haqqında söhbət açdığımız mövzu da ikinci dəstəyə aid olan məsələlərdəndir ki,  həmən qayda və qanunlara müraciət etməklə yetkin fikirə gəlib dəqiq və məntiqi hökm çixarmaq olur.Biz burada başa düşülməsi çətin olan qəliz fiqhi terminlərdən istifadə edib əziz oxucuları yormaq fikirində deyilik. Lakin dediklərimizə  aydınlıq gətirmək üçün şəriətin bizlərə təqdim etdiyi ümumi qayda-qanunlardan istifadə edərək necə hökm çıxarıldığını bəyan etmək istəmirik. Sadəcə  məsələnin şəri hökm olaraq  sübutunu təşkil edən ümumi  qanuna işarə etsək daha məqsədə uyğun olar.

Əvvəla bunu bilmək lazımdır ki, İslamın  bütün göstərişləri adi insanların adı həyat  tərzinə aiddir. Və əgər kimlərsə bu kimi adi şərait hüdudlarından çıxarlarsa belə olduqda adi insanların tabe olduqları qayda-qanunlara tabe olmalı və öz dini ayınlərini onlar kimi yerinə yetirməlidirlər. Məsələn, hamıya məlumdur ki, dəstəmaz alarkən hər bir insan adı halda üzünü sağ əli ilə başının tük bitən yerindən çənəsinə qədər yumalıdır.Amma əgər kiminsə saçı adi insanlarda olduğu kimi olmazsa, yəni ya qaşlarına qədər bitmiş olarsa və ya əksinə olaraq  başının ortasına qədər keçəl olarsa dəstəmaz almaq istərkən üzünü başının ortasından və ya qaşlarından deyil, adi  insanlar üzlərini necə yuyurlarsa onlarda elə yumalıdırlar. Başqa bir misal çəkək. Şəri göstərişə əsasən kür suyunun miqdarı eni , uzunluğu və dərinliyi üç qarış yarım olan yerlə götürülür. Ola bilər ki kiminsə qarışı həddindən artıq kiçik və ya həddindən artıq böyük olsun , bu kimi hallarda da kür suyunun miqdarı onların qarışı ilə deyil,adi insanların qarışı ilə götürülür. Bütün bunlar nəzərə alınaraq bütün şəri məsələlər adi insanların bacarıq və xüsusiyyətlərinə əsasən verilir.Bu ümumi bir hökmdür və onun müəyyən yönüm və xüsusiyyətləri yoxdur. Fiqh alimləri belə bir ümumi qanundan istifadə edərək cənub və şimal qütbündə yaşayan şəxslərin bu kimi şəri məsələləri ilə maraqlanmış və onlara bütün şəri məsələləri adi yerlərdə oluğu kimi yerinə yetirmələrinə dair fitva vermişlər.Yəni cənub və şimal qütbündə yaşayan şəxslər adi yerlərin üfüqünə müraciət etməli və bu yolla şəriət məsələlərini adi qaydada yerinə yetirməlidirlər. Məsələn, əgər Ramazan ayı adi yerlərdə yay aylarına düşüb orucluq vaxtı 15,və ya qış aylarına düşüb 12 saat  davam edərsə cənub və şimal qütblərin sakinləri də  yaşadıqları yerlərdə gecə və gündüz  6 ay davam etməsinə baxmayaraq oruc namazlarını adi yerlərini  şəri vaxt ölçüsü ilə nizamlamalı və beləcə  üzərlərinə düşən şəri vəzifələri lazımı qaydada yerinə yetirməlidirləl.

Göründüyü kimi bu kimi məsələlərin həlli bəzilərinin nəzərində qeyri mümkün görünsədə ümumi şəriət qanunları ilə asanlıqla həll olunmuş və heç bir qaranlıq məqama yer qalmamışdır.

                               Son nəticə.

Verilən açıqlamalardan belə məlum olur ki , cənub və şimal qütblərində yaşayan şəxslər gündüzlər 6 ay davam etdiyi üçün heçdə Ramazan ayında iftarsız oruc tutmamalı və bir ay ərzində yalnız bir neçə rükət namaz qılmamalıdırlar . Bəlkə onlar gecə ilə gündüzün adi qaydada biri-birini əvəz etdiyi yerlərin şərin vaxt ölçüsünu əsas tutaraq bütün şəri məsələlərini o yerlərdə olduğu qaydada yerinə yetirməlidirlər.Və bunu da qeyd etdik ki, bu kimi yerlərdə əldə heç bir vasitə olmadan günorta vaxtını günün hərəkəti ilə tam dəqiqliklə müəyyən etmək olur . Daha dəqiq desək günəşin üfüqün ən aşağı nöqtəsi ilə ən son hündür nöqtəsini nəzərə alaraq   adi ağacın kölgəsi ilə müəyyən etmək olur . Günəşin kölgəsi çəkildiyi zaman isə hər iki namazın vaxtı daxil olur.Günorta vaxtı təyin olunduğu kimi gecə yarısı da günəşin üfüqdə özünün ən alçaq nöqtəsinə çatdığı zaman müəyyən olunur. Və beləliklə məğriblə işa namazlarının vaxtı daxil olmuş olur. Deməli , heç bir vasitəyə ehtiyac duyulmadan hər beş vaxt namazın vaxtları günəşin hərəkəti ilə asanlıqla müəyyən olunur.

   Eyni qaydada  gündüz və gecələrin uzunluğu və ya qısalığı havanın işıqlığı və ya qaranlığı ilə müəyyən olunur.

                          İslamda köləlik

 Bu məqalə Məhəmməd Qütb tərəfindən yazılaraq İslam və ziyalıların yalnış düşüncələri adlı kitabda dərc olunmuşdur.

Köləlik  kommunistlərin və İslam dininə qarşı qərəzli mövqe tutan üzdən iraq ziyalıların  müqəddəs   İslam dininə qarşı  tutduqları ən əsassız iradlardan biri olmuş onlar bununla cavan və yeniyetmə nəsilin zehnində   bu İlahi dinə qarşı şübhə yatarmağa çalışmışlar.Onlar deyirlər. Əgər İslam dini müsəlman rəhbərlərinin iddia etdiyi kimi bütün zaman və məkanların tələblərinə cavab verəcəək bir din olsaydı heç vaxt köləliyi  rəsmi olaraq nə tanıyar nə də qəbul edərdi. Yox əgər İslam,  din olaraq muəyyən bir dövr üçün göndərilmişsə onda öz misiyasını yerinə yetridikdən sonra kənara çəkilərək  tarixi sənədə çevrilməlidir. 

    Məlum məsələdir ki ,bu kimi yalnış tərzi-təfəkkürlərin meydana gəlməsi ilə cavanların bəzilərində İslam dininə qarşı şübhə hissi yaranmağa başlayır. Onlarda belə bir sual meydana gəlir. İndiki İslam Allah tərəfindən göndərilmiş bir dindir onda bəs nə üçün köləlik rəsmi olaraq tanınmış və qəbul olunmuşdur? Ədalət və bərabərlik şüarını verən  və  qanunlarının hamıya eyni səviyyədə şamil olduğunu bəyan edən bir din köləliyə dair xüsusi qayda və qanunlar tərtib edərək nə üçün ona dəstək olmuşdur? Doğurdanmı Allahın istək və iradəsi insanların iki hissəyə, yəni ağa və köləyə bölünməsini və ağaların sahib olduqları kölələrə hökm etmələrini tələb etmişdir? Qurani –Kərimdə (Biz adəm övladına izzət və şərəf verdik)-buyurduğu bir halda nə üçün bir dəstə insanın qul bazarlarında əşya kimi satılmasına və quldarların onlarla istədikləri kimi rəftar etmələrini imkan vermişdir? Yox əgər Allah-Təala buna razı deyilsə onda nə üçün Qurani Kərimdə qumarı , zinanı , şərabı haram etdiyi kimi köləliyi də haram etməmişdir?

    Şübhəsiz ki,hər bir müsəlman İslam dininin haq olduğunu bilir və bunu əsaslı olaraq qəbul edir. Həqiqi müsəlman İbrahim peyğəmbər tək qəlbinin rahatlıq tapması üçün daimi araşdırmada və qarşısına çıxan suallara cavab tapmaq istər.Onlardan , islam dini  haqdırmi?- deyə soruşsan fikirləşmədən deyərlər. Əlbətdə haqdır! Sadəcə olaraq qəlbimizin rahatlıq tapmasını istəyirik.

    Lakin  belə bir yalnış tərzi-təfəkkür üzdəniraq  ziyalılar tərəfindən  istismar olunan cavanlara tətbiq olunar və onlarda haqqın öz yerini tapacağına səbr etmədən nəfsani istəklərinə tabe olaraq  İslam dininə qarşı bədgüman olub onu köhnəlmiş və tələbata cavab verməyən din hesab edərlər.

    Onların havadarları olan kommunistlər,xüsusilədə onların ,,dərin biliyə’’- malik olduğunu iddia edən şəxslər  özlərinin yeni elmi nailiyətərə nail olduqlarını güman edər, başqalarını isə mübahahisəyə layiq belə  görməzlər. Heç bir mənəvi dəyərlərə qiymət verməyən materialistlər insan həyatının bir neçə icbari iqtisadi mərhələyə bölür onun özünün də aşağıdaki mərhələdən ibarət olduğunu hesab edirlər.

1- İbtidai icmal dövrü. 2- Quldarlıq dövrü. 3- Feodalizm dövrü.4- Sərməyadarlıq dövrü. 5- Kommunistlərə gərə dünyanın sonu ilə nəticələnəcək ikinci iştirak dövrü.

Belə bir tərzi-təfəkkürə malik olanlar hesab edirlər ki , bu vaxta qədər bəşər övladının tanış olduğu və qəbul etdiyi əqidə və düşüncə tərzləri ya iqtisadi xarakter daşıyaraq eyni kökdən nəşət tapmış və ya hansısa iqtisadi cərəyan nəticəsində meydana gəlmişdir ki, öz mühit və şəraiti ilə həmahəng olmuşdur. Lakin üzümüzə gələn əsirlərdə zamanın tələblərinə cavab verə bilməyəcəkdir. Elə  bu səbəbdən də yer üzündə elə bir quruluş olmamışdır ki, bəşər övladının bütün tələblərinə cavab vermiş olsun. Komunistlərin fikirncə İslam dini zühur etdiyi zaman  bəşər övladı quldarlıq dövrünün son , feodalizmin isə ilk  dövrlərini yaşayırdı. Onun  təqdim etdiyi qayda-qanunlar da o dövrdə baş verən içtimai dəyişiklər ilə uyğun idi. Elə bu səbəbdən də çarəsizlik üzündən quldarlıqla feodalizmi rəsmi olaraq tanımalı olur. Çünki,həm din olaraq cəmiyyətdə meydana gələn  cərəyanların və yeni  iqtisadi nizam-intizamın qabaqlaya  bilmir,həm də lazımi şərait yaranmadığı üçün yeni iqtisadi qanunlar da təqdim edə bilmirdi.

    Kommunistlərin istinad etdikləri əsas dəlillərdən biridə özlərinə rəhbər tutduqları Karl Marksın cəmiyyətdə   dini quruluşun bərqərar olunmasını qeyri-mümkün hesab etməsinə dair irəli sürdüyü fikirlərdir..

Kommunistlərin İslamdaki köləliyə tutduqları iradlar bunlardan ibarətd idi. Lakin onların tutduqları əsassız iradlara cavab verməzdən əvvəl içtimai və psixoloji baxımdan köləliyin tarixi və coğrafi həqiqət olduğunu diqqətlə araşdırmaq istəyirik. Çünki, məhz bu yolla həqiqəti və  məsələnin nə yerdə olduğu üzə çıxar. Və artıq  bundan sonra kommunist alimlərinin gətirdikləri  dəlil və tutduqları iradların heç bir təsiri olmaz. 

Yaşadığımız iyirmi birinci əsirdə köləlik məsələsinə nəzər saldıqda  və onun insan al-veri kimi cinayətlərin kölgəsi altında aparıldığnı diqqətlə araşdırdıqda bunu son dərəcə qeyri insani davranış və heç bir əxalq normalarına sığmayan əməl olduğunun şahidi olarıq. Və istər-istəməz bizdə belə bir fikir yaranır ki , sağlam vicdan heç vaxt belə bir vəhşiliyə yol verməməli  və  heç  bir halla onun qanuniləşdirməməlidir. Belə bir insani duyğunun təsiri altına düşərək öz-özümüzə deyirik.İslam köləliyi necə qəbul edə bilər?!

      Bütü insani dəyərlərin keşiyində duran və haqq-ədalətin bərqərar olunmasına hər şeydən daha çox israrlı olan sonuncu İlahi  din insani dəyərlərlə ziddiyətlik təşkil edən belə bir rəftar və davranışa necə razı ola bilər?! Bütün imkanları nəzərə almadan arzu edərdik ki , kaş İslm da köləliyi qadağan edib bizimdə düşüncə və qəlblərimizi rahat edəydi.

     Lakin burada tarixi həqiqətlərin üzərində bir qədər dayanıb köləlik məsələsinə diqqətlə nəzər salmaq lazımdır. Məhz belə bir araşdırmalar nətisəsində bizə məlum olur ki,hələ eramızdan əvvəl qədim Roma imperatorluğunda  kölələrə qarşı olan amansız və qeyri insani rəftar və davranışlar heç vaxt İslam dini tərəfindən qəbul olunmamış, əksinə olaraq tənqid atəşiinə tutulmuşdur. Belə ki, əgər Roma imperatorluğunda yaşayan kölələrin həyat tərzinə nəzər salarıqsa baxıb görərik ki , islam dini zühur etməklə  tək adi insanların gündəlik həyatında deyil , bəlkə nisbi azadlığa malik olan kölələrin də həyatlarına böyük təsir qoymuş və demək olar ki , böyük bir inqilab yaratmışdır. Səhv olaraq İslamın kölələrin azadlığı  naminə heç bir addım atmadığını desək belə bunu da nəzərdən qaçırmamalıyıq ki, Roma imperatorluğunda kölə kimi istifadə olunan insanlar heç bir azadlıq və hüquqa malik olmamış və onlarla insanlığa yaraşmayan tərzdə rəftar olunmuşdur.

   İndinin özündə də hər şeydən əvvəl  diqqət yetirməli olduğumuz məsələlərdən biri də bu məhrum təbəqənin hansı səbəblər üzündən belə bir acinacaqlı vəziyyətə düşmələrini araşdırmaq və bütün bunların mahiyyətini dərk etməkdir.

     Məlum məsələdir ki,quldarlıq sair olkələrə özünü sivilizasiya mənşəyi hesab edən Roma imperatorluğu tərəfindən aparılan qanlı-qadalı müharibələr nəticəsində  vüsət halını almışdır.

    O müharibələr ki, bəşəriyyətin maadi və mənəvi inkişafı üçün deyil, yalnız hegemon Rum   imperatorluğunun gücləndirilməsi və dünyadaki nüfüzunun dahada artırması üçün aparılmışdır. Bahalı paltarlar,minik vasitələri,ləziz yeməklər müxtəlif növ şərablar, gecələr səhərə qədər davam edən eyş-işrət məclisləri, meyxanələr,gözəl qadınlar, xanəndə və rəqqasələr, gözəl və dəbdəbəli saraylar rumluları qarətçiliyə dahada sövq edir və bütün bunları əldə etək üçün  daha çox kölə saxlamağa vadar edirdi.

    Güc və nüfuz əldə etdiyi ilk gündən Misir dövlətinə olunan saysıs-hesabsız yürüşlər,dövlət və yerli əhalinin amansızcasına qarət olunması dediklərimizə ən yaxşı misal ola bilər. Belə ki,biri digərindən çox var-dövlət əldə edən yürüşlər rumluları əldə etdikləri qənimətlərə dahada hərisləşdirir və onları  məqsədlərinə çatmaq üçün mümkün qədər çox kölə saxlamağa  vadar edirdi.

    Əsir götürülən və sonradan kölələrə çevrilən çarəsiz insanlar  heç bir hüquqa malik olmaz və onlarla ən pis tərzdə rəftar olunardı. Səhərdən axşamadək qaynar çöllərdə çalışan kölələr qaçmasınlar deyə ayqlarına zəncirlər bağlanar və gün ərzində acından ölməsinlər  deyə  azacıq   yeməklə qidalanardılar. Bir neçə   rum zadəganının əylənməsi  və günlərini rifah içində keçirməsi üçün  dörd ayaqlı heyvanlardan  heçnə ilə fərqlənməyən  misirli kölələr  ayaqları zəncirli halda şallaq zərbələr altında 10-12 saat işləməyə məcbur olunurdular. Daha acınacaqlısı isə onların istirahət etdikləri yerlərdəki dözülməz şərait idi. Müxtəlif həşaratların  məskun olduğu qaranlıq zirzəmilər  misirli kölələrin  istirahət yerləri hesab olunurdu .Əlli-altmış nəfərin yerləşdirildiyi bu zirzəmilərdə havasızlıq, üfunət və antisanitariya kölələrin elə oradaca dünyalarını dəyişməsinə səbəb  olurdu.

    Lakin bütün bunlar barədə nəqədər çox danışsaq belə rumlularin cinayətlərini vəsf etməkdən yenədə aciz qalarıq. Sonraki dövrlərə nəzər saldıqda da baxıb görəcəyik ki,rum zadəganlarının tətbiq etdikləri  vəhşiliklər və  törətdikləri cinayətlər  avropanın digər dövlətləri tərəfindən irs  aparılmış və haqq-ədaləti bərqərar etmək pərdəsi arxasında məzlum və çarəsiz millətlər üzərində tətbiq olunmağa başlanmışdır.Qədim Romada və onların işğal etdiklıri yerlərdə təşkil etdikləri  qladiator döyüşləri  və  bəzi hallarda imperatorlarında  iştirak etdikləri döyüşlər  hamıya məlum olan acı  həqiqətlərdəndir. Əvvəlcədən bu döyüşlərə hazırlanan   döyüşcülər  iti qılınc və   nizələrlə  silahlandırılaraq  biri-birlərinin canına buraxılar, onlara tamaşa edən imperator və  zadəganlar   isə belə bir qeyri insani  hərəkətlərdən zövq alardılar. Döyüş iştirakçilarından biri  digərini yaraladığı və ya qətlə yetirdiyi zaman   tamaşaçilar ayağa qalxaraq qalibi  alqışlayar  və  sair  iştirakçiları meydana gəlməyə sövq edərdilər. Qeyd olunanları nəzərə alaraq  ,,mədəniyyət və sivilizasiya  mənşəyi” olan Avropada  xüsusilədə Romada köləliyə dair tətbiq olunan qayda və qanunlar barədə   söhbət açmağa artıq heç bir lüzum  görmürük. Belə ki, hüquqları taptanılan  kölələrin səsini  eşidən nə bir  şəxs var idi nədə müdafiə edəcək bir qurum. Onların yeganə təqsiri var idisə o da kölə olmaları  və heç bir hüquqa malik olmamaları  idi. Həmən dövrlərdə İran , Əfqanıstan və Hindistan kimi   ölkələrdə kölələrə olan münasibətlərə nəzər salsaq   vəziyyətin bir o qədər də ürək açan  olmadığını görərik.Bəs  İslam dini zühur etdikdən sonra necə? Köləliyə olan münasibət nədərəcədə dəyişildi?

    Müqəddəs  İslam dini zühur etməklə öz müsbət təsirini həyatın bütün sahələrinə qoyduğu kimi köləliyə də   müsbət təsir göstərir. İslam, insaniyyətə dəyər vermək onun itirilmiş  şərəf və ləyaqətini özünə qaytarmaq üçün  zühur edir. Öz gəlişi ilə bəşəriyyətə başa salır ki , ağa da kölə də biri-birinin ayrılmaz hissələridirlər ,istər ağa  olsun istərsədə   adi insan biri başqa birisinə cismani xəsarət yetirdikdə qisas  alınmağa   hazır  olmalı və cəzasını çəkməlidir. İslam  öz gəlişi  ilə qul alqı-satqısına, insaniyyətə  yad olan  və ona yaraşmayan hər  cür rəftar və davranışlara qarşı  çıxır və özünün bərabərlik şüarını verərək Allah  yanında üstün olan varsa o da insanların ən təqvalı olanıdır!- buyurdu. İstər  ərəb olsun, istərsədə əcəm bütün insanlar Adəm övladırlar, Adəm isə torpaqdan yaradılmışdır. Milliyəti, irq və dərisinin rəngi birinin başqa birisindən üstün olmasına səbəb ola bilməz , həqiqi  üstünlük varsa o da bəşər övladının Allaha yaxın olmasıdır. Birisi ağa , digəri kölə olsa belə kimsənin haqqı taptanılmamalı,qohum-əqrabaya, qonşuya qarşı yaxşı münasibət bəsləməli və azacıqda olsun kimsəyə qarşı haqsızlıq etməməlidir. Hər bir müsəlman ehtiyacı  olanlara  maddi və mənəvi yardım etməli, çəkidə aldatmamalı, başqalarına aşağı ğözlə baxmamalı, təkəbbürlük etməməli  və kimsəyə qarşı hiylə işlətməmlidir. Çünki  insanı yoxdan xəlq edən Allah bu kimi insanları sevməz və onları öz layiqli cəzalarına çatdırar. Köləliyə gəldikdə də İslam dini məsələyə böyük həssaslıq nümayiş etdirərək  ağanın öz köləsi və ya kənizi ilə son dərəcə mehriban davranmalı olduğunu və onlarla  ailə üzvləri kimi rəftar etmələrini tövsiyə edir. Belə ki , evlənmək istədikləri zaman belə onlara ata əvəzi olan sahiblərindən icazə almalarına dair göstəriş verir.Nisa surəsinin 25-ci ayəsində buyurulur.

(İçinizdən azad mömin qadınlarla evlənməyə maddi imkanı olmayanlar sahib olduğunuz (əllərinizin altında olan) mömin (cavan, iffətli) cariyələrdən (kənizlərdən) alsınlar. Allah sizin imanınızı (əqidənizi) daha yaxşı bilir. Hamınız bir-birinizdənsiniz. (Azad kişi və qul, azad qadın və cariyə hamısı Adəm nəslindəndir. Onlar hamısı Allah bəndələri olduqları üçün yaradılış etiqad baxımından aralarında vəhdət, birlik mövcuddur. Buna görə də cariyələrə həqarətlə baxmayın). İffətini qoruyub saxlayan, zinakarlıq etməyən və aşnası olmayan cariyələrlə sahiblərindən icazə alıb evlənin və onların mehrlərini qəbul olunmuş qaydada verin! Əgər onlar ərə getdikdən sonra) zina edərlərsə, cəzaları azad qadınlara verilən əzabın yarısı qədərdir. Bu (kənizlərlə evlənmək), (ehtiras, şəhvət üzündən) zina etməkdən qorxanlarınız üçündür. Əgər səbr edərsinizsə, sizin üçün daha yaxşı olar. Həqiqətən, Allah bağışlayandır, rəhm edəndir! )

Peyğəmbər (s) müsəlmanlara etdiyi tövsiyələrdən birində bu barədə buyurur.(Ağa da kölədə bir-birləri ilə qardaşdırlar) başqa bir yerdə buyurur.(Sahib olduğunuz kölələrlə xoş rəftar edin , onlara yediyiniz yeməklərdən yedirdin , geyindiyiniz  geyimlərdən geydirin.Onları ağır işlərə vadar etməyin , gücləri çatmayan işlərdə onlara kömək edin.) Bütün bunlarla yanaşı onların mənəvi sarsıntı çəkməmələrinə də xüsusi diqqət yetirər  və səhabələrə təkidlə deyərdi.(Onlara bu mənim köləm və ya kənizimdi deyib qəlblərini qırmayın , könüllərini almaq üçün  cavan oğlumdur,cavan qızımdır deyin.) Peyğəmbər(s)- mın   verdiyi təlimatlar müsəlmanların qəlblərinə elə həkk olur ki , Əbu Hüreyrə adlı gənc bir müsəlman  günlərin biri ağası minikdə köləsi isə piyada yol gedən iki şəxsi gördükdə özünü saxlaya bilməyib deyir. Məgər o sənin qardaşın deyilmi?! Məgər onun ruhu sənin ruhundan fərqlidirmi?! Onu da tərkinə al.

     Qeyd olunanlar İslamın köləliyə verdiyi əhəmiyyətin və nümayiş etdirdiyi  əxlaq normalarının  sadəcə bir nümunəsi idi. İslamın müəyyən etdiyi qayda-qanunlara keçməzdən əvvəl bunu da qeyd   edək ki , istər  İslamdan  əvvəl olsun,istərsədə sonra  bu İlahi dini qəbul etməyən millətlər kölələrə insan gözü ilə deyil , yalnız köləlik üçün yaradılan ayrı məxluq gözü ilə baxmış və elə bu səbəbdən də istədikləri vaxt heç bir səbəb olmadan onlara  olmazın əzab-əziyyət verməkdən  çəkinməmişlər.

Məhz  belə bir acınacaqlı şəraitdə İslam dini zühur edir və cəmiyyətin ən məhrum təbəqələrindən olan kölələrin dadına çatır. İslam zühur etməklə  bütün insani dəyərlərdən məhrum olan kölələrə xəyallarda deyil , gerçək həyatda  həqiqi dəyər və qiymət  verir və   bu danılmaz həqiqət  təəssübkeş Avropa məsihilər tərəfinfən belə etiraf  olunur.  İslamın zühur etdiyi ilk illərdə onun kölələrə  olan gözəl münasibəti hər yerdə dillər əzbərinə çevrilir. Belə ki, müharibə  və ya digər səbəblər üzündən əsir götürülən  şəxslər müsəlmanlar tərəfindən  o qədər xoş rəftar görürlər ki, azad olduqdan sonra belə öz el-obalarına getməkdən imtina edir və   İslamı qəbul edərək müsəlmanların yanında  qalırlar. Çünki, müsəlmanlar onları hər tərəfli təmin edir  və onlar  ailələrinin bir hissəsi bilirdilər.Yəni,artıq  müsəlmanlarla onların arasında ailə münasibləri yaranmışdı. Bir sözlə köləliyə  vadar  olunan  insanlar  İslamın zühuru ilə  yenidən öz şərəf  və layəqətlərini geri   ala bilirlər. Artıq  onlarda adi insanlar kimi öz hüquqlarını qoruya və xoşbəxt həyat sürə bilərdilər. Və artıq kimsə onlara nə  dil ilə , nədə əməl ilə  təcavüz edə bilər və haqlarını taptalaya bilərdi. Peyğəmbər (s) kölə sahiblərinə onlarla gözəl davranmalarını tövsiyə edər  və onlara  kölə və ya kəniz demələrini qadağan edərdi. Kölə satanlara xitabən deyərdi. Allah-Təala  sizləri onlara sahib etmiş və əgər istəsəydi Öz qüdrət və əzəməti ilə onları   sizlərə sahib edərdi.

    Buradan belə məlum olur ki , köləlik cəmiyyətin öz içində meydana gəlmiş xəstəlikdir , zaman və məkanın dəyişilməsi ilə onlar da özlərinin itirilmiş dəyər və ləyaqətlərini geri alıb bir  zamanlar  onlara hakim olan şəxslərə hakim olarlar.

    Peyğəmbər (s) özünün hikmətlə dolu olan bəyanatından sonra kölə al-veri ilə məşğul olanların qürurunu qıraraq  tək onlarla kölələri arasında deyil,bəlkə  bütün müsəlmanlar arasında mehr-məhəbbət,dostluq və səmimiyyət yaradır və belə bir gözəl abu-hava tez bir zamanda  bütün müsəlman cəmiyyətinə hakim olur.

    Amma o ki qaldı cismani cəza və xəsarətlərə islam Peyğəmbri (s) İlahi hökmlər əsasında  ən ədalətli cəza tədbirlərini müəyyən edərək  onları  müsəlman ümmətinə bəyan  edir. Kim öz köləsini öldürərsə əvəzində özü edam olunmalıdır. Bu isə ondan xəbər verir ki , İslam nöqtei nəzərindən istər ağa olsun , istərsədə kölə  hamı eyni cəzaya  məhkum olunur və insanlarn birinin digərindən  maaddi baxımdan üstün olmaları onların  İlahi qanunların qarşısında muhakimə olunmalarına  heç bir təsir göstərmir.Və eyni zamanda məhrum təbəqənin hüquqlarının qorunmasına zəmanət verilir.

    Peyğəmbər (s)-mın bu və digər bəyanatları tarixi  cərəyan və hadisələrlə  müqaisə etdikdə bir daha bu həqiqət üzə  çıxır ki , İslamın bəşəriyyətə təqdim  etdiyi və onun hüquqlarını təmin etdiyi qanunlar  nə İslamdan əvvəl, nədə sonra qüvvəyə minməmiş  nədə minməyəcəkdir. Çünki bütün qanunların mənşəyini  İlahi qanunlar  və İlahi ədalət təşkil edir. Digər  dünyəvi qanunlarlda bəşəriyyətin hüquqları kobud şəkildə pozulduğu və  lazımı cəza tədbirləri görülmədiyi bir halda İslam dinində sillə zərbəsinə görə belə müəyyən  cəza və cərimələr müəyyən olunmuş  içtimai mövqeiyyətindən , irq və milliyətindən və nəhayət cinsiyətindən asılı olmayaraq          

   Hamının hüququ ən kamil surtədə qorunmuşdur.İndi isə həqiqi azadlıq barədə  söhbət edək.

Bura qədər qeyd olunanlar kölələrin insaniyyətin ən kamil zirvəsinə hidayət edən ruhi azadlıq barədə idi. İslam öz prinsiplərini bəyan etməklə  varlı ilə kasıbın , ağa ilə kölənin  eyni hüquqa malik olduğunu  eyni insani dəyərlərə malik olduğunun möhürünü vurur.  Islam  köləliyin  saf insani istək və tələblərdən deyil, dəvamiyəti olmayan ictimai pozğunluqdan irəli gələn adət olduğunu  bildirir  və kölələrin üzərlərinə düşən vəzifələr istisna olmaqla  bütün insani dəyər və hüquqlara malik olduğunu bildirir.

    İslam zühur etdiyi ilk gündən azadlıq və bərabərliyin bütün insanlara arasında  bərabər olduğuna təkid etmiş cəmiyyətin nisbətən məhrum təbəqəsi olan kölələrin hüquqlarının qorunmasına  xüsusi   diqqət və ciddiyət nümayiş etdirmişdir. Hətta bir çox hallarda onların hüquqlarının qorunması  üçün azadlıq hərəkatları və qiyamlar belə etmişdir. Qeyd olunduğu kimi kölələrlə yanaşı , kölə sahibləri üçün də bir sıra   qanun-qaydalar və əxlaq normaları müəyyən edir. Belə ki,hər bir kölə sahibi arada heç bir şərt   və öhdəçilik olmadan   ixtiyarında olan köləni azad  edib müqabilində  heç bir şey tələb etməyə də bilər. Peyğəmbər (s) və onun sadiq davamçıları bu  məqsədlə xeyli  pul xərcləyər  və özlərinin  ixtiyarlarında olan kölələri   azaqlığa buraxardılar. Əbu Bəkrin bu məqsədlə  müsəlmanlara xeyli miqdarda pul verməsini buna misal çəkmək olar. O  adi  vaxtlarda olduğu kimi  xəlifə olduğu illərdə də beytul-maldan (ümumi büdcədən) artıq  qalan pulları kölələrin azadlığa buraxılmasına sərf edərdi.

Yəhya ibn Səid deyir.Günlərin biri Ömər ibn Əbdüləziz tərəfindən  Şimali Afrika  ölkələrindən  zəkat yığmağa təyin olundum.Zəkatı topladıqdan sonra yoxsullar arasında  paylamaq  istədim , amma bir nəfər də olsun yoxsul tapa bilmədim. Elə  bu vaxt Peyğəbər (s)-mın (Kölələrdən kim on nəfər müsəlmana yazıb-oxumağı və ya onların xeyirinə olan hər hansı bir  iş görərsə  dərhal azadlığa  buraxılar!)- buyuruğu yadıma düşdü,mən də təxirə salmadan toplanılan məbləğə xeyli miqdarda kölə azad etdim.

    Quran ayələrinə nəzər saldıqda  da Allah-Təalanın bəzi günahlar üçün  kəffarə olaraq  kölə azad etməyi qərar verdiyinin şahidi oluruq. İlahi göstərişlərin icraçısı olan Həzrəti Məhəmməd (s)-da öz növbəsində müsəlmanları   belə bir xeyirxah işə sövq etməklə onlarda həm insansevərlik  hissini gücləndirmiş, həm də Allahın razılığını  qazanmağa və meydana gələn ictimai  pozğunluğu  aradan qaldırmağa sövq etmişdir. Azadlıq əldə edən  böyük  bir kütlə  yenidən  özünü cəmiyyətin bir hissəsi   hiss etməyə başlayır   və bununlada əvvəllər   malik  olduqları bədbinlik kimi xüsusiyyətlərdən yaxa  qurtarır  və üzərlərinə düşən vəzifələri artıq  kölə   kimi deyil , adi vətəndaş kimi yerinə yetirməyə başlayırlar.

    Nisa surəsinin 92-ci ayəsində müsəlman bir şəxsin başqa bir müsəlmanı bilməyərəkdən qətlə yetirdiyi təqdirdə   ölü sahibinə həm  ölünün qan bahasını , həm də bir kölə azad etməli olduğu göstərilir.

(Heç bir möminə başqa bir mömini öldürmək yaraşmaz. Bu ,səhvən (xəta üzündən) olduqda müstəsnadır. Hər kəs bir mömini səhvən öldürərsə, o zaman o, mömin bir qul azad etməli və öldürülmüş şəxsin ailəsi qanbahasını sədəqə olaraq bağışlamadıqda, onlara (ölən şəxsin varislərinə) tam şəkildə qanbahası verməlidir. Əgər (öldürülən şəxsin özü) mömin olduğu halda, sizə düşmən olan bir tayfadandırsa, o vaxt (öldürülən şəxs) mömin bir qul azad etməlidir. Əgər (öldürülən şəxs) sizinlə əhd (müqavilə) bağlamış bir tayfadan olarsa, o zaman onun ailəsinə qanbahası verməklə bərabər, mömin bir qul dəxi azad etmək lazımdır. Hər kəs (azad etməyə qul) tapa bilməsə, o, Allah tərəfindən tövbəsinin qəbul edilməsi üçün bir-birinin ardınca (arası kəsilmədən) iki ay oruc tutmalıdır. Allah (hər şeyi) biləndir, hikmət sahibidir!)

Bütün  İlahi  hökmlərin   dərin  hikməti olduğu kimi  bunun da olduqca dərin və mənalı kökləri vardır.

      Belə  ki , insan başqa birisini  qətlə yetirməklə  həm hansısa  ailəyə , həmdə cəmiyyətə   ağır zərbə vurmuş  olur. Həm   qan bahasını  ödəməklə , həmdə bir köləni azad etməklə  qisməm  də olsa cəmiyyətə vurduğu zərbəni aradan qaldırmış  olur.Yəni  bir nəfərin  əsirlikdən  və ya köləlikdən azad  olunması  cəmiyyətə itirilmiş  şəxsin əvəzinə   başqa birisinin gəlişi  və nöqsanın  qisməndə  olsa  aradan qaldırılması kimi  qəbul olunur. Göründüyü  kimi  İslam  digər   dünyəvi  və   səmavi dinlərdən fərqli olaraq kölələrin azad  olunmasına  daha  çox  diqqət  yetirir  və  bu istiqamətdə  ən uğurlu addımlar  atır.Tarixi mənbələrdən belə məlul olur ki , İslamın kölələrin azad  olunması  istiqamətində atdığı  addım nə İslamdan əvvəldən nə də İslamdan sonraki  dövrlərdə heç bir bir millətin arasında  müşahidə olunmamışdır. Müsəlmanlarda  əsir götürülən  və sonradan onların kölələrinə çevrilən şəxslərə  qarşı qayğı və mehr-məhəbbətin meydana gəlməsinə səbəb olan isə yalnız Allahın  razılığını   qazanmaq  və   Ona yaxınlaşmaq olmuşdur. İslamın  kölələr üçün  təyin  etdiyi qanunlardan biri də tərəflər arasında  yazılı sənədin hazırlanmasıdır. Belə bir razılaşmaya əsasən  kölə sahibi ixtiyarında olan kölə üçün  tələb etdiyi məbləğin müqabilində arada heç  bir şərt olmadan onu azad etməli və gələcək həyatına  əsla müdaxilə  etməməli idi. Kölə sahibi  bağlanılan sazişə  tabe olmadığı təqdirdə  ya qazi və ya yerli  hakimiyyət məmurları işə müdaxilə etməli  və məsələnin  həll olunmasına köməklik etməlidirlər. İslam dinində belə bir hikmətli  nizamnamənin qüvvəyə minməsi ilə kölələrin qəlblərində  yeni  azadlıq  çırağı  şölələnməsinə və onların azadlığa  daha da can atmalrına səbəb olur. Bundan belə kölələr  sahiblərinin onları ucuz qiymətə  satacaqlarını gözləmirdilər. Çünki,belə bir fürsət həm yarana bilərdi, həm də yaranmayada. Və kölə  başqa birisi tərəfindən alınmaq istədikdə  sahibi onu satmaqdan imtina edə bilməzdi. Saziş  bağlanıldığı ilk saatdan etibarən kölənin müqəddəratı onun öz əlində  olurdu  və o öz istəyi ilə ya  muzdlu  olaraq öz  sahibinə  xidmət edə   və ya azad  şəkildə  başqa bir yerdə işləyib  öz ehhtiyaclarını təmin edə  bilərdi . Kölələr  özləri  də  sahiblərinin  onlar  üçün müəyyən etdikləri məbləği  toplayıb  özlərini azad da edə bilərdilər. Belə bir qanun yeddi əsir sonra Avropada qüvvəyə minsədə İslamın təyin  etdiyi qanun və nizamnamələr   yenədə  öz   özəllikləri ilə diqqəti cəlb edirdi. O da bundan ibarət idi ki , digər dinlərdən fərqli olaraq  İslam dinində   kölələrini yalnız  Allaha xatir  azad edən şəxslərin zərəri  dövlət tərəfindən ödənilir , digər din və ya  qanunlar da isə buna oxşar hala rast gəlinmirdi. Tövbə surəsinin 60-cı ayəsində  toplanılan zəkatın sərf olunma yerlərinə işarə olunaraq buyurulur.

(Sədəqələr (zəkatlar) Allah tərəfindən müəyyən edilmiş bir fərz (vacib əməl) olaraq ancaq yoxsullara, (ehtiyacı olan, lakin utandığından əl açıb dilənməyən) minskinlərə, zəkatı yığıb paylayanlara, ürəkləri (müsəlmanlığa) isinişib bağlanmaqda olanlara (iman gətirib hələ kamil mömin olmayanlara), azad ediləcək kölələrə (və ya boynuna kəffarə düşüb verə bilməyənlərə), həmçınin (borcu ödəməyə imkanı olmayan) borclulara, Allah yolunda cihad edənlərə və yolçulara (pulu qurtardığı üçün yolda qalan, vətəninə qayıda bilməyən müsafirlərə) məxsusdur. Allah (hər şeyi) biləndir, hikmət sahibidir!)
Ayədən belə məlum olur ki,müsəlmanların beytul- malından (ümumi büdcəsindən) toplanılan  zəkatın bir hissəsi  normal həyat tərzindən  məhrum olan kölələrin maaddi çətinliklərinin aradan qaldırılmasına sərf olunmalıdır.

    İslam dini  belə bir qanunu   qüvəyə mindirməklə kölələrin azadlığını təmin olunmasında olduqca uğurlu addım atır.Və bu işdə dünyanın  sivil  dövlətlərini ən azından  yeddi əsir  qabaqlayaraq əhalinin məhrum təbəqələri o  cümlədən kölələrin müdafiə və himayə olunmasını dövlətin öhdəsinə qoyur. Müasir dünyamızda yaxın əsirlərdə  əhalimim məhrum təbəqəsinin maaddi çətinlikləri  dövlət büdcəsindən  ödənildiyi  bir halda İslam dini belə bir  qanunu  on beş əsir əvvəl qüvvəyə mindirərək icrasına başlayır.Və bütün bunlarla yanaşı İslam, məhrum təbəqələrə o cümlədən kölələrə elə bir imtiyazlar verir ki , bəşər tarixi indinin özünədək belə bir hala  rast gəlməmişdir. Bu da kölələrin təmənnasız olaraq azadlığa buraxılıb  cəmiyyətə təqdim olunmalarından  ibarətdir. İslam dünyasında belə bir qanun qüvvəyə minməklə  heç bir çətinliklə qarşılaşmadığı bir halda qərb düntası böyük maaddi çətinlilərlə  üz-üzə gəlir.

    Bəli , İslam dini belə bir uğurlu  addım atmaqla onun  iqtisadi cərəyanlar nəticəsində meydana gələn din hesab edən materialistlərə  tutarlı cavab verərək  irəli sürdükləri bütün əsassız  iddiaları alt-üst edir. Belə ki , onlar belə günam edirlər ki , İslam dini düyada baş verən iqtisadi cərəyanlar nəticəsində meydana gəlmiş və üzərinə düşən vəzifələri yerinə yetirdikdən sonra tarixi sənədə çevrilmişdir.

     Materialistlərə görə heç bir quruluş  dünyada baş verən iqtisadi  cərəyanları qabaqlamağa qadir deyildir. Bunu isə onlar  insanın  xətakar varlıq olduğu ilə sübuta yetirməyə çalışırlar. Belə bir  tərzi-təfəkkürün müəllifi Karl Marksın özü olur. Lakin onlar həm İslam tarixinə , həm də İslamın cəmiyyət üçün nəzərdə tutduğu  qayda-qanunlara nəzərə salsaydılar  baxıb  görərdilər ki,İslam İlahi din olaraq mövcud olduğu heç bir dövrdə iqtisadi qanunlara tabe  olmamış  və istər Səudiyyə yarımadasında olsun, istərsədə digər məntəqələrdə həyatın bütün sahələrində özünü  ən gözəl tərzdə biruzə vermiş və hər zaman özünün uzaqgörənliyi ilə fərqlənərərk indinin  özünədək misli görünməyən     qanunların əsasını  qoymuşdur.

    Ondi isə daim bəşər  vicdanını narahat edən   suala  cavab verək. Materialistlər   İslama  irad tuturaq deyirlər. İndiki İslam köləliyin aradan qaldırılması istiqamətində belə bir uğurlu addım atmışdır   onda bəs nə üçün onun ləğvinə  dair   hər hansı bir hökm çıxarmamışdır? Məgər belə   bir hökmü verməklə bəşəriyyətə misli görünməyən xidmət  göstərməyəcəkdimi? Əgər  belə olmuş  olsaydı  dünyanın  ən kamil quruluşuna çevrilər  və artıq  kimsə ona qarşı  heç  bir irad tuta bilməzdi. Məgər   Adəm övladını  şərəfli  xəlq edən  və ona  dəyər verən  Allah-Təala  belə  bir  hökmü versəydi  onu  dəyər  və şərəfini dahada artırmazdımı?!

    Suala  cavab verməzdən əvvəl köləlik  mövzusu ətrafında diqqətə cəlb edən  və hökmün  təxirə düşməsinə səbəb olan bir neçə siyasi və içtimai  məsələyə diqqət yetirmək lazımdır.

    Hər şeydən əvvəl    bunu  bilməyimiz  gərəkdir ki , köləliyin İslamda  təxirə düşməsinə bəzi  hadisələr səbəb olmuşdur. Çünki, əgər  İslam  yoluna   davam etmiş  olsaydı  bəzi   fürsəttələb  və  əyyaş  şəxslərin məkirli  niyyətləri   bunun  qarşısını ala biməz  və İslam digər  məsələlərdə olduğu kimi    burada da  haram  hökmünü  verərək  köləliyə birdəfəlik son qoyardı.Və belə  bir etirafı  etdikdən sonra  sualın cavabında deməliyiuk.  İslam dini  zühur  etdiyi  zaman köləlik (quldarlıq) dünyada rəsmi quruluş kimi qəbul olunur  və  ona həm içtimai , həm də   iqtisadi amil  kimi  nəzər salınırdı.  Çünki , istər dövlət  səviyəsində olsun , istərsədə  ailə səviyyəsində  köləlik  adi  adət-ənənə  daha dəqiq  desək  adi quruluş  kimi qəbul  olunur  və kimsə belə güman etmirdi ki , günlərin biri  belə bir quruluş dəyişicək   və onu  başqa bir  yeni  quruluş  əvəz  edəcəkdir.  Bunun üçündə  köləlik  zamanın  öhdəsinə buraxılmalı  və onun  qadağa  hökmü tədrici olaraq verilməli idi.

   Bildiyimiz  kimi  şərabın  haramlığına dair verilən hökm birdəfəyə  deyil , tədrici olaraq verilmişdir. Şərabxorluq  fərdi adət  olub bəzi hallarda  eyş-işrət məclisləri  təşkil olunsada cəmiyyətdə  elə bir fürsət halı almışdı ki,  cəmiyyət belə bir hökmü birdəfy deyil , tədrici olaraq qəbul  etməli idi. Baxmayaraq ki, hətta  cahiliyyət dövründə belə bəzi şəxlər  şərab içməz  və bunu  öz  şəxsiyyətlərinə  sığışdırmazdılar. Lakin  şərab və şərabxorluqdan fərqli olaraq köləlik  cəmiyyətdə o qədər  füsət halı almışdı  ki , hamı  bunu  adi hal kimi  qəbul edir və bu  nə  fərdib, nədə ki  ictimai  etiraza səbəb olmurdu.

     Elə  bu səbəbdən də köləliyin  qadağan olunması daha  çöx  zaman tələb edirdi. Həzrəti Məhəmməd  (s)-mın   23 illik  peyğəmbərlik dövrü isə buna əsla imkan vermirdi. Bir haldaki  Peyğəmbər (s) bütün  ömrünü  cəmiyyətin islah olunmasına sərf  etmiş və  23  illik peyğəmbərlik dövründə ona  nazil olan İlahi hökmləri  camaata çatdırmışdır. Eyni qaydada olaraq  əgər  köləliyin aradan qaldırılması  üçün tək bir hökmün  verilməsi  kifayət  etsəydi onun verilməsini əsla təxirə salmazdı.

    Lakin dediklərimiz (İslam hamının xeyirinə nazil olmuş və bütün dövrlərlə ayaqlaşır)- şüarı  ilə səhv salınmamalıdır. Islam bütün yaradılış aləminin amil və gücünü kamillik və dəvamiyətə  yönəldir deyildikdə də bu o demək deyildir ki , İslam bütün cüzi məsələlər  üçün  ayrıca qanun və nizamnamələr tərtib etmişdir. Çünki ,bu kimi qanunlara yalnız o zaman ehtiyac duyulur ki  hər zaman qüvvədə qalıb dəyişikliyə məruz qalmamalı idi.  İslamın üzərinə düşən ən başlıca vəzifə isə insanlrın  gündəlik həyatlarını təmin edə  və onları qabağa apara biləcək  ümumi qanun  və nizamnamə təmin etməkdir. Köləlik barədə də İslam eyni üsuldan istifadə edir. Yəni , kölələrin azad olunma istiqmətində elə bir qanun məcmuəsi tərtib edir ki ,əsirlər boyu belə bir adət-ənəyə daha dəqiq desək həyat tərzinə adət edən bəşər övladı tədrici olaraq  ondan əl çəksin. Deməli, İslam, bəşər övladının köləlikdən əl çəkməsini zamanın öhdəsinə buraxmışdır. Hamıya məlumdur ki , İslam bəşər övladının  təbiətini dəyişmək  üçün deyil,fitrət və təbiəti çərçivəsində onun  mənəviyyatını saflaşdırmaq üçün nazil olmuşdur. O,bəşəriyyəti belə bir yüksək  maqama zor  gücünə  çatması üçün nazil olmamışdır. İslam dinində  bəzi şəxslərin yüksək mənəvi saflığa nail olmaları  o dərəcə  yüksək  olmuşdur ki,digər  dinlərdə  bu müşahidə olunmamışdır. Lakin bütün bunlara baxmayaraq İslam   bəşər övladının  mənəvi saflığa yiyələnməsini   öz  üzərinə götürməmişdir. Çünki,əgər  Allah- Təala istəsəydi  ilk gündən insanı  mələk  xislətində   yaradar   və onların  üzərinə düşən vəzifələri   insanların üzərinə qoyardı. Və  belə olduqda onlar əsla  səhvə yol   verməz və üzərlərinə düşən vəzifələri ən gözəl tərzdə yerinə yetirərdilər. Allah-Təala Adəm övladını   insan olaraq  yaratdı və  insanın nəyə  qadir  olduğunu  və öhdəsindən nələrin gəldiyini onun  özündən daha  yaxşı  bilir.

      Bir sözlə  kölələrin  azadlığına dair verilən  hökm  İslamda  sivil  dövlətlərdən on dörd əsir  əvvəl verilir ki, tək  bu İslamın  fəxrinə  kifayət  edər. Belə  bir hikmətli hökmün verilməsi isə  bütün Səudiyyə yarımadasında köləliyin əsas mənbələrinə möhür  vurur. Belə ki , əgər  dünyanın  digər  yerlərində  köləlikdən  hələdə  geniş  şəkildə istifadə olunmasaydı  İslam dini  yaxın gələkdə rəsmi  olaraq  onu  qadağan edəcəkdi. Qadağan edə bilməməsinin əsas  səbəbi isə köləliyin  bütün ölkələrdə geniş  yayılması  və bunun  tək  İslam dövlətlərinə aid  olmamasıdır.Yəni,  İslamda köləliyin tamamilə aradan getməməsinin  ən başlıa səbəbi   İslam  və müsəlmanlarla düşmənçilik edən  və onunla mübarizə  aparan dövlətlər  olmuşdur  ki, bu  barədə  ayrı-ayrılıqda  söz açacağıq. Bunu da unutmamalıyıq ki , azadlıq heç vaxt  asanlıqla əldə  olunmamış  bəlkə qəsbkar  qüvvəlirn əlindən çox  çətinliklə zor  gücünə   əldə olunmuşdur. Bunun  üçündə  bilməliyik ki ,verilən   adi  qərar heç   çür köləni azadlığa buraxa bilməz. Abram Linkolnun  Amerikada  kölələrin azadlığı uğrunda  apardığı  mübarizələri buna misal  çəkmək olar.  Belə ki , kölələr  Linkolnun  qəbul etdiyi qərara  əsasən azadlıq  əldə etsələrdə  həqiqi  azadlığa nail ola bilmirdilər. Yaranmış belə bir şəraitdə  azadlıqlarını  əldə  etmək  ümidi ilə yenidən əvvəlki sahiblərinin  yanlarına qayıdıb könüllü  olaraq köləliyi qəbul  edirlər. Bütün bunların əsas səbəbi  azadlıq  hissinin onların daxilindən gəlməməsi  bunun  üçündə həqiqi  azadlığa   can ata bilməmələri olmuşdur.

    Bunu da qeyd etməliyik ki , bu məsələ ilkin mərhələdə qeyri mümkün nəzərə çarpmışdır. Lakin məsələyə sağlam insani fitrət və  psixologiyası ilə nəzər  salarıqsa  heç  bir qeyri mümkünlük  nəzərə  çarpmayacaq , əksinə  olaraq bunun  inasının   daxilindən gələn istək  olduğunun  şahidi olacağıq. Çünki  bəşər  həyatı  ilkin mərhələdə olduqca sadə və birrəng  olur.  Lakin sonraki mərhələlərdə qarşıya  çıxan amil və cərəyanlar  onun  müxtəlif  rənglərə  düşməsinə  tərzi-təfəkkürünün   və adət-ənənəsinin  dəyişilməsinə səbəb  olur.

     Buradan belə məlum olur ki , kölələr  azad insanlardan tam fərqli  şəxsiyyətə malik olmuşlar. Lakin bu fərq  əvvəllər bəzilərinin  güman etdiyi  kimi cismani fərqdən ibarət  olmamış , bəlkə  onların daxilində  meydana gələn asılılıq  və köləlik   əhval-ruhiyəsindən ibarət olmuşdur. Onlarda  tərbiyə olunan  belə bir mənfi xislət itaətkarlıq əhval-ruhiyəsinin  daha dərin  köklər   atmasına  və nəticədə  məsuliyyət  və dözümlülük hissinin  güclənməsinə səbəb olmuşdur. Çünki, köləliyə məhkum olan şəxslər hər zaman ağası tərəfindən ona əmr olunan ən ağır işləri heç   bir narahatçılıq hissi keçirmədən yerinə yetirmişlər. Bu kimi şəxslərin  bilib və dərk  etdiləri yeganə şey varsa o da tabe olduğu  şəxsə  itaət etməkdir.  Lakin böyük zəhmət və çətinliklərə sinə gələn həmin  bəşər  övladının bütün məsuliyyətləri onun öz üzərinə qoyularsa  onların öhdəsindən gələ bilməyəkdir.  Və bunu  səbəbi onun bacarıqsızlığı  deyil , bəlkə  nəfsini sərbəst hiss  etməməsi   və başqa  birisinin ona hökm  etməməsidir. Günki tabeçilik əhval-ruhiyəsi  bu kimi şəxslərin  vücuduna büst-bütün hakim olmuş  və   onları şəxsi rəy  və istəklərdən tamamilə  məhrum etmişdir. Başları  üzərində dayanmadıqda və işlərin irasına vadar  olunmadıqda ya  həmən  işlərə etinasızlıqla  yanaşar və ya  ümumiyyətlə yerinə  yetirməkdən boyun qaçırarlar.

İndinin  özündə  hələ   də   dünyada  köləliyin nişanələri    

                                  qalmadadıq          

İndinin  özündə də  əgər  misirlilərin məişət  və həyat tərzinə   nəzər  salarıqsa   gizli köləliyin nişanələrini  çox  asanlıqla müşahidə edə bilərik. Çətinlik çəkmədən  istismarçı  qüvvələrin  bu millətin ruhiyəsinə  nəqədər   ağır  zərbə vurduğunun onların qərb dövlətlərinə  köləlik  etməyə  razı  saldıqlarının  da şahidi olarıq . Istirmarçı  dövlətlərin  tabeçilik  siyasətinə  tabe olan   ölkələrdə asılılıq  əhval-ruhiyəsi o qədər dərin kök buraxmışdır  ki, tək adi   insanlar arasında deyil,hətta  dövlət   quruluşunda  belə  açıq-aşkar  şəkildə  müşahidə olunmaqdadır. Belə ki, dövlət  müəssələrində  çalışan   adi  fəhlə  və  ya mühəndis  xarici nəzarətçilərin  rəy   və icazəsi olmadan  əlini ağdan-qaraya vura bilmədiyi kimi   yüksək  vəzifələrdə çalışan dövlət məmurları da  hər tərəfli asılı  olduqları  dövlətlərin siyasətcilərinin əmr  və  göstərişlərini  almadan  sərbəst   şəkildə heç bir  tədbirə  əl atmırlar.  Müasir  dünyamızda  buna  həmkarlıq  adı verilsədə  əslində  quldarlıq   dövrünün  miras  qoyduğu idarəçiliyin davamıdır. Və  bu kimi  dövlətlər  əslində köləlik  libasını geyinmiş  ,,azad” vətəndaşlardırlar.

Kölələrin  ruhi  düşgünlüyə  səbəb  olmasının  əsas      amilləri.

Məlum məsələdir ki, köləliyə məhkum olunan şəxslərdə belə bir əhval-ruhiyənin  formalaşması  onların  batini  xislətlərindən olmamış, bəlkə  sonradan cəmiyyətdə meydana  gələn  və ona hakim  olan   asılılıq  siyasətindən  irəli gəlmişdir. Lakin bu heçdə o demək deyildir ki, köləliyə məhkum olunan insanlar  ömürlərinin  sonunadək belə bir vəziyyətdə qalmalı  və  azadlıq  uğrundan heç  bir tədbirələrə əl  atmamalıdırlar. Bəlkə  yaranan ilk fürsətdə   onlara  hakim olan təbəqəyə  qarşı  çıxmalı və  öz  azadlıqlarını  geri   qaytarmalıdırlar. Bu kimi şəxlər güclü külək  nəticəsində birtərəfli  qırılaraq  yerə düşən  budaqlara bınzərlər. Belə ki, bir tərəfi  ağaca yapışıq vəziyyətdə  qalan  budaqlar   ağacdan  güc alaraq öz  təravətini qoruyub saxlar  və  müəyyən  müddət keçdikdən  sonra yenidən  kök  atar  və özü sərbəst  ağaca  çevrilər. Lakin  insanlarda zəifləyən azadlıq  əhval-ruhiyəsini yenidən gücləndirmək o qədərdə   asan məsələ deyildir  və bunu   başqa  dövlətlərin  qəbul  etdikləri   qərarlar əsla bərpa etmək qbiliyyətinə malik deyil. Bunun  üçün hər şeydən  əvvəl   onların  batinində  yatmaqda olan azadlıq  ruhiyəsini  oyatmaq  və onu gücləndirmək lazımdır. Ruhən süquta uğrayan  bir cəmiyyətə  yalnız  bu yolla  nicat vermək olar.

Kölələrin azadlığı  istiqamətində belə bir uğurlu addım ilk dəfə  olaraq  məhz  müqəddəs  İslam dini tərəfindən atılır.            

İslam dini tərəfindən bu istiqamətdə  atılan  ilk  və ən uğurlu  addım  kölələrə yaxşı müsbət münasibət bəsləyib onların könlünü almaq olur.  Çünki, şəxsiyyəti ayaqlar  altına atılan  və heç  bir dəyər  verilməyn şəxs məhz  gözəl rəftar və davranış  sayəsində özünü  xatırlaya  və kim olduğunu dərk edə bilər. İslam , bəşər övladını özünə tanıtdırmaqla onda həyatda sərbəst  olmağı və həyatın şirinliyini dadmağı  öyrədir. Çünki  həyatın şirinliyini  dadan insan  azadlığın nə olduğunu  bütün  vücudu ilə dərk edər və nəyin bahasına olursa olsun onu qoruyub saxlamağa çalışar. Hərçənd  bir vaxtlar  Amerikada  azadlıq  uğrunda mübarizə aparan kölələr  can  atdıqları azadlığı  qoruyub saxlaya bilməmiş  və yenidən hakim təbəqənin  könüllü  kölələrinə çevrilmişlər.  

   İslamın  kölələrin azadlığına möcüzəvi dərəcədə  önəm  və əhəmiyyət  verməsi kimsədə şübhə doğurmur. Qurani-Kərimin bir çox ayələrində və Peyğəmbər (s)-mın buyuruqlarında   məsələnin geniş şəkildə işıqlandırılması bir daha bizə   azadlığın insan həyatı üçün nəqədər əhəmiyyətli olduğunu dərk etməyə imkan verir. Burada onlardan bir neçəsinə işarə  etmək istəyirik. Həzrəti Məhəmməd (s) ərəb zadəganları ilə kölələr arasında  qardaşlıq  əlaqəsi yaradır. Belə ki,qara dərili Bilal ibn Riyahla , Xalid ibn Rəvihə ,öz  köləsi Zeydlə sevimli əmisi Həmzə, Xaricə ibn  Zeyd ilə Əbu Bəkr arasında qardaşlıq əlaqələri yaradır. Müsəlmanlar arasında bərqərar olunan belə bir sıx  bağlantı  sonralar  o qədər güclənir və dərin köklər atır ki,qohumluq  əlaqələri qədər  möhkəmlənir və demək olar ki , vərəsəlik kimi mühüm məsələlərə  qədər irəli gedir. Lakin ən qəribəsi bundan ibarətdir ki , Peyğəmbər (s) bununla kifayətlənməyib daha uğurlu addım atır. O öz əmisi  qızını    azad etdiyi  köləyə ərə verir.

    Vəziyyətin   həssassızlığı   göz  qabağındadır. Belə ki,  elə bir şəraitdə yaşayan hər bir  qadın özündən aşağı səviyyəli bir  şəxslə  evlənməyə əsla razı  olmazdı. Bunu  özünə təhqir  hesab  edər və belə  bir evliliyə razı olduğu  üçün ömürünün sonunadək  peşimançılıq  hissi keçirərdi . Lakin Peyğəmbər (s)-mın nəzərdə tutduğu qadınların  hədəf  və istəklərindən olduqca  üstün və hikmətli idi. O bununla hər şeydən əvvəl  köləliyin cəmiyyətdəki  kökünü  kəsmək və  onlara  məhrum  olduqları hər bir şeyi  qaytarmaq istəyirdi. Eyni zamanda Qureyş  zadəganlarına başa  salmaq istəyirdi ki, sahib olduqları  və istədikləri zaman  sata bildikləri  kölələr  onlar tək  insandırlar  və onlarda hamı kimi eyni  hüquqa malikdirlər. Var-dövlər və  şan-şöhrət baxımından onlarla bərabər  olmasalarda insaniyyət və şəxsiyyət baxımından nəinki  onlarla  bərabər , bəlkə onlardan da  üstündürlər də.

      Lakin Peyğəmbər (s)-mın İlahi mənbədən qaynaqlanan  hədəfi bununla  məhdudlaşmırdı. Döyüşlərin birində  mühacir və ənsar zadəganlarının  iştirak  etdiyi  qoşunun   sərkərdəliyini azad etdiyi Zyed adlı köləyə  həvalə  edir və göstəriş  verir ki,əgər  Zeyd  döyüşdə  şəhid olunarsa  sərkərdəlik onun  oğlü  Usaməyə keçəcəkdir. Peyğəmbər  (s)  bununla  bir daha müsılman cəmiyyətində kölələrə nəqədər böyük diqqət yetirildiyini  əməli şəkildə  sübuta yetirir. Beləcə İslamda böyük xidmətləri və  şan-şəhrəti  olan adlı-sanlı şəxsiyyətləri Zeyd  adlı adi kölənin bayrağı  altında bir yerə toplayır və onlara rəhbərlik edə biləcək qədər  yüksək şəxsiyyətə malik olduğunu  göstərir. Bəşər tarixi belə bir hadisənin hələ şahidi olmamışdı. Elə bu səbəbdən də haqlı olaraq  bütün  bəşəriyyətən xitabən buyurur.

Ey  camaat! Qulaqlarınızı  açıb yaxşı  eşidin. Əgər qara  dərili  həbəşistanlı bir Allah  bəndəsi sizə  hakim olub  aranızda Allahın qanunlarını  icra edərsə bilin ki , hamınız bir nəfər kimi ona tabe olmalısınız.

    Göründüyü kimi təməli  hələ yeni qoyulan  İslam  dövlətinin ordu kimi  mühüm sahələrindən biri azad  olunmuş  adi köləyə  həvalə olunur  və belə bir adət-ənənə Peyğəmbər (s)-mın həyatından sonra da uğurla davam etdirilir. Belə ki, Ömər ibn Xəttab vəsiyyət  etdiyi zaman deyir. Əgər Əbu Huzəyfənin  köləsi   Salim sağ olsaydı  özümdən sonra onu xəlifə təyin edərdim.¹

Ömər  ibn Xəttabın  həyatına nəzər  saldıqda  kölələrə  olan gözəl  münasibət  bir   daha ortaya çıxır. Belə ki , günlərin biri beytul-malın bölünməsində mübahisəli  məqam ortaya  çıxdıqda  Bilal  ona öz  etirazını bildirir. Lakin  Ömər ibn Xəttab müsəlmanların xəlifəsi  və bütün  ixtiyarlar  onun əlində olmasına  baxmayaraq Bilala  qarşı heç bir sərt  tədbir görmür və əllərini  göyə  qaldıraraq  deyir. İlahi , məni Bilalın və onun yoldaşlarının şərrindən amandaa saxla. Bununla kölələrin nəqədər  azadlığa malik olduqalrı və  onların toxununulmazlıqları bir daha məlum olur.

 Bütün bunlara  işarə etməkdən məqsəd   azadlıq kimi böyük nemətdən məhrum olan şəxslərdə  daxili  inqilab hissini yaratmaq başqa sözlə desək onlarda özünü dərk etmə qabiliyyətini gücləndirməkdir. Çünki buna nail olmadan heç bir həqiqi azadlıqdan söz gedə bilməz. Bəli , İslamın bəşəriyyət üçün nəzərdə tutduğu azadlıq  vicdani azadlıqdır. İnsanda  daxilən özünü dərk etmə  hissi  baş  qaldırmadıqda isə  heç bir halda buna nail ola bilməz. İslam kölələrdə belə bir hissin baş qaldırmasına təkan verir.  Onlarda öz növbələrində başa düşürlər ki, artıq layiq olduqları  azadlıq nemətindən bəhrələnmək  onların insani haqlarıdır. Bunun  üçün də nəyin bahasına olursa-olsun  onu əldə  etməli  və  sonra qoruyub saxlamalı idilər.

    Diğər azadlıq hərəkatlarından fərqli  olaraq İslam  hər şeydən əvvəl  kölələri batini azadlığa  nail  olmağa  çağırır  və  Abram Linkoln   tək xoş  niyyətlə kifayətlənməyir. Belə ki,o kölələri   daxili  azadlığa  nail olmadan içtimai  azadlığa  çağırmış  nəticədə isə heç bir şeyə nail ola bilməmişdir. Bütün bunlar  İslamın məsələnin mahiyyətindən nəqədər yaxından tanış  olduğundan , çətinliklərin həllində  ən münasib və əlverişli üsullardan istifadə  edə bilməsindən və nəhayət qarşıya qoyulan məqsədə uğurla çata bilməsindən xəbər verir. İslam insanlara öz hüquqlarını  tanımağa imkan verir  və onlar  üçün ən gözəl şərait  yaradır. Və hər şeyin əsasını qarşılıqlı dostluq  və mehr-məhəbbətdə  qoyur. Dünyada baş verən inqilabi hərəkatlardan fərqli olaraq İslam öz davamçılarının  şüur və düşüncəsini qərəzli  mübarizəyə deyil, müsbət nəticə verəcək məntiqi  mübarizəyə çağırır.

     Bütün bunları nəzərə alaraq deyə bilərik ki, nə üçün  İslam köləliyi birdəfəlik  aradan qaldırmamış və onun ləğvinə dair  qəti  hökm çıxarmamışdır. Lakin belə bir qəti hökmün verilməsinə mane olan başqa bir məsələ də var idi ki, o da müharibələrdən əsir götürülən və sonradan kölələrə çevrilən şəxslərin sonraki aqibəti idi.

    Bildiyimiz kimi,qədim zamanlarda döyüş meydanlarından əsir düşən  şəxslər o dövrün qanunlarına uyğun  olaraq  ya cəm halda qətlə yetirimiş və ya ən yaxşı halda köləyə çevrilmişlər.  İslam dini zühur etdiyi zaman bəşər övladı  hələdə  tarixin belə bir rüsvayedici  adət-ənənəsindən yaxa qurtara bilməmişdi. Və məlum məsələdir ki, İslam dini  zühur etməklə onun da yeni-yeni düşmənləri meydana gəlmiş  və tərəflər arasında qanlı müharibələr  baş vermişdir. Və bu döyüşlərdə müsəlmanlardan bir neçəsi  düşmən tərəfindən  əsir götürülərək  kölə kimi  istifadə olunmuş  və ağıla  gəlməyən əzab-əziyyətlərə və işgəncələrə məruz  qalmışlar.Əsir götürülən qız-gəlinlərin namusuna təcavüz olunur və insanlığa  yaraşmayan  hərəkətlərə yol verirdi. Belə bir acınacaqlı vəziyyətə düşən az yaşlı  uşaqlar  köləlik əhval-ruhiyəsində tərbiyə olunaraq  gələcək  üçün hazırlanırdılar. Yaranmış belə bir şəraitdə İslam tərəfdarlarının cismani və ruhi əzab-əziyyətlərə məruz qaldığını görüb  düşmən tərəfindən əsir  götürülən şəxləri  azad  edib düşməni  öz əleyhinə qaldıra  biməzdi. Və düşmən  tərəfindən əsir götürülən şəxsləri əzab-əziyyət vermədən  kölə halında saxlamaq  ən ədalətli  addım olardı. Deməli, İslamın  zühur etdiyi ilk illərdə köləliyin qorunub saxlanılması  əslində  lazım  və zəruri idi. Çünki,düşmən bu üsuldan istifadə  edir  və müsəlamlara rəhm etmədən olmazın əzab-əziyyətlər verirdi.

     Və bu da bizə məlumdur ki , İslam zühur etdiyi  ilk illərdə kifayət qədər güclü deyildiki belə bir çətinliyi bəşəriyyətin xeyirinə dəyişmiş  olsun. Bunun üçündə zamanın  tələblərinə uyğun  hərəkət etməli  və dövrün  qanunları  müharibə  əsirləri barədə yeni qərar qəbul edənə qədər  öz  mövqeini qoruyub saxlamalı və nəhayət düşmənə qarşı müvafiq   addımlar   atmalı idi.  Lakin  İslam burada heç  bir yeniliyə nail ola bilməsədə  müharibə qanunlarında  və kölələrlə  rəftar və davranışlarda humanist addımlar  atır  və tarixdə öz  dəsti xətti ilə  hamıdan fərqlənə bilir. Belə ki,dünyada baş verən müharibələrin əsas  səbəbi ya hakimiyyət  dairəsini genişləndirmək və bununlada qonşu dövlətlərə  öz  əbərqütrətliyini  göstərmək, ya  mümkün qədər çox  var-dövlət əldə etmək və ya sadəcə olaraq şan-şəhrətini artırmaq  və başqalarını öz  hakimiyyətinə tabe etmək olmuşdur. Heç bir döyüş qaydalarına riayət  olunmayan bu müharibələrdə  əli silahsız  yerli  əhali , xüsusilədə  az  yaşlı  uşaqlar , yeniyetmə  qızlar və  qadınlar daha  çox əzab-əziyyətə məruz qalır  və qarşı tərəfdən  əsir  götürülürdülər. Onların yeganə günahı var idisə o da düşmənə müqavimət göstərə bilməmələri və özlərini müdafiə  edə bilməmələri olmuşdur. Qaranlıq  dünyaya hakim olan belə bir  ağır və  dözülməz şəraitdə  İslam nur tək aləmlərə  işıq  saçır  və  ümumi atəşkəs  elan edərək səbəbsiz  müharibələrə  son qoyur. İslam müharibəyə  yalnız  o zaman yol verir ki, müsəlmanların canı , malı , əqidəsi və namusu təhlükə  ilə üzləşmiş  və  ona qarşı  təhlükə yaranmış olsun. Müdafiə xarakterli bu döyüşlərdə düşmənə yalnız təcavüzü müqabilində cavab verməyə icazə verilir və heç bir halda həddi  aşmağa  yol verilmir. Ənfal  surəsinin 39-cu ayəsində deyilir.

 وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِمَا يَعْمَلُونَ بَصِيرٌ

 (Yer üzündə) fitnə (şirk) qalmayıb, bütün din (ibadət) yalnız Allaha məxsus olanadək onlarla vuruşun. Əgər (Allaha şərik qoşmağa) son qoysalar (bilsinlər ki), Allah onların nə etdiklərini görəndir (bunun əvəzində mükafatlarını verəcəkdir).

Göründüyü kimi  İslam  yalnız  dəvət dinidir  və burada kiməsə  zərrə  qədər də olsun zorakılıq  tətbiq olunmur.Bəqərə  surəsinin 256-ci ayəsində buyurulduğu kimi.

لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى لَا انْفِصَامَ لَهَا وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ

(Dində məcburiyyət (zorakılıq) yoxdur. Artıq doğruluq (iman) azğınlıqdan (küfrdən) ayırd edildi. Hər kəs Taqutu (Şeytanı və ya bütləri) inkar edib Allaha iman gətirsə, o, artıq (qırılmaq bilməyən) ən möhkəm bir ipdən (dəstəkdən) yapışmış olur. Allah (hər şeyi olduğu kimi) eşidəndir, biləndir!)

İndinin özündə də yəhudi və məsihilərin müsəlman ərazilərində öz dinlərində qalmaları  birdaha  bu İlahi  dinin üstünlüyündən və kimsəyə  zor tətbiq  etməməsindən xəbər verir . İslama görə insanların biri-biridən üstünlüyü hansı məntəqədə yaşamalarından və ya hansı irqə,millətə mənsub olmalarından deyil , Allaha yaxın olmaları ilə götürülür. Yəni, milliyətindən və irqindən asılı olmayaraq əgər  hər hansı bir şəxs islamı qəbul edərsə onun  canı , malı və namusu amanda  qalmaqla yanaşı  bütün müsəlmanların  himayəsində olur və başqaları  tərəfindən təcavüzə məruz  qaldığı zaman  müsəlmanlar tərəfindən  himayə və müdafiə olunurlar.

    İslamı qəbul etmədən , lakin  bu  İlahi  dinə hörmətlə yanaşaraq öz əqidəsində  qalan  şəxslər də  heç  bir təziqə məruz qalmadan öz  el-obalarında rahat   yaşayıb dini  ayınlərini yerinə yetirə bilərlər. Lakin  İslamın onları himayə etməsi müqabilində  müsəlmanlara cizyə  ödəməlidirlər. Müsəlmanlar  onları himayə etməyə qadir olmadıqları   hallarda  isə cizyənin  verilməsi dərhal dayandırılır. İslamı qəbul etməyib cizyə ödənişindən imtina edən şəxslər isə  düşmən cərgəsində qərar tutur.  Bu kimi şəxslər  müxalif  mövqe tutmaqla həm özlərini pis vəziyyətdə qoyur, həmdə  başqalrının  İslama  üz tutmasına mane olmağa  çalışırlar. Lakin bu  istiqamətdə  hansı məkirli  niyyətlərə  əl atsalar belə Allah-Təala  onların niyyətlərindən agah olub   dərhal puça çıxarır. İslam  ilkin mərhələdə bu kimi şəxslərə  qarşı   nəsihətamiz  mövqe tutur  və  onlara hikmətli nəsihətlər verməklə  düşmənçilikdən əl çəkib ya müsəlmanların   sirasına qatılmalarını və ya  öz  əqidələrində qalıb əvvələr  olduğu kimi cizyə  ödəmələrini təklif edir. Qoyulan şərtlərə məhəl  qoymadıqları təqdirdə isə cihad hökmünü verir.Ənfal surəsinin 61-ayəsində Allah-Təala Peyğəmbər (s)-ma xitabən buyurur.

 وَإِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ

(Əgər onlar sülhə (barışığa) meyl etsələr, sən də sülhə meyl et və Allaha bel bağla. Həqiqətən, O (Allah hamınızın sözlərini) eşidəndir, (niyyətlərinizi) biləndir!)

Budur  İslamdaki cihadın mənası. Digər dinlərdən fərqli olaraq  İslam dinində müharibələr  yeni-yeni ərazilər fəth  etmək,var-dövlət əldə etmək , zəif və gücsüzlərə hakim olmaq  və qərətçiliklə məşğul olmaq  üçün deyil , yalnız və yalnız Allahın dinini qorumaq və  Allahın razılığını qazanmaq  üçün həyata keçirilir. Və bu da  yalnız  o zaman baş verir ki, sülh və həmrəyliyə  dair  edilən  çağılrılşlar  heç bir nəticə verməsin. Peyğəmbər (s) öz  qabaqgörənliyi ilə müsəlmanlara etdiyi   vəsiyyətində buyurur.

Aləmlərin rəbbinə qarşı  çixan və Ona kafir olanlarla Allah  yolunda  vuruşun. Döyüş meydanlarında mərdi-mərdanə mübarizə aparın . Hiyləyə əl atmayın , ölülərin  qulaq və burunlarını kəsməyin,uşaqlara toxunmayın , yoxsa  hamı tərəfindən aciz insanlar kimi  tanınarsınız. Allah-Təala əli  silahsızları  öldürməyi , evləri vuran etməyi , bağları    yandırmağı, qadınların , qız-gəlinlərin namusuna təcavüz etməyi   haram etmişdir. Döyüşün , amma  fitnə-fəsada yol verməyin, çünki  Allah-Təala  fitnə-fəsad törədənləri sevməz. Tarixə nəzər  saldıqda müsəlmanların hətta  qalib gəldikləri səlib yürüşlərində belə Peyğəmbər (s)-mın vəsiyyətinə bütünlüklə riayət   etdiklərinin  şahidi oluruq. Bir halda ki,düşmən döyüşlərdən birində müsəlmanlara qalib gələrək Məscidul-əqsada özlərinə sığınacaq tapan əli yalın insanları   qətli-am etmiş  və müsəlmanların namusunu təcavüz etmiş və onların az yaşlı körpələrinə belə aman verməmişlər.  Lakin müsəlmanlar  yenidən üstünlüyü əldə etdikdən sonra Quran onlara intiqam almağa icazə versə belə buna yol vermirlər. Bəqərə surəsinin 194-cü ayəsində buyurulur.

الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ

((Döyüş) haram olan ay [hicrətin 7-ci ilinin zülqə də ayı) (döyüş)] haram olan ay (hicrətin 6-cı ilinin zülqədə ayı) müqabilindədir. Hörmətlər qarşılıqlıdır. Sizə qarşı həddini aşanlara siz də həmin ölçüdə həddi aşın (cavab verin).Allahdan qorxun (qədərindən artıq əvəz çıxmayın) və bilin ki, Allah müttəqilərlədir.)

 Müsəlmanlar  zaman və məkandan asılı olmayaraq hər zaman qarşılarına elə bir ali məqsəd  qoymuşlar ki, başqaları ona çatmaqda   demək olar ki aciz  qalmışlar. Müsəlman dünyası ilə qeyri müsəlman dünyasında mövcud  olan   bu kimi əsaslı fərqlər tək o zaman deyil , indinin  özündə də qalmaqdadır.

    İslam dünyasında əsirlərə olan rəftar  və davranışa gəldikdə isə  yalnız bu ayəyə   işarə etmək  kifayət edər. Məhəmməd  surəsinin 4- cü ayəsində buyurur.

فَإِذا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّى إِذَا أَثْخَنتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنّاً بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاء حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا ذَلِكَ وَلَوْ يَشَاءُ اللَّهُ لَانتَصَرَ مِنْهُمْ وَلَكِن لِّيَبْلُوَ بَعْضَكُم بِبَعْضٍ وَالَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَن يُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ

((Ey möminlər!) Kafirlərlə (döyüş meydanında) qarşılaşdığınız zaman boyunlarını vurun. Nəhayət, onları məğlub (əzib şil-küt) etdikdə, (qaçmasınlar deyə, əl-ayaqlarını) kəndirlə möhkəm bağlayın. Sonra da müharibə bitdikdə onları ya (boyunlarına minnət qoyub) məccani, ya da fidyə müqabilində azad edin! (İstəsəniz əsirləri bağışlayıb pulsuz-parasız azad edər, ya onları mübadilə edər, ya da müəyyən məbləğ pul, mal müqabilində buraxarsınız). (Əmr) budur! Əgər Allah istəsəydi, onlardan (başqa cür – müharibəsiz də) intiqam ala bilərdi. Lakin O sizi biri-birinizlə imtahana çəkmək üçün (vuruşmağınızı əmr etdi). Allah Öz yolunda öldürülənlərin əməllərini əsla puç etməz.)

Göründüyü  kimi ayədə  sabahı  gün cəmiyyətdə qanuna çevrilməsin deyə  köləliyə  işarə belə olunmur. Verilən hökm  əsir  götürülən  şəxslərin azadlıq müqabilində   müəyyən məbləğ ödəmələri və ya heç  bir şey ödəmədən  azad  olunmalarını əhatə edir. Və Quran hər  iki qanunun  dəvamiyyətli  olduğunu  bəyan edir.  Məhz  belə bir ədalətli  hökmün əsasında  bəşəriyyət  gələcəkdə  bütün   müharibə əsirlərinin aqibətini həll edə bilər.

     Məlum məsələdir  ki, müsəlmanlar   elə  ilk  gündən rəsmi  olaraq tanınan   və  çarəsi  olmayan   köləliyin təziqini məruz  qalmışdır. Köləlik müstəqil  qanun olmadan  məcbiriyyət  üzündən  müsəlmanlar tərəfindən  qəbul olunur  və ikrah hissi  ilə  əməl olunurdu.  Lakin bütün  bunlara baxmayaraq  İslam müharibə əsirləri  ilə hər  zaman  kölə  kimi  davranmamağı  və münasib şərait  yarandıqda onları  azad  etməyi  tövsiyə edir. Bədr  döyüşündən sonra  əsir  götürülən müşriklərin     və ya Nəcran camaatına kömək edən lakin müsəlmanlar tərəfindən əsir götürülən şəxslərin ödədiklləri  məbləğ  müqabilində Peyğəmbər  (s)  tərəfindən  azad  olunması  bunu  bariz  nümunəsi ola bilər.  Bütün bunlardan məqsəd isə  islamın gələcəkdə  ümumbəşəri  bir  din olduğunu  və  bəşəriyyətə  rəhbərlik  etməyə  qadir  olduğunu   sübut  etmək olmuşdur. Qeyd olunduğu  kimi İslam   müharibə  əsirləri  ilə təhqir  və şəxsiyyətlərini  alçaldıcı  tərzdə  deyil, insaniyyətə  yaraşacaq  tərzdə  rəftar  etmiş , qadınlara gəldikdə isə  bu məsələyə   daha çəx həssaslıq  nümayiş  etdirmişdir.  Belə ki , müharibədə  əsir götürülən  şəxslər başqaları  tərəfindən    təcavüzə  məruz  qalmasın  deyə  öz  sahiblərinə qaytarılmışlar. Sahib olduğu  kənizdən  uşağı  olan  şəxslər isə  həm  qadını , həm də  körpəni  azad  etmişlər.

      Deyilənlərdən belə bir nəticəyə gəlmək olur ki,  İslam zühur  etidyi  andan  köləliklə müxalif  olmuş ,lakin baş  verən müharibələrdə  müsəlmanlar   müşriklər  tərəfindən  əsir  götürülərək   ağır  işgəncələrə məruz qaldıqları  üçün müvafiq  addım atmaq məqsədilə  qüvvədə   saxlamış və  belə bir   xoşa  gəlməz  adət-ənənənin   aradan qaldırılmasını  bəşəriyyətin öz   üzərinə  qoymuşdur. Bir  sözlə əgər  İslam  köləliyi  qəbul etmişsə bunu  məcburiyyət  üzündən qəbul  etmiş , lakin  digər  millətlərdən fərqli olaraq  ondan  heç  vaxt öz  şəxsi mənafei  üçün istifadə etməmişdir.

      Amma o ki qaldı    müharibələrdən  qeyri hallarda qarət və  zorakılıq nəticəsində kölə və kənizlərə  çevrilərək  bazarlarda  satılan  şəxslərə  onların İslamla heç  bir əlaqəsi   yoxdur.  Və   əgər  bütün  bunlar  müsəlman cəmiyyətində  müşahidə olunmuşsa belə İslamın  qadağan etdiyi , lakin bəzi  fasiq   şəxslər  tərəfindən yerinə   yetirilən   haram  əməllər  kimi   köləlik  də İslamın yol vermədiyi əməllərdən biri olmuşdur. Məsələn  əgər hər hansı  bir müsəlman gizli və ya aşkarda hər hansı bir haram işi yerinə yetirirsə  bu heçdə o demək deyildir   ki , İslam buna yol  verir. Birdəfəlik  bilmək lazımdır  ki, bu kimi  boş  və əsassız  ittihamlar tarix  boyu islam və müsəlmanlara imperialist  qüvvələr tərəfindən vurullmuş,  lakin  hər  zaman olduğu kimi  oxları  daşa   dəymişdir.

Deyilənlərdən belə bir son nəticə əldə etmək olar:

1-Əgər  İslamdan qeyri  millətlərdə  köləlikdən məqsəd maaddi   və  şəhvani  ehtiyacları  ödəmək  və ya digər  zəif millətləri  özünə tabe etmək  olmuşsa  İslam bu  məsələyə tam fərqli tərzdə  yanaşmış  və onu məcburiyyət  qarşısında  və  onu da yaınız  müharibə şəraitində qəbul etmişdir. Bundan  qeyri  hallarda isə  daim tam qətiyyətlə  köləliyə  qarşı  cıxmış  və  ,,Azadlıq-bərabərlik! “-şüarını   bəşəriyyətin əsas  şüarı  qərar  vermişdir.

2-Avropada  köləlik  vasitələri  çox olmasına baxmayaraq  onun davamlı  şəkildə  cəmiyyətdə  qalmasına heç  bir ehtiyac olmamışdır.  Və  əgər ləğvinə dair qanun  qəbul edilmişsədə  bu heçdə ixtiyar  üzündən  deyil, güclü  təziqlər  nəticəsində  həyata keçmişdir. Avropa  tarixçiləri  bu barədə  deyirlər.Avropada köləliyin aradan qaldırılmasına dair qəbul olunan qərar  yalnız o zaman qüvvəyə mindiki , kölələrə  sərf  olunan  pullar  onların  gətirdiyi  xeyirdən daha  artıq  olmağa  başladı  və  Avropa  dövlətləri ağır büdcə  itkisi ilə üzləşməli oldular.  Burada  yaşayan və  ağır   cismani  təziqlərə  məruz  qalan kölələr  o qədər  yorulmuşlar ki , artıq  özlərində  heç bir güc tapa bilmirdilər.  Onlara sərf  olunan sərmayə  gətirdikləri gəlirdən  qat-qat  aşağı olduğu  üçün köləliyin aradan qaldırılması zəruri  hala çevrildi. Deməli,  belə  bir qərarın qəbul olunmasına  səbəb  olan əsas  amil   ölkə  daxilli iqtisadi   vəziiyyət olmuşdur.  Bir  haldaki  İslam bu  məsələyə  daha  həssaslıqla  yanaşmış   və insanın mənəvi  dəyərlərini hər şeydən önə çəkmişdir.  Deməli , avropa cəmiyyətində  köləliyin aradan qaldırılmasında əsas məqsdə mənəvi  dəyərlərə verilən diqqət  deyil, bəlkə   iqtisadi vəziyyəti sabitləşdirmək olmuşdur. Burada  köləliyin aradan qaldırılmasına səbəb olan amillərdən biri də  kölələrin  mövcud şəraitə qarşı   çıxmaları , daha dəqiq  desək inqilabi  hərəkatlara qoşulmaları  olmuşdur. Lakin   hər zaman öz  məkirli  tədbirləri  ilə  bütün quruluşlardan fərqlənən  Avropa  dövlətləri  bunun da öhdəsindən məharətlə gəlmişdir.  Onlar  fərdi  köləliyin  aradan  qaldırılmasına   dair  qanun  qəbul etdikdən sonra  köləliyin adını  dəyişərək  onu  ümumi  köləlik ilə əvəz  edirlər. Belə ki, əgər əvvəllər   kölələr  heç  bir ixtiyara   malik olmayıb öz  sahiblərinə tabe  olurdularsa bundan belə onlar  çalışıb zəhmət  çəkdikləri  torpaq  sahələri ilə birlikdə  mülkədarların      tam  ixtiyarında olurdular. Burada  çalışan əkinçilər əvvəllər  olduğu  kimi  heç  bir ixtiyar  və azadlığa  malik  olmurdular. Əgər  nəisə  dəyişmişdisə  o da kölələrin əkinçi  və  quldarların  mülkədar  adları  almaları  omuşdur.

    Əgər  hər  hansı  bir  əkinci  çalışdığı  ərazidən qaçsaydı qəbul olunan yeni qanunlara əsasən dərhal  geri qaytarılar  və bədəninə  dağ basılaraq  yenidən  orada  işləməyə  məcbur edilərdi. Belə  bir  acınacaqlı  cərəyan 18-ci əsirdə Fransa  inqilabı  baş  verənə qədər davam edir.

3-Böyük  Fransa inqilabı , Abram Linkolnun köləliyin qeyri-qanuniliyinə dair  qəbul etdiyi qərarlar bizi aldatmamalıdır. Çünki , atılan bu kimi addımlar zahirdə məhrum təbəqənin azadlığına xidmət göstərsədə əslində belə deyildi. Belə ki , sonradan baş  verın cərəyanları  və  fəhlə  sinifinin  qarşılaşdığı  acınacaqlı  həyat  tərzi köləliyin  sözün əsl mənasında qanuniləşdiyindən xəbər  verirdi.

      Doğrudan da əgər  dünyada köləlik və zorakılığın  kökü kəsilmişsə  onda şahidi  olduğumuz  və  minlərlə insanın  qurbanına  çevrildiyi  ədalətsizliyin səbəbi  nədədir? Əgər  Böyük  Fransa inqilabından  məqsəd köləliyə  son qoymaq olmuşsa onda İslam dünyasının qərb məntəqələrində  xüsusilədə Şimali  Afrika  dövlətlərində  törətdiyi  cinayətləri , milyonlarla  insanın  hüququnun  taptalamasına və onları özündən asılı  vəziyyəyə  salmasına ,ingilis və italyan müstəmləkəçilərin   Şimali və Cənubi Afrikada,   törətdiyi  cinayətlərə nə ad vermək olar?  Məgər köləlik  bir millətin başqa bir millətdən asılı  vəziyyətə  düşməsi   demək deyilmi? Bir  milləti  haqlı  olduğu  hüquqlardan və insani dəyərlərdən məhrunm etmək köləlik deyilsə  onda bəs nədir? İstər  köləlik  adlandırılsın, istərsədə  azadlıq əgər cəmiyyətə hakim  olan  siyasət  onu  insani dəyərlər  və hüquqlardan məhrum edirsə  bu köləlikdən savayı bir şey deyildir. Köləlikdən sui-istifadə edən qeyri İslami  dövlətlər insan mənəviyyatə   ilə ziddiyətlik təşkil  edən belə bir  adət-ənənəyə  müxtəlif donlar geydirib hakim olduqları  cəmiyyətlərə  tətbiq  etdikləri halda  İslam  onun  iç  üzünü  və  meydana gəlmə səbəblərini  bəşəriyyətə  açıqlayıb hamını birgə mübarizəyə  çağırmışdır. Lakin bütün dünyaya  hakim  olan və bizi öz  kölgəsi altına alan  müasir sivilizasiya  belə bir təklifi  qəbul etməyə qadir deyildir. Çünkin onun  özü  həqiqətin üzərinə pərdə çəkərək  onu  tam başqa  surətdə göstərməyə  çalışmışdır.  Özünü  haqq-ədalət  simvolu kimi  qələmə verən   müasir  sivilizasiya  əslində hiylə , fitnə-fəsad, kin və düşmənçilik  pərdəsi arxasında  gizlənmişdir. İnsansevərlik və haqq-ədalətdən dəm vuran  müasir  sivilizasiyaya malik  olan Avropa    on doqquzuncu əsrin  sonlarında , iyirminci  əsrin əvvəllərində Tunisdə , Mərakeşdə , Əlcəzayirdə  minlərlə insanı  qanına qəltan edir  və bunun  adını əmin-amanlığı  qorumaq  və bəşəriyyətə xidmət  qoyur. Maraqlıdır görəsən insanların kütləvi  şəkildə  qətliam olması nəvaxtdan bəşəriyyətə  xidmət olmuşdur?! Bir haldaki adları  çəkilən millətlərin  yeganə  istək və məqsədi  öz  ölkəsində ana dilində  danışmaq, öz mədəniyyətini qoruyub-saxlamaq, istədiyi   dövlətlərlə  iqtisadi , siyasi  və içtimai əlaqələr yaratmaq   və nəhayət öz  el-obasında  istədiyi kimi rahat yaşamaq olmuşdur.  Artıq bu yazıq  camaatın hansı səbəblər üzündən  amansızcasına qətliam olduqları və ya  ac-susuz  qaranlıq  zindanlara atıldıqları məlum oldu. Səlib  yürüşləri başa çatdıqdan sonra  cinsiyətini müəyyən etmək üçün hamilə qadınların qarınlarını  yarıb uşaqlarını  çıxarıb  sonrada  qətlə  yetirmək  görəsən hansı   insani  dəyərdən nəşət tapmışdır? Bəli,  əzizi  oxucu, sadaladığımız  və sadalaya bilmədiyimiz  vəhşiliklər  elm və sivilizasiya əsri adlandırılan arxada qoyduğumuz iyirminci əsrin töhvələrindəndir. Müasir dunyamız   yaşadıımız hal-hazırki dövrdə qeyd olunan cinayətlərə yol veridyi və bütün bunların adını  insansevərlik   və  insan azadlığı  qoyduğu bir halda  müqədəs İslam dini on beş əsr bundan əvvəl  köləliyə qarşı  çıxır  və  bütün bəşəriyyəti  onun aradan  qaldırılması üçün  həmrəyliyə çağırır.  Lakin bütün bunlara baxmayaraq hələdə  İslamı  zamanın tələblərinə cavab verə bilməyən  və  sivilizasiyadan uzaq  bir din  kimi  qələmə verməyə  çalışırlar.

     Amerika birləşmiş  ştatlartında qara dərili zəncilər cəmiyyətdən təcrid olunaraq  ikinci  və ya  üçüncü növ insan kimi qəbul olunduğu  ən acınacaqlısı isə  bəzi otel və dükanların giriş qapılarına ,,Yalnız ağ  dərili vətəndaşların girişinə icazə verilir”  və ya ,,Qara dərililərin və itlərin girişi qadağandır”-lövhələri  vurulduğu bir halda  yenidən mədəniyyətdən dəm vurulur. Polis bütün millətin keşiyində durduğu  və asayişini qorumağa  müvəzzəf olduğu bir halda qara və ya qırmızı  dərili  vətəndaşların amansızcasına döyülməsinə  tamaşa  edir və bu səhnədən həzz alır. Onların yeganə günahı varsa o da qara dərili dünyaya gəlmələridir.     

      Özünü sivilizasiyanın ən yüksək mərhələsində görən  qərb  dövlətləri, irqi  və milli ayrı-seçkiliklərə şərait  yaratdığı bir halda  üzun müdət  müsəlmanlara xəlifəlik edən  Ömər ibn Xəttabı onu  qətlə yetirməklə  hədə-qorxu gələn atəşpərəst  köləni azad etməkdə və bunun nəticəsində   terora  şərait yaratmaqda    tənqid edir  və bunu siyasi bir səhv kimi qələmə  verirlər. Bir haldaki  xəlifə belə bir addımı cəmiyyətdə  insansevərlik   hislərini gücləndirmək  və qeyri müsəlman millətləri İslama yaxınlaşdırmaq üçün  atmışdır. Lakin   atılan uğurlu  addım heçdə  bununla sona çatmır. Xəlifə bununla  həmdə başa  salmaq istəyirdiki  İslamda kimsə cinayət  işlətmədən  cəzalandırılmır. Bura qədər  dediklərimiz  İslamın və qərb dövlətlərinin  kişi cinsindən olan  kölələrə bəslədiyi münasibət barədə idi. İndisə İslam  kənizlərə , yəni qadın kölələrinə olan  münasibətinə nəzər salaq.

     İslam  hər bir müsəlman  kişiyə  döyüş  meydanında əsir  götürdüyü qadınları  öz  yanında saxlamağa  və onlardan istifadə etməyə, eyni zamanda istədiyi təqdirdə  onlardan  biri  və ya bir neçəsi ilə  evlənməyə icazə verir.  Lakin müasir Avropa qanunları belə bir davranış  tərzinə qarşı  çıxır və bunu  insani dəyərlərə zidd  olduğunu  elam edir. Bir  halda ki, İsıam heç vaxt belə bir işə yol verməmiş  və idarə etdiyi cəmiyyəti  insani dəyərlərin və əxlaq normalarının  qorunmasına  çağırmışdır. Avropa cəmiyyətində  bakirə qızlar ,qız-gəlinlən gəlir məqsədi ilə ən pis tərzdə istifadə olunduğu bir halda  İslam, döyüş meydanında əsir götürülən qadınları belə öz başına buraxmayıb onlara sahib olan şəxslərin üzərlərinə ağır məsuliyyətlər qoyur. Belə ki, hər bir müsəlman adi qadınla evlənərkən   onların  bütün ehtiyaclarını  təmin etdiyi  kimi  sahib olduğu kənizlərin də ehtiyaclarını ödəməli  və onlara  sözün əsl mənasinda sahib çıxmalıdır.

     Bunu görüb  dərk etməyə taqəti olmayan müasir Avropa ziyalıları əxlaqsızlığı rəsmiləşdirir  və öləkə ərazisində  minlərlə rəsmi fahişəxanalar təsis  edir. Ən acınacaqlısı  isə bütün bunları ört-basdır etmək məqsədilə qəbul etdiyi  qanunları qadın azadlığı kimi qələmə verməsi olur. Üzümüzü onlara tutub  soruşuruq. Məgər görülən  bütün  bu nalayiq işlərin adlarını dəyişməklə  onların həqiqi mahiyyətini də dəyişmək olurmu? Əxlaqsızlığın adını qadın azadlığı qoymaqla  doğurdanmı qadınlar həqiqi azadlığa nail olurlar? Həqiqi   qadın azadlığı   şəhvət məqsədilə ona  uzanan   əlləri geri qaytarmaqdır  yoxsa  könül xöşluğu  və ya zor gücünə ona təslim olmaq?!  Heç bir insani dəyərlərə yiyələnməyən  bu kimi cəmiyyətlərdə   qadınlarla əşya tək rəftar olunur  və elə bu səbəbdən də namus və iffət adlanan insani dəyərlər öz   yerini heyvani şəhvət hissinə verir.

     Üzümüzü avropa  ziyalılarına  tutub onlardan bu məsələyə insafla nəzər  salmalarını tələb edirik. İnsani dəyərlərdən,zahiri və batini əxlaqsızlıqların hökm sürüdüyü  bir cəmiyyət  uzaqdır  yoxsa bütün məsələlərə  son dərəcə  həssasiyyətlə yanaşan, hətta döyüş meydanında   düşmən tərəfindən əsir götürülən qadınaların   qayğısına qalan  din ?

     İslam dini  hər zaman öz  bəyanatlarını açıq-aşkar təzdə bəyan  etmiş və indinin özündə də bəyan etməkdədir.  O , nə öz  davamçılarına, nə də digər dinlərin nümayəndələrinə  nə yalan vədlər vermiş , nə də onlara hiylə  gələrək  insanların hüquqlarını  taptamışdır.  Əksinə olaraq  hər zaman cəmiyyətin qayğısına qalaraq  insanları öz  hüquqları ilə tanış etmiş, bütün çətinliklərin həlli  olduğu kimi  köləliyin də aradan qaldırılması üçün ən əlverişli  üsullar  təqdim etmişdir. Lakin heç vaxt  köləliyin daimi  olmasına və bəşəriyyətin  gələcəyi  üçün yararlı olduğuna dair hər hansı  bir bəyanat verməmişdir. Əksinə olaraq müharibə zamanı yaranmış şəraiti nəzərə alaraq  köləliyin  hərbi zərurət  olduğunu bəyan etmişdir.  İslam bütün millət və dövlətləri həmrəyliyə çağıraraq   muharibə əsirləri  barədə cəmiyyətin xeyirinə olacaq addımlar  atmağa çağırmış və  öz növbəsində bu istiqamətdə  ən əlverişli yollar təqdim etmişdir. Lakin  dünyanın qeyri müsəlman  dövlətləri  köləliyin , əxlaqsızlığın insan mənəviyyatı ilə zidd olan  bir çox  cinayətlərin adını dəyişərək ya azadlıq qoymuş  ya da bəşəriyyətə xidmət.

     Onlardan soruşuruq. Axı ağıla gəlməyən əxlaqsızlıqlar  və qeyri insani rəftar və davranışlar nəvaxtdan bəri  bəşəriyyətə xidmət olmuş və  buna nə kimi amillər səbəb olmuşdur? Elə bu səbəbdən də adi avropalı  öz həyat yoldaşından  mehr-məhəbbət əvəzinə cinsi tələbatını aradan qaldırmaq üçün  onunla birgə olmasını   istəyir. Bir sözlə bütün insani  dəyərlərdən və əxlaq  normalarından məhrum olan Avropa cəmiyyəti ailə qayğıkeşliyini , insansevərliyi  şəhvani  hisslərini yatırmağa qurban verərək  sözün əsl mənasında    şəhvətinin  əsirinə çevirmişdir.  Son dövrlər  qərb  dünuyasında  maraqlı hadisələr baş  verir. Tərəqqipəpvər qərb dünyasını illət  boyu  əsas  qazanc mənbəyi olan  zinakarlığı  qadağan etməyə başlayır.  Lakin belə bir  addım    qərb  vicdanını  narahat  etdiyi   və ya insani dəyərlərə  qiymət verməy başladığı üçün atılmır. Bəlkə belə  bir addımın  atılmasından məqsəd   artıq  əxlaqsızlığın  kifayət  qədər  gəlir gətirə bilməməsi , bəzi hallarda  isə  ziyan verməsidir.

      Əziz oxucu  bura qədər  diqqətinizi  dünyada köləliyin meydana gəlməsinin tarix və səbəblərinə  yönəltdik. Artıq  sizə qərb dünyasının   bu barədə  İslam dininə  əsassız iradlar tutması  və  onu tərəqqiyə mane olan din kimi qələmə verməsi məlum oldu. Bir haldaki əgər qərəz  və təəssübkeşliyi bir kənara qoyub  məsələyə  dərindən nəzər salsaydılar  düçar olduqları girdabın  onları məhvə doğru sürəklədiyinin şahidi olacaq  və yeganə qurtuluş  yolunu  İslamda  olduğunu dərk edərdilər. Hər  bir insaflı  tədqiqatçı  köləliyin tarix   və yaranma səbəblərinə nəzər  saldıqda  onun  cəmiyyətdə zorakılıq nəticəsində meydana gəlidiyini, İslam dinin  isə onu,   öz  davamçılarının hüquqlarını  qorumaq  məqsədilə onu  çarəsizlik üzündən qəbul etmişdir. Lakin bəzi üzdəniraq  Avropa ziyalıları isə öz nəfsani istəklərinə tabe olaraq bu məsələni təhrif  etməyə ən acınacaqlısı isə  olmayan şeyləri  sudanda  şəffaf  müqəddəs  İslam dininə  aid etməyə  baçlamışlar.  Amma nəvaxta qədər? Nə vaxta qədər  bütün bunlara davam edəcək?  Nə vaxta qədər    İslam dini kor-koranə  ittihamlara    sinə  gəlmək məcburiyyətində qalacaq?  Nəqədər  desələr də,   bu  istiqamətdə   nəqədər məkrli  tədbirlərə əl atsalar da   İslam  öz  həqqaniyyətini qoruyub saxlayacaq  və bəşəriyyəti  haqq  yola hidayət  etməkdə davam edəcəkdir.

وَقُلْ جَاء الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقاً

(De: “Haqq (islam) gəldi, batil (şirk və küfr) yox oldu. Çünki batil (öz-özlüyündə) yoxluğa (heçliyə) məhkumdur!” )(İsra/81)

Lakin bunun   üçün  müsəlmanları  Allahın onlara  əmanət olaraq göndərdiyi dinə   sadiq  qalmalı  və onun  həqqaniyyətini   bütün  bəşəriyyətə əməli  çatdırmalıdırlar. Allah-Təaladan  müsəlman ümmətinin  din və əqidələrində  sabitqədəm qalmalarını , İslam düşmənlərinin  öz  məkirli niyyətlərinə  düçar  etməsini diləyirəm.  Qoy  Allah-Təala  İslamın bayrağını hər zaman uca  və payidar etsin. Amin.