1. تکیه
تکیه در لغت به معنى پشت به چیزى گذاشتن است و در مجاز به پشت و پناه گفته مى شود و در اصطلاح به حسینیه که در آن روضه مى خوانند یا به محلى که در آن تعزیه خوانى و روضه خوانى مى کنند، گفته مى شود و جمع آن تکایا است.
هرچند تاریخ دقیق شکل گیرى تکیه معلوم نیست، ولى درباره کیفیت شکل گیرى آن گفته اند: «تکیه ابتدا محل اجتماع دراویش و فقرا بود که رایگان در آنجا اقامت داشته اند و محافظان و نگهبانان آن از جوان مردان بودند. رفته رفته تکیه به محلى براى عزادارى تبدیل شد و از زمان ناصر الدین شاه به بعد، تکیه ها به طور رسمى محل اجراى برنامه هاى عزادارى و نمایش هاى مذهبى شد».
نقش تکیه در عزادارى محرم
تکیه ها در نهادینه کردن عزادارى در دوره قاجاریه نقش مهمى داشتند، به گونه اى که از فقیرترین مردم تا شخص شاه و صدر اعظم، در آن مشارکت مى کردند. به طور کلى، عزادارى براى امام حسین علیه السلام ، جلوه برجسته همکارى نزدیک دربار قاجار با مردم عادى بود. در دوره فتح على شاه و محمد شاه نیز ساخت تکایا گسترش یافت. این تکیه ها را جماعتى از افراد نیکوکار مى ساختند و معمولاً چندین دکان را براى نگه دارى و مرمت تکیه ها و برقرارى تعزیه وقف مى کردند، ولى بیشتر تکیه ها به همت اهل هر محل به راه مى افتاد. اوج گسترش تکیه ها را در دوره ناصر الدین شاه مى توان دانست. از این زمان به بعد، رفته رفته، تکیه به طور رسمى، محلى براى عزادارى و اجراى نمایش هاى مذهبى شد.
2. تعزیه
در دوره قاجاریه، از بعضى رویدادهاى تاریخى و مذهبى، از جمله واقعه کربلا، نمایش مى ساختند و در گذر یا میدان ها، به تماشا مى گذاشتند. به عبارت دیگر، از دوره قاجاریه، نمایش به عنوان یکى از اقسام عزادارى بر دیگر عزادارى ها افزوده شد. معمولاً یک روضه خوان پیش از آغاز تعزیه، از روى کتاب روضه الشهدا روضه مى خواند و پس از آن، تعزیه و شبیه به نمایش در مى آمد. به تدریج که تعزیه به صورت یک نمایش مذهبى مشخص و مستقل و جا افتاده در آمد، روضه خوانى هاى مقدماتى نیز از آن حذف شد. پژوهشگران، تاریخچه تعزیه خوانى را مربوط به ابتداى دوره صفویه مى دانند. تعزیه خوانى در دوران حکومت صفویه، مسیر تکاملى خود را پیمود، در دوره زندیه تکامل شد و در دوره قاجاریه به اوج شکوفایى و بلوغ خود رسید. تعزیه در دوره قاجاریه از نظر هنرى در سه زمینه ادبى موسیقایى و نمایش، شکوفایى خاصى یافت؛ به این معنا که در تعزیه هاى قدیم، اشقیا و مخالف خوانان نقش تأثیر زیادى در تعزیه داشتند، ولى از دوره ناصرى به بعد، مکالمه ها در تعزیه ها کوتاه تر و حرکت و عمل بیشتر شد. اشقیا و مخالف خوان ها، مقام و موقعیت نمایشى بیشتر و بهترى یافتند. این امر؛ یعنى تقابل و توازى نسبى نقش متضاد یا خوب و بد در تعزیه، سبب شد که جنبه هاى درامى و نمایشى تعزیه افزوده شود و تعزیه تا اندازه اى از حالت ساده و تراژدیک محض بیرون آید.
3. اربعین
در قرآن کریم، کلمه اربعین در چهار جا به کار رفته است: آیه ۵۱ سوره بقره؛ آیه ۱۴۲ سوره اعراف؛ آیه ۲۹ سوره مائده و آیه ۱۵ سوره احقاف.
در سوره بقره و سوره اعراف، مدت میقات حضرت موسى با خداوند و گرفتن الواح مقدس، چهل روز معرفى شده است. در سوره مائده نیز آمده است که بنى اسراییل پس از نافرمانى از حضرت موسى، چهل سال در بیابان سرگردان شدند. همچنین خداوند، در سوره احقاف چهل سالگى را دوران کمال عقل مى داند. شاید سرّ این مطلب که بعثت بسیارى از پیامبران در چهل سالگى بوده است، همین باشد.
در روایات معصومین علیهم السلام نیز عدد چهل بسیار مورد توجه بوده است. براى مثال، امام صادق علیه السلام فرمود: «کسى که از چهل سالگى بگذرد و توبه نکند، شیطان به صورت او دست مى کشد و مى گوید: پدر و مادرم فداى صورتى که رستگار نمى شود». نیز فرمود: «چون مؤمن بمیرد و چهل تن از مؤمنان بر جنازه او حاضر شوند و بگویند بار الها! ما از او جز نیکى نمى دانیم و تو به او از ما داناترى، خداى تبارک و تعالى مى فرماید: من گواهى شما را پذیرفتم و از آنچه من از او مى دانم و شما نمى دانید، گذشتم».
همچنین پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرموده است: «هر کس از امت من، چهل حدیث از سنت نگه دارى کند، روز قیامت من از او شفاعت خواهم کرد».
در اعتقاد مسلمانان نیز اربعین به صورت سنت در آمده است. تشکیل مجلس یادبود براى گذشتگان در ایام خاصى پس از درگذشت آنها، یکى از آداب مسلمانان است. البته این سنت نیکو، اختصاص به مسلمانان ندارد، بلکه در میان دیگر ادیان از جمله مسیحیت هم از اهمیت خاصى برخوردار است. مسیحیان در روز چهلم درگذشت متوفى، در کلیسا جمع مى شوند و نماز مخصوصى براى او مى خوانند که به «نماز میت» معروف است».
اربعین در سیره بزرگان نیز جایگاه خاصى داشته است. علما و بزرگان ما براى رسیدن به قرب الهى با تحمل ریاضت هاى شرعى، روح و جان خود را تزکیه مى کنند و به این وسیله ملکات پسندیده را در روح خود پرورش مى دهند که به این روش، چله نشینى گفته مى شود.
در تاریخ انقلاب اسلامى نیز سنت احیاى اربعین، تأثیر مهمى در گسترش شور انقلابى در شهرها داشت. در چهلم شهداى حادثه قم (۱۹/۱۰/۱۳۵۶)، مردم مسلمان تبریز قیام کردند و شهید دادند. در چهلم شهداى تبریز، شهرهاى دیگر، مجلس یادبود گرفتند و تظاهرات کردند و همین گونه اربعین ها به هم وصل شد و سراسر ایران به نهضت پیوست تا آنکه انقلاب اسلامى در ۲۲ بهمن سال ۱۳۵۷ به پیروزى رسید. اربعین، تداوم عاشورا بود و ذکر رسالت بازماندگان پس از خون و شهادت.
فلسفه عزادارى
- احیا و زنده داشتن نهضت عاشورا
- ایجاد پیوند محکم عاطفى با مظلوم انقلاب گر و اعتراض به ستمگر
- حفظ نهضت اسلام از اثرگذارى انحرافى دشمنان
اثرات عزادارى
- الهام روح انقلابى، آزادگى، شهادت طلبى، ایثار و حقیقت جویى
- آشنایى توده هاى مردم با معارف دینى
- پالایش روح و تزکیه نفس
- الگودهى
- اعلام بى زارى از ستمگر
ضرورت برگزارى عزادارى
- هدایت مردم
- شناساندن انسان کامل
- ایجاد معنویت در جامعه
- ایجاد وحدت
- عبرت گیرى
محورهاى مهم درباره فلسفه عزادارى
فلسفه سیاه پوشى
- بررسى خواص و آثار رنگ سیاه از نظر روان شناسى
- اهمیت و ضرورت سیاه پوشى در سیره اهل بیت و ائمه علیهم السلام
- سابقه سیاه پوشى در فرهنگ ها و ملل
آسیب هاى عزادارى
- موضوعیت یافتن آن و خالى شدن از محتوا
- برداشت هاى منفى از عزادارى
- افراط و تفریط در جنبه هاى گوناگون
- ورود خرافات و رویدادهاى دروغین
- ورود سبک هاى مبتذل در خواندن اشعار
بایسته هاى پخش عزادارى ها از رسانه
- بیان اهداف ائمه علیهم السلام در لابه لاى مداحى
- معرفى الگوهاى عملى مانند معرفى یاران امام حسین علیه السلام
- بیان فلسفه قیام عاشورا و فلسفه عزادارى ها
- وارد کردن شعارهاى نظام در نوحه خوانى و سینه زنى ها
- استفاده از اشعار عالى، محکم و گویا با محتواى مناسب
- انتخاب اشعار آموزنده با توجه به نیاز جامعه
- انتخاب و استفاده از شعر و شعارهاى حسینى
- مستند بودن و مطابقت سخن با شأن ائمه علیهم السلام
- با تجربه بودن مداحان
- برانگیختن احساسات حق طلبى مردم و انزجار از باطل
- زنده نگه داشتن عشق به امام زمان(عج)
- تقویت نظام، رهبرى و مرجعیت
- خالى نبودن مداحى از معارف، نصایح اخلاقى و دستورهاى عملى ائمه علیهم السلام
- استفاده نکردن از شعرهاى کم مایه، زشت و دور از شأن ائمه علیهم السلام
- اجتناب از مطالب دروغ، خلاف و موهن مذهب
- مداحى نکردن به سبک آهنگ هاى لهو و لعب
- غلو نکردن
- فدا نکردن استوارى محتوا براى زیبایى بیان
- روخوانى از مقاتل معتبر
- روضه خوانى به شکل سنتى
- افزایش ایمان و معرفت دینى مردم
منابع پیشنهادى در زمینه عزادارى
۱. فلسفه عزادارى
محدثى، جواد، قم، وثوق، چاپ اول، ۱۳۷۸، ۴۰صفحه.
۲. کلمه طیبه
نجابت شیرازى، حسین على، به کوشش حسین قمطیرى، شیراز، حوزه علمیه، شهید محمد حسین نجابت، چاپ دوم، ۱۳۷۸، ۶۴ صفحه.
۳. احکام عزادارى (احکام مبتلابه بخش اول)
دلیر، محسن، تهران، پیام معلم، چاپ اول، ۱۳۷۹، ۱۴ صفحه.
۴. احیاى خاطره عاشورا
استاد ولى، حسین، تهران، شبر، چاپ اول، ۱۳۸۰، ۹۶صفحه.
۵. مردم نگارى مراسم عزادارى ماه محرم در شهرستان بیرجند
بردآبادى، احمد، شعیبى، غلام حسین، تهران، قلم آشنا، چاپ اول، ۱۳۸۱، ۱۹۲صفحه.
۶. هودج خون (گذرى بر عزادارى و نام گذارى شب هاى محرم)
هادى منش، ابوالفضل، قم، مرکز پژوهش هاى اسلامى صدا و سیما، ۱۳۸۰، ۲۴۶صفحه.
منبع : سبطین
