روزه و ماه رمضان

منابع مقاله:

شهید مصطفی خمینی,[1] درباره روزه دو نوشته دارد:
 
1 . حاشیه بر کتاب روزه تحریر الوسیله امام خمینی.
 
2 . کتاب الصوم.
 
کتاب اخیر, بحثهای خارج فقه و دست نوشته های ایشان است که برای نخستین بار دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم, به چاپ و نشر آن همت گماشته است.
 
شهید, در این اثر به تناسب بحث, به آیه هایی از قرآن استناد می جوید:
 
معنای روزه: روزه در لغت, خود نگهداری از چیزهاست, یا گونه ای خود نگهداری را گویند. وی بر این مطلب, دیدگاههای اهل لغت را گواه می آورد. آن گاه در این معنی, تردید می کند; زیرا خود نگهداری در جاهایی با روزه هماهنگ و همسو نیست, مانند (فأمساک بمعروف) که نگهداشتن را می رساند و همچنین (آیه های 19 ملک, 65 حج 231 و 187 بقره.
 
از این اشکال بدین گونه پاسخ می دهد: امساک متعدی بدون حرف که در آیات بالا آمده, به معنای حبس; اما آن جا که با (عن) متعدی شده منظور روزه است این مطلب در اقرب الموارد آمده است.
 
پس از بیان معنای لغوی به تعریفهای اصطلاحی روزه پرداخته و بر آنها اشکال می گیرد.[2]
 
روزه در امتهای پیشین: در بیان تاریخ و پیشینه روزه, با استفاده از آیات قرآن به بحث می پردازد, از جمله خداوند از زبان حضرت مریم می فرماید:
 
(انّی نذرت للرحمن صوماً فلن اکلّم الیوم انسیاً.)[3]
 
من نذر کردم که برای خداوند رحمن, روزه بگیرم, پس هرگز امروز, با انسانی گفت و گو نخواهم کرد.
 
وی ازاین ایه استفاده می کند که روزه در روزگاران پیشین بوده و این که سکوت جزء روزه بوده یا خیر, روشن نیست و با توجه به آیه صوم: (کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم)[4] نتیجه می گیرد که روزه در اسلام, با روزه مشروع در امتهای پیشین هماهنگی دارد و این دو آیه پیشینه روزه را به زمان حضرت مریم می برد و با توجه به آیه اخیر و روایتی که درباره حضرت آدم وارد شده و روایتی که از علی(ع) نقل می کند, به این نتیجه می رسد که آدم نخستین روزه گیرنده است.[5]
 
باطل کننده های روزه: در کتایهای فقهی و رساله های عملی باطل کننده های روزه, نُه چیز یاد شده است; اما تمام از آیات قرآن استفاده نمی شود, بلکه بیان می کند آنچه در امتهای گذشته بوده و اسلام آن را پذیرفته سه چیز است: خوردن, آشامیدن و آمیزش جنسی و دیگر باطل کننده ها را اسلام افزوده است.
 
درباره خوردن و آشامیدن خداوند می فرماید:
 
(کلوا واشربوا حتی یتبیّن لکم الخیط الابیض من الخیط الاسود من الفجر ثمّ اتمّوا الصیام الی اللیل.)[6]
بخورید و بیاشامید, تا هنگامی که رشته سپیده پگاه از رشته سیاه باز نموده شود, پس روزه را تا به شب به پایان برید.
 
از آیه استفاده می شود که نخوردن و نیاشامیدن از امور اولیه است که در روزه واجب است. آن گونه که از اقرب الموارد[7] به دست می آید, روزگار پیشین درروزه, خوردن و آشامیدن را از نیمه شب تا نیمه روزترک می کردند, سپسها, خداوند آن را از فجر (اذان صبح) تا شب قرارداد. بنابراین, ساعتهایی از آغاز آن برداشته شده و ساعتهایی به پایان آن افزوده گردیده است.
 
از تذکره علامه این مطلب به دست می آید که در آغاز اسلام, تنها از خوردن و آشامیدن خودداری می کرده اند و آغاز خودداری پس از نماز عشا و یا هنگام خواب, تا هنگام عشاء و خواب بوده است.[8]
 
این تغییر زمان روزه, درهنگام جنگ خندق رخ داد.[9]
 
از چیزهایی که پیش از اسلام در هنگام روزه ترک می شده, آمیزش جنسی بوده است و در آغاز مسلمانان نیز برابر آن عمل می کردند, تا آیه نازل شد:
 
(احلّ لکم لیلة الصیام الرفث الی نسائکم.)[10]
بر شما آمیزش با همسرانتان در شب روزه, حلال شده است.
 
آیه نشان دهنده بازدارندگی پیشین است; زیرا تا حرام بودن در کارنباشد حلال شدن صادق نخواهد بود.[11] این سه باطل کننده از آیات قرآن به روشنی استفاده می شود.
 
اقسام روزه: درجهت چهارم (کتاب الصوم), به واجب بودن روزه رمضان برابر کتاب[12] و سیره است آن گاه نه دیگر روزه های واجب اشاره می کند که عبارتند از : 1. روزه قضا; 2. روزه کفاره; 3. روزه بدل هَدْی; 4. روزه نذر و قسم; 5. روزه اجاره; 6. روزه روز سوم اعتکاف; 7. روزه پدر بر پسر بزرگ تر.[13]
 
ازاین هفت قسم, چهار قسم آن در قرآن یاد شده که به آنها اشاره می شود:
 
1 . روزه قضاء: درروزه قضاء, بحث می شود که واجب, عنوان روزه است, یا عنوان قضا؟ شاید در روزه, بر خلاف نماز بتوان پذیرفت که واجب, عنوان روزه است; زیرا خداوند می فرماید:
 
(فمن شهد منکم الشهر فلیصمه ومن کان مریضاً او علی سفر فعدة من ایام اخر.)[14]
 
هر کس در ماه رمضان [سالم و حاضر] بود روزه بگیرد و کسی که مریض و یا در سفر بوده, روزهای دیگری را روزه بگیرد.
 
می فرماید: (روزهای دیگری را روزه بگیرد) و نمی فرماید:(در روزهای دیگر, قضای آن را به جای می آورد.)
 
بنابراین, نفس روزه واجب خواهد بود; اما این بیان درباره قضای روزه ای که از روی عمد و یا نادانی ترک شده باشد, درست به نطر نمی رسد; یعنی در این موارد, باید عنوان (قضا) را در نظر بگیرد.[15]
 
2 . روزه به جای قربانی: آنچه در روزه به جای قربانی و هدی واجب شده, عنوان روزه است[16]; زیرا خداوند می فرماید:
 
(فمن لم یجد فصیام ثلثة ایام فی الحج وسبعة اذا رجعتم تلک عشرة کاملة.)[17]
 
پس کسی که قربانی نداشت, سه روز در روزهای حج روزه بگیرد و هفت روز, زمانی که بازگشت. این ده روز کامل است.
 
3 . روزه کفاره: بحث ایشان در روزه کفاره, به گونه فشرده درباره نیت آن است[18]. گروهی در نیت, عنوان روزه را واجب دانسته اند و گروهی عنوان کفاره را, در نتیجه, واجب بودن روزه عقلی خواهد بود.
 
قرآن, از چهارگونه روزه کفاره نام می برد:
 
1. کفاره قتل اشتباهی, دو ماه پی در پی روزه است برای کسی که توان پرداخت دیه را نداشته باشد: (فمن لم یجد فصیام شهرین متتابعین.)[19]
 
2 . کفاره تخلف از سوگند, سه روز روزه است: (فمن لم یجد فصیام ثلثة ایام.)[20]
 
3 . کفاره صید, در روزهای حج, سازوار با صیدی که حج گزار انجام داده, خوراندن یا روزه است: (او عدل ذلک صیاماً.)[21]
 
4 . کفاره ظهار. اگر مرد بعد از سوگند خود به همسرش مراجعه بکند, باید غذا بدهد و در صورت نداشتن توان مالی, دو ماه پی درپی روزه بگیرد: (فمن لم یجد فصیام شهرین متتابعین.)[22]
 
شاید علت تعیین روزه برای کفاره این باشد که این عمل عبادی, نقش مهمی در سازندگی و مبارزه با نفس دارد و زمینه سرکش و پیروی از نفس را از بین می برد.