نگاه باطنى به باطن نماز

  نماز داستان رهايى انسان از خود و رسيدن او به خدا است. انسانى که در سراسر زندگى سراسيمه و پرشتاب در کندو کاو معناى خويش است و تا دستکم اندکى از اين معنى را در نيابد از پانمى‌نشيند، لاجرم در جستجوى فرصتى است که فارغ از نيک و بد حيات به سرچشمه ناب همه معانى دست يازد، دمى با او خلوت گزيند و حکايت دل با او باز گويد.
نگاه عميق و باطنى به نماز براى توجه به اين مهم است که اولا چه نمازى و ثانيا چگونه نماز مى‌تواند مايه آرامش روانى و تعالى زندگى دنيوى و اخروى ما باشد؟
به راستى آدمى در دنياى امروز، در جلوه‌نمايى آزمندى‌ها و مطامع محتاج فرصتى است که از برون خسته و افسرده، اندکى گريخته و سرى به درون متعالى خويش زند و چشمى به روشنايى بازکند و واسطه اين کار جز نماز چيست؟
و چه خوب است که انسان حکايت باطن نماز را از کسانى بشنود که نگاه باطنى به آن دارند.
توجه به عزت ربوبيت و ذلت عبوديت
يکى از آداب قلبيه در عبادات و وظايف باطنيه سالک آخرت، توجه به عز ربوبيت و ذل عبوديت است و آن يکى از منازل مهم سالک است، ... که کمال و نقص انسانيت تابع کمال و نقص اين امر است. هرچه خودبينى و خود خواهى در انسان غالب باشد،از کمال انسانيت دور و از مقام قرب ربوبيت مهجور است.
اين کلام عارف و مجاهد بزرگ امام خميني(ره) در کتاب شريف اسرار الصلاه است که در اوج عرفان نظرى و عملي، در اوج مجاهده و حرکت انقلابى نيز هست و همه اينها به مدد وصل به سرمنزل همه حرکت‌ها ست که از راه نماز حاصل مى‌گردد.
خشوع:
از ديگر مقدمات سير به باطن عبادات بويژه نماز خشوع است. امام خميني(ره) در اين زمينه آورده‌اند: “يکى از امورى که از براى سالک در جميع عبادات خصوصا نماز - که سرآمد همه عبادات است و مقام جامعيت دارد - لازم است خشوع است و حقيقت آن عبارت است از خضوع نام ممزوج باحب يا خوف و آن حاصل شود از ادراک عظمت و هيبت جمال و جلال.
مراتب خشوع به حسب مراتب ادراک عظمت و جلال و حسن و جمال است “قد افلح المومنون الذين هم فى صلاتهم خاشعون”
طمانينه:
هر امرى را ادبى است که مقدم لازم رسيدن کامل به آن مى‌باشد و اين امر هرچه بزرگتر و عظيم‌تر، مقدم‌ مهمتر و رعايت آن اثرگذارتر است.
“... و از آداب مهم قلبيه عبادات، خصوصا عبادات ذکريه، طمانينه است و آن عبارت است از آنکه شخص سالک، عبادت را از روى سکونت قلب و اطمينان خاطر به جا آورد، زيرا که اگر عبادات را با حال اضطراب قلب و تزلزل به جا آورد، قلب از آن عبادت منفعل نشود و آثارى از عبادت در ملکوت قلب حاصل نشود و حقيقت عبادت صورت باطنيه قلب نگردد. و تا قلب را اطمينان و سکونت و طمانينه و وقار نبود، اذکار را در آن تاثيرى نيست و از ظاهر و ملک بدن به ملکوت باطن نفس سرايت ننمايد ...”
“در حديث است که هر کسى که قرآن را در جوانى بخواند، قرآن با گوشت و خونش مختلط شود” و نکته آن، آن است که در جوانى اشتغال قلب و کدورت آن کمتر است، از اين جهت قلب از آن بيشتر و زودتر متاثر شود و اثر آن نيز بيشتر باقى ماند.
محافظت عبادت از تصرف شيطان
عقل سليم حکم مى‌کند که امور مهم که از ناحيه دشمن خاص خود ضربه‌پذير هستند بيش از پيش نياز به حمايت و حفاظت دارند و اين امر کلى در همه عبادات على‌الخصوص ذکر صلاه لازم و مبرهن است يکى از مهمات آداب قلبيه نماز و ساير عبادات که از امهات آداب قلبيه است و قيام به آن از عظائم امور و مشکلات دقايق است، محافظت آن است از تصرفات شيطاني.
و شايد آيه شريفه که مى‌فرمايد: در وصف مومنين “الذين هم على صلاتهم يحافظون” اشاره به جميع مراتب حفظ باشد که يکى از آن مراتب بلکه اهم مراتب آن، حفظ از تصرفات شيطان است.

نشاط و بهجت
نشاط و بهجت علاوه بر آنکه از نتايج بارز نماز و عبادات مى‌باشد که بر هرکسى که يک بارهم به واقع عبادات و نمازهاى خود نزديک شده باشد کشف و درک شده است، از طرفى از مهمترين مقدمات آن نيز مى‌باشد.
و ديگر از آداب قلبيه نماز و ساير عبادات که موجب نتايج نيکويى است، بلکه باعث فتح بعضى ابواب و کشف بعضى از اسرار عبادات است، آن است که سالک، جديت کند که عبادت را از روى نشاط و بهجت قلب و فرح و انبساط خاطر به جا آورد و از کسالت و ادبار نفس در وقت عبادت احتراز شديد کند.
پس وقتى را که براى عبادت انتخاب مى‌کند وقتى باشد که نفس را به عبادت اقبال است و داراى نشاط و تازگى است و خستگى ندارد. زيرا که اگر نفس را در اوقات کسالت و خستگى وادار به عبادت کند ممکن است آثار بدنى به آن مترتب شود که از جمله آنها آن است که انسان از عبادت منفجر شود در روايتى از امام صادق(ع) نقل شده است که فرمودند: لاتکرهوا الى انفسکم العباده” خود را به اکراه به عبادت وادار مسازيد.
تفهيم
ياد کردن از تفهيم از تلاوت بسيار دقيق و جالب در گفتار عارفان بويژه امام خمينى در مورد نماز و ساير عبادات مى‌باشد که انسان را به عمق و اهميت خاص نماز و رعايت لطايف خاص و مقدمات ظريف آن مشتاق و آگاه مى‌سازد.
يکى از آداب قلبيه عبادات، خصوصا عبادات ذکريه، تفهيم است و آن چنان است که انسان قلب خود را در ابتداى امر چون طفلى پندارد که زبان باز نکرده و آن را مى‌خواهد تعليم دهد پس هريک از اذکار و اوراد و حقايق و اسرار عبادات را با کمال دقت و سعى به آن تعليم دهد و در هر مرتبه‌اى از کمال هست، آن حقيقتى را که ادراک نموده به قلب بفهماند. پس اگر اهل فهم معانى قرآن و اذکار نيست و از اسرار عبادت بى‌بهره است، همان معناى اجمالى را که قرآن کلام خداست و اذکار، يادآورى حق است و عبادات، اطاعت و فرمانبردارى پروردگار است، تعليم قلب کند و به قلب همين معانى اجماليه را بفهماند.
حضور قلب
شايد بتوان همه مراتب عبادات و مقدمات آنها را وابسته به امر مهم حضور قلب دانست چرا که حضور قلب يعنى حضور در محضر ملکوت خداوندگار و اين نه تنها مقدمه لازم همه اعمال و اذکار بلکه بزرگترين نتيجه و مقصود مورد نظر است.يکى از اسرار عبادات و فوايد مهم، که هم مقدمه آن است، آن است که جميع مملکت باطن و ظاهر، مسخر در تحت اراده الله و متحرک به تحرک الله شود و قواى ملکوتيه و ملکيه نفس از جنود [سپاهيان] الله شوند و همگى نسبت به حق‌تعالى سمت ملائکه‌الله را پيدا کنند ... و نتيجه اين تسليم اراده به حق در دار آخرت آن شود که حق‌تعالى اراده او را در عوالم غيب نافذ فرمايد و او رامثل اعلاى خود قرار دهد و اين سلطنت الهيه‌اى است که به بنده دهند از براى ترک اراده خود و ترک سلطنت هواهاى نفسانيه و اطاعت ابليس و هيچ يک از اين نتايج که ذکر شد حاصل نمى‌شود مگر با حضور قلب کامل. اگر قلب در وقت عبادت غافل و ساهى باشد، عبادت او حقيقت پيدا نکندو شبه لهو و بازى است.
از حضرت رسول ختمى‌ مرتبت روايت است که “عبادت کن خداى تعالى را چنانچه گويا او را مى‌بينى و اگر تو او را نمى‌‌بينى او تو را مى‌بيند.”
آنچه گذشت تنها بخش کوچکى ازنظر اهل دل بر باطن نماز است و هرکس در هر مرتبه‌‌اى مى‌تواند از نماز و عبادات بهره خاص خود را ببرد و اين رمز وجوب نماز است برهمه افراد مکلف و نهى از ترک آن‌که سبب هلاکت انسان در دنيا و آخرت و دورى از مسير سعادت است.