در آغاز گفته های لغت نامه ها را می آوریم: کتاب العین از خلیل بن احمد:
عاشورا الیوم العاشر من المحرم . و یقال: بل التاسع . کان المسلمون یصومونه قبل فرض شهر رمضان . (2)
× تهذیب اللغة از ابی منصور محمد بن احمد ازهری: قال اللیث (3): و یوم عاشوراء هو الیوم العاشر من المحرم، قلت: ولم اسمع فی امثلة الاسماء اسما علی فاعولا، الا احرفا قلیلة . قال ابن بزرج (4): الضاروراء: الضراء، والساروراء: السراء، والدالولاء: الدالة . وقال ابن الاعرابی (5): الخابوراء: موضع . (6)
و روی عن ابن عباس انه قال فی صوم عاشوراء: لئن سلمت الی قابل لاصومن الیوم التاسع . و روی عنه انه قال: رعت الابل عشرا (7) و انما هی تسعة ایام .
قلت: ولقول ابن عباس وجوه من التاویلات:
احدها انه کره موافقة الیهود لانهم یصومون الیوم العاشر . و روی عن ابن عیینه عن عبیدالله بن ابی یزید قال: سمعت ابن عباس یقول: صوموا التاسع و العاشر ولاتشبهوا بالیهود .
والوجه الثانی ما قال اسماعیل بن یحیی المزنی (8): یحتمل ان یکون التاسع العاشر .
قلت کانه تاول فیه عشرالورد انها تسعة و هو الذی حکاه اللیث عن الخلیل و لیس ببعید من الثواب . (9)
× جمهرة اللغة از ابن درید:
عاشوراء یوم سمی فی الاسلام ولم یعرف فی الجاهلیة و لیس فی کلامهم فاعولاء ممدودا الا عاشوراء . هکذا قال البصریون وزعم قوم عن ابن الاعرابی انه سمع خابوراء اخبرنی بذلک حامد بن طرفة (10) عنه . ولم یجئ بهذا الحرف اصحابنا و لا ادری مما هو .
فاما عاشوراء فعلی فاعولاء وقد حکی علی هذا الوزن خابوراء موضع ولم یجئ فی کلامهم غیره - و ستراه فی اللفیف ان شاء الله - والعاشوراء قد تکلموا به قدیما و کانت الیهود تصومه فقال النبی صلی الله علیه وآله: نحن احق بصومه .
× النهایة ابن اثیر :
و فیه (ای فی الحدیث) ذکر عاشوراء هو الیوم العاشر من المحرم و هو اسم اسلامی . ولیس فی کلامهم فاعولاء بالمد غیره، وقد الحق به تاسوعاء و هو تاسع المحرم . وقیل ان عاشوراء هو التاسع، ماخوذ من العشر فی اوراد الابل - وقد تقدم مبسوطا فی حرف التاء . -
فیه (ای فی الحدیث) : لئن بقیت الی قابل لاصومن تاسوعاء هو الیوم التاسع من المحرم . و انما قال ذلک کراهة لموافقة الیهود فانهم کانوا یصومون عاشوراء و هو العاشر، فاراد ان یخالفهم و یصوم التاسع .
قال الازهری: اراد بتاسوعاء عاشوراء، کانه تاول فیه عشر ورد الابل تقول العرب: وردت الابل عشرا اذا وردت الیوم التاسع .
و ظاهر الحدیث یدل علی خلافه، لانه قد کان یصوم عاشوراء و هو الیوم العاشر ثم قال: لئن بقیت الی قابل لاصومن تاسوعاء، فکیف یعد بصوم قد کان یصومه . (11)
× مقائیس اللغة ابن فارس: عاشوراء الیوم العاشر من المحرم . (12)
× لسان العرب ابن منظور:
عاشوراء و عشوراء ممدودان: الیوم العاشر من المحرم . و قیل: التاسع . . . (13)
× صحاح اللغة جوهری:
یوم عاشوراء و عشوراء ایضا ممدودان .
والتاسوعاء قبل یوم العاشوراء، و اظنه مولدا . (14)
× قاموس المحیط فیروزآبادی:
العاشوراء و العشوراء و یقصران و العاشور: عاشر المحرم او تاسعه .
التاسوعاء قبل یوم عاشوراء، مولد . (15)
× تاج العروس زبیدی:
(العاشوراء) قال شیخنا: قلت: المعروف تجرده من آل (والعشوراء ممدودان و تقصران و العاشور عاشر محرم) وقد الحق به تاسوعاء . قلت: هذه و الالفاظ الاربعة التی ذکرها الازهری یستدرک بها علی بن درید حیث قال فی الجمهرة: لیس لهم فاعولاء غیر عاشوراء لاثانی له قال شیخنا: و یستدرک علیهم حاضوراء . و زاد ابن خالویه (16) ساموعاء (او تاسعه) و به اول المزنی الحدیث: لاصومن التاسع فقال یحتمل ان یکون التاسع هو العاشر . . . . (17)
× الغریبین از هروی:
و فی حدیث ابن عباس: لئن بقیت الی قابل لاصومن التاسع . قال ابو منصور یعنی عاشوراء، کانه تاول فیه عشر الورد انها تسعة ایام والعرب تقول وردت الابل عشرا اذا وردت یوم التاسع . . . و یحتمل ان یکون کره موافقة الیهود لانهم یصومون الیوم العاشر فاراد ان یخالفهم و یصوم الیوم التاسع . (18)
× السامی فی الاسامی از میدانی:
فصل فی مشاهیر ایام العرب فی السنة یوم عاشوراء و عشوراء روز دهم از محرم . (19)
× مختار الصحاح رازی:
یوم عاشوراء و عشوراء ایضا ممدودان .
التاسوعاء بالمد قبل یوم العاشوراء، و اظنه مولدا . (20)
× مصباح المنیر از فیومی:
و عاشوراء عاشر المحرم . . . و فیها لغات: المد و القصر مع الالف بعد العین و عشوراء بالمد مع حذف الالف .
و قوله علیه الصلاة والسلام: لاصومن التاسع .
مذهب ابن عباس و اخذ به بعض العلماء ان المراد بالتاسع یوم عاشوراء فعاشوراء عنده تاسع المحرم، و المشهور من اقاویل العلماء سلفهم و خلفهم ان عاشوراء عاشر المحرم و التاسوعاء تاسع المحرم استدلالا بالحدیث الصحیح انه علیه الصلاة و السلام صام عاشوراء فقیل له: ان الیهود و النصاری (21) تعظمه فقال: فاذا کان العام المقبل صمنا التاسع . فانه یدل علی انه یصوم غیر التاسع فلایصح ان یعد بصوم ماقدصامه .
و قیل اراد ترک العاشر و صوم التاسع وحده خلافا لاهل الکتاب . وفیه نظر
لقوله علیه الصلاة والسلام فی حدیث: صوموا یوم عاشوراء و خالفوا الیهود صوموا قبله یوما و بعده یوما . و معناه صوموا معه یوما قبله او بعده حتی تخرجوا عن التشبیه بالیهود فی افراد العاشر .
و اختلف هل کان واجبا و نسخ بصوم رمضان او لم یکن واجبا قط . واتفقوا علی ان صومه سنة .
و اما تاسوعاء فقال الجوهری اظنه مولدا . و قال الصغانی (22) مولد . فینبعی ان یقال اذا استعمل مع عاشوراء فهو قیاس العربی لاجل الازدواج، و ان استعمل وحده فمسلم ان کان غیر مسموع . (23)
× مجمع البحرین از طریحی:
التاسوعاء قبل یوم العاشوراء . قال الجوهری: و اظنه مولدا .
یوم عاشوراء بالمد و القصر و هو عاشر المحرم و هو اسم اسلامی و جاء عشوراء بالمد مع حذف الالف التی بعد العین . . . . (24)
× منتهی الارب از صفی پور (سده سیزدهم) :
عاشوراء بالمد دهم محرم یا نهم آن . و در آن لغات است: عشوراء بالمد و عاشوری و عشوری مقصورین و عاشور . . . وقال بعضهم: عاشوراء معرفة لایدخل علیها الالف و اللام و لا یوصف بها الیوم و لکن یضاف الیها .
تاسوعاء روز نهم محرم . مولد است . (25)
× معیار اللغة از محمد علی شیرازی (سده سیزدهم) :
العاشوراء ککافور و العاشوراء بالممدود و العشوراء کصبور بالممدودة و تقصران عاشر المحرم قتل فیه الحسین بن علی علیهما السلام .
التاسوعاء ککافور بالممدودة التاسع من المحرم . (26)
× ترجمه قاموس المحیط از محمد یحیی قزوینی (سده دوازدهم) :
عاشوراء بر وزن باحوراء و عشوراء بر وزن صغوراء و هر دو به قصر هم آمده و عاشور بر وزن کافور دهم ماه محرم یا نهم محرم است .
تاسوعاء به مد آخر روز پیش از عاشوراست . و جوهری گوید که گمان من این است که مولد است . (27)
× منتخب اللغة شاه جهانی از سید عبدالرشید حسینی مدنی:
عاشور دهم روز محرم یا نهم روز، و آن را عاشوراء و عشوراء نیز خوانند . (28)
× اقرب الموارد از شرتوتی لبنانی:
العاشور و العاشوراء و العاشوری و العشوری عاشر المحرم و قیل تاسعه، والمشهور ان عاشوراء عاشر محرم و تاسوعاء تاسعه .
التاسوعاء الیوم التاسع من الشهر، و علیه روایة: لئن بقیت الی قابل لاصومن تاسوعاء . (29)
× دستور العلماء از قاضی عبدالنبی احمد نگری:
عاشوراء هو الیوم العاشر من المحرم، یوم عظیم حدثت فیه حوادث عظیمة عجیبة البیان، کخلق آدم علیه السلام، و اخراجه من الجنان و قبول توبته و مغفرة العصیان، و طوفان نوح علیه السلام سیما شهادة الامام الهمام المظلوم المعصوم الشهید السعید ابی عبدالله الحسین رضی الله عنه ابن اسدالله الغالب علی بن
ابی طالب کرم الله وجهه، و سیحدث فیه امور عظام جسام او مهولة مخوفة کخروج الامام الهمام محمد المهدی رضی الله تعالی عنه، و نزول عیسی علیه السلام من السماء و خروج الدجال و دابة الارض خصوصا قیام القائم کما اخبر به المخبر الصادق الصدوق نبی آخر الزمان علیه و علی آله الصلاة السلام من الله الملک المنان واستحسن الفقهاء فیه عشرة اعمال کما قال من الاکابر:
علیکم یوم عاشوراء قومی
بان تاتوا بعشر من فصال
بصوم و الصلاة و مسح اید
علی راس الیتیم و الاغتسال
و صلح و العیادة للاعلاء
و توسیع الطعام علی العیال
و ثامنها زیارة عالمیکم
و تاسعها الدعاء مع اکتحال
ولم تثبت هذه الاعمال من الاحادیث الصحیحة فان الاحادیث المنقولة موضوعات .
نعم الصوم و توسیع الطعام علی العیال فی الیوم المذکور ثابت بالاحادیث الصحیحة .
و انما سمی عاشوراء لان الله تعالی اعطی لعشرة من الانبیاء عشر کرامات فی ذلک الیوم آدم و ادریس و نوحا و یونس و ایوب و یوسف و موسی و عیسی و ابراهیم و محمد صلوات الله علیهم اجمعین .
و هذا یوم من اطاع الله تعالی فیه نال جزیل الثواب و من عصاه فیه عوقب باشد العقاب و العذاب کقاتل حسین بن علی رضی الله تعالی عنهما، بل من امر بقتله و استبشربه .
و فی الیواقیت (30): یجب علی الابوین ان یامر الصبی بصوم یوم عاشوراء اذا کان لایلحقه ضرر لانه روی فی الاخبار ان النبی المختار علیه السلام کان یدعوالحسن والحسین رضی الله تعالی عنهما وقت السحر و یلقی البزاق فی فیهما و کان یقول لفاطمة رضی الله تعالی عنها: لاتطعمیهما الیوم شیئا فان هذا یوم تصوم الوحوش و لاتاکل . (31)
و فی الملتقط (32) روی ابوسعید الخدری رضی الله تعالی عنه عن النبی علیه الصلاة والسلام انه قال: من صام یوم عاشورا، کان کفارة لذنب سنة، و من وسع النفقة علی عیاله یوسع الله علیه الرزق سنة .
و فی الشرعیة (33): یستحب ان یصوم قبل یوم عاشوراء یوما و بعده یوما خلافا لاهل الکتاب .
و اعلم ان الفقهاء و العباد یلتزمون الصلاة و الادعیة فی هذا الیوم و یذکرون فیها الاحادیث ولم یثبت شی ء منها عند اهل الحدیث غیر الصوم و توسیع الطعام (34) کما مر . (35)
از مطالبی که از این بیست کتاب نقل شد مطالب ذیل استفاده می شود:
1) در زبان عربی واژه ای که بر وزن «عاشوراء» باشد یا نداریم و یا بسیار کم است .
2) این واژه به چهار وزن دیگر هم استعمال شده است: عاشور، عاشوری، عشوراء و عشوری .
3) بعضی گفته اند این کلمه معرفه است و الف و لام بر سر آن در نمی آید و صفت یوم قرار نمی گیرد بلکه یوم به آن اضافه می شود .
4) صاحب جمهرة اللغة و صاحب النهایة صاحب و مجمع البحرین گفته اند: این واژه اسم اسلامی است و قبل از اسلام نبوده است .
اما ظاهرا این مطلب درست نیست زیرا در نقلهای متعدد از عاشوراء قبل از اسلام سخن رفته است که در همین مقال قبلا یاد شد و بعد هم خواهد آمد مگر اینکه گفته شود: قبل از اسلام مصداق عاشوراء - یعنی دهم یا نهم محرم - مطرح بوده است نه واژه عاشوراء .
5) با اینکه در تاریخ حادثه کربلا و مطالب مربوط به آن هر جا واژه عاشوراء به کار برده شده و می شود مقصود دهم محرم است اما در موارد دیگر احتمال داده شده که مقصود از عاشوراء نهم محرم باشد و با تاسوعاء فرقی نداشته باشد .
اما ظاهرا این احتمال ناشی از استفاده نادرست از برخی روایات باشد زیرا معنی روایت: «لاصومن التاسع » افزودن روزه روز نهم به روز دهم است (همانطور که در روایات آمده و در آینده نقل خواهد شد) نه اینکه مقصود از نهم ماه، عاشورا باشد .
فیومی در مصباح المنیر گوید: المشهور من اقاویل العلماء سلفهم و خلفهم ان عاشوراء عاشر المحرم و التاسوعاء تاسع المحرم » (36) علاوه براین ماده «ع ش ر» براین مطلب گواهی می دهد .
6) و کسانی که احتمال داده اند مقصود از عاشورا نهم محرم باشد گفته اند: هنگامی که شتر نه روز از آب استفاده کند یعنی وارد روز نهم شود گفته می شود «وردت الابل عشرا» و این به خاطر آن است که تتمه روز اول و ابتدای روز آخر را به حساب می آورند و مجموعا ده می شود و بنابراین اطلاق عاشورا بر روز نهم بی اشکال است . (37)
و واضح است این مطلب یک توجیه است اگر اصل استعمال عاشورا در روز نهم مسلم بود می توانستیم این طور توجیه کنیم نه اینکه این مطلب را دلیل برای اثبات استعمال بدانیم .
7) جوهری در صحاح اللغه گوید: «التاسوعاء قبل یوم العاشوراء و اظنه مولدا» یعنی گمان می کنم استعمال واژه تاسوعا عربی اصیل نباشد . (38)
و همین مطلب را در برخی از لغت نامه های دیگر هم می بینیم . صاحب «منتهی الارب » گوید: «تاسوعاء روز نهم محرم مولد است » . (39)
و صاحب مصباح المنیر گوید:
تاسوعاء: قال الجوهری اظنه مولدا . و قال الصغانی: مولد . فینبغی ان یقال اذا استعمل مع عاشوراء فهو قیال العربی لاجل الازدواج و ان استعمل وحده فمسلم ان کان غیر مسموع . (40)
8) تاکنون در میان روایاتی که از رسول خدا صلی الله علیه وآله و امیر مؤمنان علیه السلام و امام مجتبی علیه السلام در باره اخبار از شهادت امام حسین علیه السلام در عراق و کربلا نقل شده روایتی که لفظ عاشوراء در آن باشد یعنی خبر داده باشند که شهادت حضرت حسین علیه السلام روز عاشوراء واقع می شود ندیده ام بلکه فقط خبر از اصل شهادت و مکان شهادت داده اند نه زمان آن . بله فقط از میثم تمار نقل شده که خبر از شهادت حضرت حسین علیه السلام در دهم محرم داده است . (41)
بسیار موجب شگفتی است که در غالب کتابهای اهل تسنن اعم از لغت و حدیث و غیره هنگامی که واژه عاشوراء و معنی و مقصود از آن را بیان کرده اند اشاره ای به وقوع حادثه شهادت حضرت ابی عبدالله علیه السلام در این روز نکرده اند با اینکه در همین کتابها بارها و بارها به مناسبت، به حوادثی بی اهمیت اشاره شده است . و این گونه برخورد را باید کم لطفی وبی لطفی آنان، یا خدای نکرده کتمان حقایق و سانسور مطالب لازم به شمار آورد .
واژه «عاشوراء» بعد از شهادت حضرت امام حسین علیه السلام با همین واژه قبل از حادثه کربلا در مکتب تشیع و نیز نزد آگاهان از اهل تسنن زمین تا آسمان تفاوت دارد زیرا قبل از شهادت امام حسین مقصود از «عاشورا» دهم یکی از ماههای قمری یعنی محرم الحرام بود . اما پس از واقعه کربلا «عاشورا» به عنوان یک شعار بسیار پر محتوا، یک تابلوی گویای سلسله ای از حقایق تاریخی اسلام و یک مفهوم سازنده و آموزنده و آگاهی دهنده است و همان طور که گفته شده در ردیف بعثت پیامبر صلی الله علیه وآله و غدیر امیر مؤمنان علیه السلام است .
عاشورا قبل از اسلام در میان یهود
فیومی در مصباح المنیر گوید:
از رسول خدا صلی الله علیه وآله روایت شده: صوموا یوم عاشورا و خالفوا الیهود صوموا قبله یوما و بعده یوما .
سپس گوید:
معنای حدیث این است که یک روز قبل از عاشورا و یک روز بعد از عاشورا را هم روزه بگیرید تا از شباهت به یهود که فقط روز دهم را روزه می گرفتند خارج شوید . (42)
پس معلوم می شود روز عاشورا نزد یهود از روزهای بزرگی بوده که در آن روزه می گرفته اند .
در کتاب سنن دارمی از ابن عباس نقل شده که او گفت:
رسول خدا صلی الله علیه وآله هنگامی که به مدینه آمد دید که یهودیان روز عاشورا را روزه می گیرند (43) آن حضرت سؤال کرد که چرا روزه می گیرید؟ گفتند: زیرا این روزی است که موسی بر فرعون غالب شد . پس رسول خدا صلی الله علیه وآله به مسلمانان فرمود: شما به موسی علیه السلام اولی هستید پس شما هم روز عاشورا را روزه بگیرید . (44)
و همین روایت با مختصر تفاوتی در سنن ابن ماجه نیز نقل شده است (45) در کتاب محلی از ابن حزم از عطاء نقل شده که او گوید:
از ابن عباس شنیدم می گفت با یهودیان (در روزه روز عاشورا) مخالفت کنید هم نهم را روزه بگیرید و هم دهم را (تا معلوم باشد این روزه روزه آنها نیست) (46) در کتاب صحیح بخاری و نیل الاوطار از ابوموسی نقل کرده اند:
ان یوم عاشوراء تعظمه الیهود و تتخذه عیدا فقال رسول الله صلی الله علیه وآله: صوموه انتم . (47)
در جمهرة اللغة آمده:
والعاشوراء قد تکلموا به قدیما و کانت الیهود تصومه فقال النبی صلی الله علیه وآله: نحن احق بصومه . (48)
در صحیح مسلم آمده: کان اهل خیبر (یهودی بودند) یصومون یوم عاشورا و یتخذونه عیدا و یلبسون نساءهم فیه حلیهم و شارتهم فقال رسول الله صلی الله علیه وآله: فصوموه انتم . (49)
عاشورا در میان مسیحیان پیش از اسلام
در مصباح المنیر آمده:
ان رسول الله صلی الله علیه وآله صام عاشوراء، فقیل له: ان الیهود و النصاری تعظمه فقال اذاکان العام المقبل صمنا التاسع . (50)
ظاهرا مقصود حضرت این بوده که روز نهم را به روز دهم می افزاییم تا شبیه به کار یهود و نصارا نباشد .
از این نقل مصباح المنیر برمی آید که مسیحیان هم عاشورا را گرامی می داشته اند .
اما در این مورد غیر از این مصدر، تاکنون به مدرک دیگری برنخورده ایم .
ادامه دارد
نويسنده:آیت الله رضا استادی
پی نوشت:
1) این مقاله به مناسبت کنگره امام خمینی و فرهنگ عاشورا که در محرم 1416 برگزار گردید نگاشته شده است .
2) العین، ج 1، ص 249، چاپ انتشارات هجرت، قم . خلیل بن احمد از علمای سده دوم است .
3) لیث بن نصر . همان است که گفته شده کتاب العین خلیل بن احمد را تکمیل کرده و از علمای سده دوم است .
4) ترجمه اش یافت نشد .
5) محمدبن زیاد متوفای 231 کان نحویا عالما باللغة . به بغیة الوعاة، سیوطی، ص 42 رجوع شود .
6) در معجم البلدان ذکر نشده است .
7) عشر به کسر عین است .
8) فقیه شافعی و نحوی متوفای 264 .
9) تهذیب اللغة، ازهری، ج 1، ص 409، چاپ مصر، 1384 . ازهری از علمای سده چهارم است .
10) ترجمه اش را پیدا نکردم .
11) النهایة، ابن اثیر متوفای 606، ج 1، ص 190 و ج 3، ص 240 .
12) مقائیس، احمد بن فارس متوفای 395، ج 4، ص 346، چاپ مصر .
13) چاپ بیروت، دارصادر در ماده عشر .
14) ج 2، ص 747 و ج 3، ص 1191، چاپ هفت جلدی .
15) ج 2، ص 89 و ج 3، ص 9، چاپ چهار جلدی .
16) حسین بن احمد بن خالویه از فضلای امامیه و عارفین به عربیت است . وفاتش در حلب به سال 370 . به هدیة الاحباب رجوع شود .
17) ج 3، ص 400، چاپ افست .
18) ج 1، ص 254 . هروی متوفای 401 است .
19) ص 362، چاپ مصر، میدانی متوفای 518 است .
20) ص 57 و 342 .
21) نصاری فقط در کلام فیومی آمده است . و در یک روایت که در فقیه و تهذیب و وافی و جامع احادیث الشیعه نقل شده به داوود علیه السلام هم این روزه نسبت داده شده است .
22) ابوالفضائل حسن بن محمد عمری متوفای 650 لغوی و نحوی و محدث بوده است و کتابی در احادیث موضوعه دارد . به الکنی و الالقاب محدث قمی و بغیة الوعاة سیوطی رجوع شود .
23) مصباح المنیر، ص 104 .
24) ماده 4، ش ر، چاپ قدیم و جدید .
25) ج 1، ص 126 و ج 2، ص 836 .
26) ج 1، ص 465 و ج 2، ص 88 .
27) ماده تسع و عشر .
28) ص 284، چاپ سنگی .
29) ج 1، ص 77 و ج 2، ص 784 .
30) نام کتابی است از تالیفات شعرانی ظ .
31) شبیه این حدیث در جامع احادیث الشیعه، ج 9، ص 476 و وافی ج 7، ص 13 به نقل از فقیه و تهذیب آمده است .
32) نام کتابی است در فقه یا حدیث .
33) نام کتابی است در فقه ظ .
34) همین دو هم ثابت نیست مگر صوم حزنی که فقهای شیعه فرموده اند .
35) دستور العلماء، چاپ دوم، ج 2، ص 291 .
36) مصباح المنیر ص 104 .
37) الغریبین ج 1، ص 254 و النهایة ج 1، ص 190 و عمدة القاری فی شرح صحیح البخاری ج 11، ص 116 .
38) صحاح اللغة ج 2، ص 747 .
39) ج 1، ص 126 .
40) مصباح المنیر، ص 104 .
41) شفاء الصدور، چاپ سنگی، 259 به نقل از امالی و علل الشرائع شیخ صدوق رحمه الله .
42) مصباح المنیر، ص 104 .
43) برخی گمان کرده اند معنی حدیث این است که پیامبر صلی الله علیه وآله روز عاشورا از مکه به مدینه آمده و دیده است که یهودیان روزه اند وبراین اساس برروایت اشکال کرده اند که روز ورود رسول خداصلی الله علیه وآله عاشوراء نبوده است . اما با مراجعه به اصل حدیث به نقل سنن دارمی (نه سنن ابن ماجه) واضح است که معنای حدیث همان است که در متن یاد شد .
44) سنن دارمی، ج 2، ص 22 .
45) سنن ابن ماجه، ج 1، ص 552 .
46) المحلی ابن حزم، ج 7، ص 18 .
47) صحیح بخاری، ج 3 ، ص 57 ; نیل الاوطار، ج 4 ، ص 326 .
48) جمهرة اللغة، ابن درید، ج 3 ، ص 390 .
49) صحیح مسلم، ج 3 ، ص 150 .
50) مصباح المنیر، ص 104 .
منبع : حوزه
