مأخذ شناسی زیارت عاشورا

زیارت بیعت است. پیوستن به دریاست. زیارت الگویابی، قهرمان‌جویی و آرمان خواهی است. زیارت مفاهیم زیبای ذهنی را در عینیت دیدن و ارتباط با امام و همدم او گردیدن است؛ یعنی همنشینی با صاحب ولایت مطلقه کلیه الهیه.
زیارت هجرت و تحوّل است: فرار از بدی‌ها و روی آوردن به خوبی‌ها، همچنین خود را به ایینه عرضه کردن و دیدن جمال خداوند است. بهترین نوع زیارت، زیارتی است که خود صاحبان ولایت مطلقه الهیه به ما تعلیم فرموده‌اند. زیارت عاشورا از این گونه زیارت‌هاست، کلام الله و سرود عرش است، آهنگ توحید دارد و مخصوص اهل تقوا است: ) اتّقوا الله و یعَلِّمُکُمُ الله( .
زیارت عاشورا یک حقیقت عرشی است؛ زیرا در هیچ جای آن، آدمی از خدا دنیا نمی‌خواهد. مراحل قرب الی الله در آن ترسیم شده و آخرین مرحله‌اش فناست. خطِّ مردانگی، آزادی معنوی و بی‌تعلّق زیستن در این دنیا، خط بندگی و عشق به خدا و خط ایثار و از جان گذشتن در سراسر این زیارت هویداست. کلاس مکتب حسینی مشتمل بر مضامین توحیدی، محبّت الهی، انقلاب و جهاد اسلامی، تولاّ و تبرّا است. حقیقت وارستگی را در زیارت عاشورا باید جستجو کرد؛ چون کسی که با این مناجات عارفانه انس دارد، هم زنجیر تعلقات را از خود می‌گسلاند و به یار خود می‌پیوندد، هم درس خداشناسی، محبّت، جهاد و معرفت اهل بیت: را در سایه‌سار آن می‌آموزد و به مدد این سلسله نور به نورالانوار و حقیقه الحقایق می‌رسد. پس برماست که همواره زیارت عاشورا را بخوانیم و در حفظ و قرائت خالصانه آن بکوشیم. امید است با تأمّل در این نوشتار کوتاه، در ازدیاد معرفت و توجّه بیشتر به جایگاه سندی و رجالی، ابعاد و عمق فرازها و همچنین محتوای متن عرشی و بلند آن، مفید و مؤثر افتد و بصیرت افزاید و عنایت ثارالله و آقای شهیدان عالم را نصیب گرداند، ان‌شاء الله.

سابقه نقل زیارت عاشورا

اصلی‌ترین و قدیم‌ترین متنی که زیارت عاشورا در آن وارد شده، کتاب کامل الزیارات است. مؤلف کتاب متن زیارت را با پنج واسطه از حضرت باقرالعلوم۷ نقل کرده و سپس صاحب کتاب مصباح المجتهد به نقل این زیارت مبادرت ورزیده است. روایت مذکور دارای صدر و ذیل است. صدر روایت بر اساس نقل کامل الزیارات، توسط دو نفر به نام‌های «علقمه بن محمد حضرمی» و «مالک بن اعین جهنی» به معصوم می‌رسد. در هر دو طریق، صالح بن عقبه از آنان نقل کرده؛ منتها در یکی همراه سیف بن عمیره است و در دیگری به تنهایی. ذیل روایت در کتاب‌های یاد شده مشترک است: «صالح بن عقبه و سیف بن عمیره از علقمه بن حضرمی از امام باقر(علیه السلام).

راویان و سلسله سند زیارت عاشورا

اگر مبنای مرحوم ایت الله خوئی را در مقدمه کتاب پر ارج معجم رجال الحدیث بپذیریم، سند این روایت جز در یک مورد، هیچ اشکال فنی نخواهد داشت. بر این مبنا تمام رجال سند توثیق شده‌اند و فقط محمد بن موسی بن عیسی الهمدانی است که نجاشی، ابن الغضائری، صدوق و دیگران، او را تضعیف کرده‌اند؛ گر چه به تعبیر ایت الله خوئی توثیق ابن قولویه و قولش در رجال کامل الزیارات، معارض آن تضعیف است و این تعارض در تضعیف و توثیق، به تساقط هر دو می‌انجامد و در نتیجه، محمد بن موسی، از نظر رجالی مجهول الحال می‌شود؛ اما اگر کسی مبنای توثیق مرحوم ایت الله خوئی را بپذیرد، جای دقت و توجه بیشتر را در سلسله سند می‌طلبد که حتی المقدور بدان می‌پردازیم:
۱. حکیم بن داود بن حکیم: او در کتب رجالی ظاهراً توثیقی ندارد. صاحب تهذیب از او نقل حدیث کرده و اظهار داشته که با توثیق و تضعیفی همراه نیست. محدث نوری از او به عنوان یکی از مشایخ ابن قولویه یاد کرده است. همین که توثیق عام او با تضعیفی معارض نیست، در اعتبار وی کافی است.
۲. محمد بن موسی الهمدانی: به مجهول الحال بودن وی در بیان علامه خوئی اشاره شد.
۳. محمد بن خالد الطیالسی: به رغم اینکه برخی رجالی‌ها، او را از مجاهیل شمرده‌اند، ولی علامه نوری در مستدرک پس از ذکر مقدماتی می‌نویسد:
«و یظهر من جمیع ذلک انه من اجلاء الرواه و الثقاه الاثبات؛ وی از راویان گران‌قدر و از موثقان و اهل دقت در ثبت و ضبط احادیث است».
سپس اظهار تعجب از کسانی می‌کند که وی را از مجاهیل شمرده‌اند.
۴. محمد بن اسماعیل بن بزیع: شیخ طوسی او را توثیق بلیغ فرموده است. ابن قولویه در کامل الزیارت حداقل ۵۵ حدیث از طریق او نقل کرده است. افزون بر این، در کتب اربعه و سایر کتاب‌ها، حدود ۲۳۰ روایت از طریق او نقل شده. همچنین در رجال نجاشی بیاناتی از حضرت امام رضا(علیه السلام) در مدح و ستایش محمد بن بزیع نقل شده که بیانگر وثاقت و جایگاه والای او است.
۵. عقبه بن قیس کوفی: او پدر صالح از اصحاب امام صادق(علیه السلام) است. ظاهراً توثیق و تضعیفی ندارد و از مجاهیل محسوب می‌شود. عقبه هم صدر روایت را از حضرت امام باقر(علیه السلام) نقل کرده است.
در طریق دوم چنان که ذکر شد، نقل کننده از امام(علیه السلام)، مالک الجهنی است که مقصود همان مالک بن اعین الجهنی است. وی از اصحاب امام باقر(علیه السلام) و به تعبیر شیخ مفید ممدوح آن بزرگوار بوده است. در فراز اصلی روایت از اصل زیارت عاشورای معروف که ذیل روایت قبلی است، نام افراد زیر نیز آمده است:
۶. صالح بن عقبه: در کامل الزیارت، واسطه ۲۷ نقل حدیث است. علامه خوئی نیز در مورد او پس از ذکر مقدماتی نوشته: «... فالرجل من الثقات».
۷. سیف بن عمیره: علامه خوئی پس از مقدماتی، نقل شهید ثانی را در تضعیف او آورده و فرموده: «تضعیف ناموجهی است که منشأ آن، توهّم واقفی بودن سیف است و از نظر زمانی نمی‌تواند صحیح باشد. علاوه بر این، واقفی بودن وی، منافاتی با وثاقت ندارد.
۸. علقمه بن محمد الحضرمی: وی از اصحاب حضرت امام باقر(علیه السلام) و ناقل متن اصلی زیارت عاشوراست. ظاهراً تنها روایت رسیده از او در کتب روایی‌ما، همین روایت زیارت عاشورا است و مدح و توثیق وی به ذکر و مدح برادرش در منابع روایی ما بر می‌گردد که اشاره است به برخورد علقمه و برادرش ابوبکر بن محمد الحضرمی از یک سو و جناب زید بن علی بن الحسین(علیه السلام) از سوی دیگر. همین برخورد را فی‌الجمله متضمن مدح او دانسته‌اند.
خلاصه، حاصل سخن این است که به فرض، مبنای مرحوم ایت الله خوئی و توثیقات عام ایشان را نپذیریم، روایتِ زیارت عاشورا ضعیف نیست و هیچ تضعیفی در هیچ کدام از رجال سند دیده نمی‌شود. گذشته از این، اقبال بزرگان و اولیای دین به این زیارت و تقید و التزام به خواندن آن و توصیه به مریدان و پیروان خود آشکارا جبران کننده تضعیف‌هاست. به عنوان نمونه، علامه طباطبائی، صاحب تفسیر المیزان، در تمام ماه محرم و صفر، به زیارت عاشورا و توسل به امام حسین(علیه السلام) مقید بود و از نسخه استاد خود، مرحوم ایت الله سید علی قاضی استفاده می‌کرده که کلمه «بک» در «اکرمنی بک» را حذف می‌کرده و به جای «امام هدی»، «امام مهدی» می‌فرموده است. مرحوم شهید قدوسی هم که ناقل این فراز است، خود به زیارت عاشورا مقید بوده.
امام خمینی، بنیان‌گذار نظام اسلامی ایران، در دهه اول محرم، هر روز زیارت عاشورای معروف را با صد مرتبه سلام و صد مرتبه لعن می‌خواندند.

گذری بر کتاب‌شناسی زیارت عاشورا

عنایت عالمان به زیارت عاشورا موجب شد که ده‌ها شرح عربی و فارسی و ترجمه بر آن نگاشته شود یا درباره سند و آداب خواندن آن پژوهش‌هایی انجام گیرد. در ادامه این مقاله به معرفی برخی از آنها پرداخته می‌شود.
کتب چاپ عربی
۱. رساله فی زیاره العاشوراء و کیفیتها: سید محمد باقر اصفهانی، معروف به حجه الاسلام شفتی(۱۱۶۰ ـ ۱۲۴۰ق).
۲. رساله فی کیفیه زیاره العاشوراء: ملا محمد بن محمد اشرفی مازندرانی (م۱۳۱۵ق).
۳. شرح زیاره عاشورا: میرزا ابوالمعالی کلباسی اصفهانی (م۱۳۱۵ق). این کتاب، شرح بعضی از جملات زیارت عاشورا و احکام حرم امام حسین(علیه السلام) و حدود حایر و احکام تربت حسینی است.
۴. زیاره عاشورا و آثارها العجیبه: سید علی موحد ابطحی اصفهانی، بیروت، مؤسسه الغدیر، (۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م)، ۶۵صفحه، قطع وزیری.
۵. ذخیره العباد لیوم المعاد: ناشناخته. شیخ نصرالله شبستری می‌نویسد: «این کتاب قطعاً به چاپ رسیده است».
۶. شرح رساله تایعت فی زیاره عاشورا: سید محمد باقر حسینی استرآبادی معروف به میرداماد (م۱۰۴۱ق).
۷. اللؤلؤالنضید فی شرح زیاره مولینا أبی عبدالله الشهید: حاج شیخ نصر الله شبستری تبریزی. قم، انتشارات امام مهدی، چاپ دوم، ۱۳۶۵ش، ۲۵۸ صفحه، قطع جیبی.
کتب چاپی عربی (کتب خطی عربی)
۱. تذکره الزائرین: سید ابومحمد حسن بن محمد طباطبائی ساروی(۱۳۵۱ق). این کتاب، شرح مختصر زیارت عاشوراست و نسخه خطی آن به شماره ۷/۴۳۷۳ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است.
۲. تحقیق فی زیاره العاشوراء: حسن بن ابراهیم حسینی ساوجی. نسخه خطی آن در کتابخانه مسجد اعظم قم موجود است. (کتابت۱۲۸۶ق).
۳. الدره الحمراء فی شرح کیفیه زیاره العاشوراء: شیخ محمد شهداوی بن ابی الحسن نائینی مصباحی (م۱۲۷۸ق). تاریخ تألیف: ۱۲۶۹ق. نسخه خطی آن در مجموعه شماره ۶۹۷ و در ۴۴ صفحه جیبی در کتابخانه سید احمد صفایی خوانساری موجود است.
۴. رساله فی زیاره عاشوراء: سید محمد علی بن میرزا محمد حسین شهرستانی حایری.
۵. رساله فی زیاره عاشوراء: میرزا محمد حسن بن محمد باقر هزار جریبی(۱۲۳۹ ـ ۱۳۰۰ق).
۶. رساله فی آداب زیاره العاشورا: شیخ محمد باقر اصطهباناتی (م۱۳۲۶ق). نسخه خطی این کتاب به شماره ۹/۴۳۷۳ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است.
۷. رساله فی روایه زیاره عاشورا: سید نصرالله بن حسن حسینی. نسخه خطی آن به شماره ۳/۲۵۲۷ (مورّخ۱۲۳۷ق) در کتابخانه مسجد سپهسالار (شهید مطهری کنونی) موجود است.
۸. جنّه السرور فی تحقیق کیفیه زیاره العاشورا: شیخ علی شریعتمدار استرآبادی تهرانی (م۱۳۱۵ق)، نسخه اصل آن در مجموعه شماره۳۰۹۰ کتابخانه ایت الله مرعشی نجفی (ره) موجود است(از ص۱۱۵تا۱۵۶). مؤلف محترم، این کتاب را خودش به نام نتایج المأثور ترجمه کرده است.
۹. رساله فی زیاره عاشوراء: ملا محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی تهرانی (۱۱۹۷ ـ ۱۲۶۳ق). شایان ذکر اینکه نسخه‌ای از کتاب فوق نزد شیخ مهدی شرف الدین در شوشتر بوده و شاید نسخه شماره ۲۵۲۷ کتابخانه مسجد سپهسالار (شهید مطهری) همین کتاب باشد.
۱۰. شرح زیاره عاشوراء: حاج میرزا حسن حائری شیرازی.
۱۱. شرح زیاره عاشوراء: میرزا فتاح بن محمد علی خیابانی تبریزی (م۱۳۷۲ق).
۱۲. زیاره الحسین(علیه السلام) یوم عاشوراء: مؤلف ناشناخته. نسخه خطی شماره ۹۰۲۸ کتابخانه برلین. همچنین نسخه خطی آن به شماره ۴۵۶۸ در کتابخانه ایت الله مرعشی موجود است.
۱۳. شرح زیاره عاشورا: شیخ مفید بن محمد نبی شیرازی بحرانی (۱۲۵۱ـ۱۳۲۵ق). شایان ذکر اینکه نسخه‌ای از آن به شماره ۳۷۵ در کتابخانه ایت الله مرعشی موجود است.
۱۴. رساله فی زیاره عاشوراء: شیخ عبدالله شبستری تألیف آن را به برخی علمای ساکن مشهد نسبت می‌دهد.
۱۵. شرح زیاره عاشوراء: علامه سید اسدالله فرزند حجت الاسلام سید محمد باقر شفتی اصفهانی (م۱۲۹۰ق).
۱۶. شرح زیاره عاشورا: مؤلف: ناشناخته. نسخه خطی آن به شماره ۱۳/۱۰۸۳۶ در کتابخانه غرب در همدان موجود است.
۱۷. شرح زیاره عاشورا: مؤلف: ناشناخته. نسخه خطی آن به شماره ۱/۱۰۱۸۴ در کتابخانه غرب در همدان در مدرسه آخوند ملا علی همدانی موجود است.
۱۸. شرح زیاره عاشوراء: سید حسین فرزند سید ابوالقاسم جعفر خوانساری (م۱۱۹۱ق).
۱۹. شرح زیاره عاشوراء: سید محمد علی مازندرانی اصفهانی.
۲۰. صداق الحور فی شرح زیاره العاشور: سید ابو محمد حسن بن محمد طباطبائی ساروی مازندرانی. این کتاب شرح مفصّل بر زیارت عاشوراست و تا جمله «علیکم منّی جمیعاً سلام الله» را در بردارد. نسخه خطی آن در مجموعه شماره ۴۳۷۳۸ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است.
۲۱. کیفیه زیاره العاشوراء: مؤلف: ناشناخته. نسخه خطی آن در مجموعه شماره ۸۸۱۱۵۲ (رساله اول) کتابخانه دانشگاه لس آنجلس موجود است.
۲۲. زیاره الحسین(علیه السلام) یوم عاشورا: نسخه خطی کتابخانه برلین.
۲۳. الصرخه المهدویه: سید مهدی غریقی بحرانی (م۱۳۳۴ق). این کتاب، شرح زیارت عاشورا و کیفیت خواندن آن، با خاتمه‌ای در بحث امامت است و خود مؤلف، آن را تلخیص کرده است.
۲۴. الضیائیه: میرزا هدایه الله بن میرزا رضا گلپایگانی (م۱۳۳۰ق). در این کتاب ـ که مؤلف به نام فرزندش شیخ ضیاء الدین نگاشته ـ به تفصیل از سند زیارت عاشورا و چگونگی خواندن و ثواب آن و فضایل حضرت سیدالشهدا و تاریخ حرم حسینی بحث شده است.
کتب چاپی فارسی
۱. زیارت عاشورا و داستان‌های آن: مهدی رئیسی. قم، انتشارات مشهور (میراث ماندگار)، ۱۳۸۳ش.
۲. بررسی اسناد زیارت عاشورا: جعفر سبحانی.
۳. پرتوی از زیارت عاشورا: سید محمود حسینی (سیاهپوش). تهران، نشر ابجد، ۱۳۵۷ش، ۳۰صفحه، قطع رقعی.
۴. آثار و برکات زیارت عاشورا: عباس عزیزی. قم، انتشارات سلسله، ۱۳۷۸ش، ۶۴صفحه، قطع رقعی.
۵. تحلیلی از حماسه سیاسی، تاریخی زیارت عاشورا: محمد رسول دریایی. تهران، انتشارات جعفری و اسلامی، ۱۳۷۱ش، ۵۵۶صفحه، قطع وزیری. مؤلف محترم کتاب، در ۴۰ فصل به شرح مفصّل فقرات و جملات زیارت عاشورا از دیدگاه تاریخی پرداخته و آن را با احادیث و اشعار فراوان و نقل اقوال نویسندگان اهل سنت در آمیخته است. برخی از عناوین آن عبارت‌اند از:
ارزش و آثار زیارت عاشورا، حسین فرزند رسول خدا، ثار چیست؟، گریه بر مصائب امام حسین(علیه السلام)، ریشه‌های قیام امام حسین(علیه السلام)، انتقام و خون‌خواهی، زینب۳ و امام سجاد(علیه السلام)، بطلان خلافت خلفای ثلاثه، بنی امیه و بنی عباس و مفاسد آنها، اصحاب امام حسین(علیه السلام)، شهدای اصحاب و بنی هاشم.
۶. زیارت در پرتو ولایت (شرح زیارت عاشورا): زهره صفایی. قم، مجتمع علوم دینی حضرت ولی عصر(عج)، ۱۹۵ صفحه، قطع رقعی.
۷. زیارت عاشورا: تنظیم: سید رضا موسی کاظم نائینی. قم، دارالنشراسلام، ۱۳۷۸ش، ۵۶صفحه، قطع جیبی.
۸. زیارت عاشورا: غلامرضا ناقلی. مشهد، بنیاد مستعضعفان خراسان، ۱۳۶۴ش، ۹۸صفحه.
۹. زیارت عاشورا و آثار شگفت: سید علی موحد ابطحی اصفهانی. قم، ناشر: مؤلف، ۱۴۱۵ق، ۱۰۰صفحه، قطع جیبی. این کتاب به زبان‌های عربی، اردو، فرانسه و روسی ترجمه شده است.
۱۰. الدرّه البیضاء فی شرح زیاره العاشوراء: حاج سید عزیزالله امامت کاشانی. کاشان، مجتمع متوسلین به آل محمد(صلی الله علیهم اجمعین)، ۱۳۷۸ش، ۵۵۹صفحه، قطع وزیری.
۱۱. الدّر المنصور فی شرح زیاره العاشور: میرزا احمد بن عبدالرحیم (معروف به میرزا آقا تبریزی)، تبریز، ۱۳۸۰ق، ۲۵۲صفحه، قطع رقعی.
۱۲. درس‌هایی از زیارت عاشورا: جواد محدثی. تهران، نشر دارالحدیث، ۱۳۷۸ش، این کتاب به زبان اردو نیز ترجمه و منتشر شده است.
۱۳. زیارت عاشورا و آثار معجزه آسای آن: علی اکبر مهدی‌پور. قم، انتشارات رسالت، ۱۳۷۵ش، ۹۴صفحه، قطع جیبی.
۱۴. زیارت عاشورا و آثار معجزه آسای آن: ناصر رستمی لاهیجی. قم، مجمع ذخائر اسلامی، ۱۳۷۰ش، ۳۵۹صفحه، قطع رقعی.
۱۵. شرح و ترجمه زیارت عاشورا: حسن شمس گیلانی. تهران، بی‌نا، ۱۳۶۹ش، ۱۴۷صفحه، قطع رقعی.
۱۶. شرح یک حماسه (نگاهی کوتاه به زیارت عاشورا): سید مهدی حسینی‌زاده. تهران، مرکز آفرینش‌های ادبی هنری بنیاد قرآن، ۱۳۸۱ش، ۱۴۰صفحه، خشتی.
۱۷. شرح زیارت عاشورا: مولا عبدالرسول نوری فیروز کوهی. این کتاب، همراه با چند رساله دیگر از مؤلف به سال ۱۳۲۱ق در تهران به چاپ رسیده است.
۱۸. شرح زیارت عاشورا: مرحوم حاج سید احمد میرخانی تهرانی (۱۳۳۰ ـ ۱۴۱۴ق). تهران، مکتب ولی عصر (عج) و مؤسسه فرهنگی نشر سما، ۱۳۷۴ش، ۹۷۰صفحه، قطع وزیری، به خط فریبا مقصودی کرمانشاهی. این کتاب در ۵۱ مجلس به سامان رسیده و به شرح مفصل زیارت از دیدگاه کلامی، تاریخی، حدیثی و ادبی پرداخته است.
۱۹. شور عاشورائیان (ترجمه منظوم زیارت عاشورا): سروده: عبدالحسین اشعری قمی. قم، مرکز فرهنگی انصار المهدی، ۱۳۷۸ش، ۳۰صفحه، قطع جیبی.
۲۰. نور علی فی آداب زیاره العاشور: میرزا حبیب الله بن شیر محمد همدانی. چاپ بمبئی، ۱۳۲۰ق، ۲۴۲صفحه، قطع رقعی.
۲۱. کنز مخفی: شیخ عبدالنبی نجفی عراقی (اراکی). چاپ تهران، ۱۳۷۱ق، به اهتمام یوسف بوعلی احسایی، ۱۲۰صفحه، قطع وزیری. این کتاب درباره آداب و کیفیت زیارت عاشورا است.
۲۲. المصباح و النور در شرح زیارت عاشور: میرزا محمد توتونچی تبریزی(م۱۳۹۸ق). چاپ تبریز، ۱۳۹۲ق، ۸۷صفحه، قطع رقعی.
۲۳. شفاء الصدور فی شرح زیاره العاشور: حاج میرزا ابوالفضل تهران کلانتر (۱۲۷۳ ـ ۱۳۱۶ق) تحقیق و تکمله: سید علی موحد ابطحی اصفهانی. قم، چاپ سید الشهدا، ۱۳۶۸ش، ۲جلد، ۴۴۰+۴۱۵صفحه، قطع وزیری. مؤلف کتاب، این شرح را در عصر روز عاشورای ۱۳۰۹ق در سامرا به پایان رسانیده و مورد تایید و تمجید مرجع عالی‌قدر مرحوم ایت الله العظمی میرزای شیرازی نیز قرار گرفته و در حقیقت گسترده‌ترین و پر فایده‌ترین شرح در زیارت عاشوراست. این کتاب، بارها در بمبئی، تهران و قم به چاپ رسیده و مورد اعتنا و اعتماد محدثان و مورّخانی چون: حاج میرزا محمد ارباب قمی در اربعین الحسینیه و حاج شیخ عباس قمی در منتهی الامال قرار گرفته است.

کتب خطی فارسی