نعمت شناسى حسينى

در دامنه بحث جلسات گذشته، تا حدودى با ارزش هاى حیات و زندگى آشنایى پیدا کردیم . براى دریافت عظمت و ارزش هاى حیات، باید درس ها خوانده شود و بررسى هاى بسیارى انجام بگیرد. ولى متاءسفانه، آن چه که بیشتر متفکران را مشغول مى کند، حقیقت خود حیات نیست . همان طور که گفته شد و در آیه قرآنى دیدیم :
یعلمون ظاهرا من الحیوه الدنیا و هم عن الآخره هم غافلون (۱) ((از زندگى دنیا، ظاهرى را مى شناسند و حال آن که از آخرت غافلند.))
{انسان ها} یک پدیده اى از زندگى دنیا، تا آن جا که بتوانند خودشان را اداره کنند، به دست مى آورند. به قول بعضى ها، این انسان طبیعت گرا، این انسان خودگرا و خودپرست ، کارى که مى کند، این است که دنیا را به یک لانه کوچک و به یک سوراخ لانه تشبیه کرده است .
هم در این سوراخ دانایى گرفت

متاءسفانه اغلب این طور بوده است. حال، حیات دنیا چیست؟ {آیه شریفه مى فرماید:} یعلمون ظاهرا من الحیوه الدنیا، ((پدیده اى، ظاهرى، نمودى از حیات دنیا را مى شناسند، نه حیات را)). همان طور که مى دانید، دنیا به معناى پست است، و مؤ نث ادبى است .
انما الحیوه الدنیا لعب و لهو(۲)
((زندگى دنیا، فقط سرگرمى و بازى است .))
تازه ، از این لهو و لعب ، فقط ظاهرى مى بینید. صدق الله العلى العظیم .
گفت دنیا لهو و لعب است و شما

در این بیت ، هم آیه را بیان نموده ، و هم صدق الله را گفته است . راست فرماید خدا، صدق الله العلى العظیم .
{انسان} به میل خود از طرز فکر مورد پسند خود خرسند مى شود و نام ((علم )) هم بر روى آن مى گذارد.
جمله اى اضافه مى کنم که حتما در نظر همه ، مخصوصا دانشجویان عزیزمان باشد.
در مورد پدیده طبیعى زیست ، یعنى همان که اکنون مى بینید، این که در جانداران و انسان هم هست ؛
مثلا احساس مى کند، توالد و تناسل مى کند، براى خود محیط زیست درست مى کند و حیات خود را تاءمین مى کند، یکى از زیست شناس هاى شماره یک دنیاى امروز مى گوید:
((دانش ما براى شناخت این که در روى زمین ، این پدیده به وجود آمده است چیست ، باید بگوییم چنین کیهانى احتیاج بود که این زندگى را به وجود بیاورد.(۳) ))
این پدیده و نمود طبیعى محض آن است که ؛ یعلمون ظاهرا من الحیوه الدنیا. آنان که عاقلانه قدم برداشته و احتیاط کرده اند، معترفند که ما حقیقتش را نمى دانیم . {حال آن که }، در آن ریگزار عربستان در چهارده قرن پیش ، گفته است که نمى توانید جلو بروید. چون از این محل یک روشنایى ندارید. فقط یک بعد آزمایشگاه را به شما نشان خواهد داد. آزمایشگاه ها براى پیشرفت ، خیلى هم لازم و ضرورى هستند، اما بدانید که چه بعدى از زندگى را به شما نشان خواهند داد.
متاءسفانه ، تاکنون تحقیقات بشرى چه در شرق و چه در غرب ، اعتراف مى کنند که به حقیقتش نرسیده اند. {البته} همه این متفکران ، کوته بین نیستند. ما اشخاص عمیقى داریم که واقعا بشریت ، مرهون آن هاست . {همان متفکران} مى گویند حقیقت آن را از ما نپرسید، زیرا ما نمى دانیم. ما {فقط} بعضى از پدیده ها و مختصات را توضیح مى دهیم و بررسى مى کنیم.
حال ، حیات دنیا یعنى چه ؟ درباره حیات دنیا، شش آیه وجود دارد که به نمونه هایى دیگرى از آن در قرآن اشاره مى کنیم :
و ما هذه الحیوه الدنیا الا لهو و لعب (۴)
((زندگانى این دنیا، جز لهو و لهب چیزى نیست.))
فلا تغرنکم الحیوه الدنیا(۵)
((زندگانى دنیا، شما را مغرور نکند.))
و ما الحیوه الدنیا الا متاع الغرور(۶)
((و زندگى دنیا، چیزى جز متاع غرور چیزى نیست.))
متاع ((چیزى است ، یا چیزکى است که از آن مى شود خیلى ساخت)). همان طور که امیرالمؤمنین (علیه السلام)، پدر حسین (علیه السلام) فرمود: ((اگر بخواهید به خود دنیا، به عنوان مطلوب مستقل و هدف نهایى بنگرید، دست شما خالى خواهد شد. اما اگر به عنوان وسیله به آن بنگرید، این ناچیز به همه چیز مبدل مى شود)). خوشا به حال انسانى که با این دنیا نگریست ، نه این که در این دنیا نگریست . {خوشا به حال انسانى که} این دنیا را سکوى پرواز قرار داد، نه مقصد پرواز، این جا مقصد پرواز نیست ، حیات دنیاست ، آن هم با این علم و با این معارفى که ما به دست مى آوریم .
زمانى به فکر افتادم تا جملات و مطالبى را که بزرگان بشریت، در ناتوانى از شناخت حقایق به شما تحفه داده اند جمع کنم، ولى به علت کار زیاد موفق نشدم، امکان این هست که در دو - سه جلد کتاب، آن ها را جمع کرد. {توصیه مى کنم}، همت نموده و آن ها را پیدا کنید، حتى از دوستان علاقه مند به علوم انسانى خواهش کنید، آن ها را همان گونه که واجب است پیدا کنند. که از قرن هجده تاکنون، چه قدر نظریات به عنوان علم مطرح شد و بعد باطل در آمد. آیا براى پایان نامه هاى فوق لیسانس و دکترا، موضوعى بالاتر از این مى خواهید؟ به عنوان نمونه، فقط چند جمله را عرض مى کنم، سپس به موضوع بحثمان بر مى گردیم .(۷)
عقاید نویسنده این عبارات ، مادى است . على القاعده مکتب او، نباید چنین اعترافى کند، ولى طبیعى است که باید اعتراف کند، زیرا چاره اى نیست :
((روح در نتیجه پیش بینى خود، دو چیز را احساس مى کند: یکى این که خود را در میدان لایتناهى طبیعت که به قول پاسکال مرکزش همه جاست و محیطش هیچ جا نیست ، درک کرده ، با کمال غرورى که دارد، مجبور به سر انداختن مى شود.))
بیایید پایین این قدر ادعا نکنید. ابن سینا مى گوید ((به قدر یک ذره اش را دقیقا نفهمیدم چیست ))، ولى شما هم مدام ادعا مى کنید. نویسنده در ادامه مى گوید:
سقراط یونانى اعتراف مى کند:
تا بدان جا رسید دانش من

(البته نویسنده اشتباه کرده است ، زیرا این عبارت از سقراط نیست ، بلکه از ابوشکور بلخى است ).
آن چه از سقراط در پندنامه نقل شده است ، این که گفت :
((اگر من مى دانستم بعد از من ، اهل خرد به من عیب نمى گیرند و نمى گویند سقراط، دانش جهان را به یک بار دعوى کرده ، مطلق بگفتمى چیزى ندانم . ولى چگونه مى توانم بگویم . این دعوى از من بزرگ باشد.))
سپس در ادامه مى گوید:
((ابوشکور بلخى ، خود را به دانش مى ستاید که مى گوید: تا بدان جا رسید دانش من که بدانم همى که نادانم .
سقراط مى گوید: درخشان ترین فکرهاى نوع بشر، با کمال یاءس در میدان افکار، پر و بال سوخته و عاجز مى مانند.
ابو على سینا فریاد مى زند:
دل گرچه در این بادیه بسیار شتافت

اندر دل من هزار خورشید بتافت

نیز گوید:
یموت و لیس له حاصل

خیام نیشابورى بیچاره شده و مى گوید:
دورى که در او آمدن و رفتن ماست

گوته آلمانى در شاهکار خود فاوست مى گوید: ((بالاخره در فلسفه، طب و حقوق تحصیل کردم. الان دیوانه وار این جا ایستاده ام و پایه دانشم از حال اولى تجاوز ننموده است. حتى لقب دکترى و ماژیسترى پیدا کرده ام ... بالاخره، مى بینم که ما نمى توانیم هیچ چیز را ادراک کنیم ! ولى درک همین حقیقت، قلب مرا آتش زده و مى سوزاند.
آناتول فرانس در حسرت است که در دوره زندگانى ، اطراف و جوانبش پر از این همه علامت سؤ ال مى باشد. بشر این بدبختى را از روز اول حس نموده و درصدد رفع آن برمى آید. یعنى پناهگاهى بر خود طلب مى کند که بتواند آن را پشتیبان خود قرار دهد و این پناهگاه ، عقاید مذهبى است.))(۸)
یک نوع بى خبرى و بى علمى در سطح پایین داریم و نوعى دیگر در سطح خیلى بالا، که کار انبیاست که مى گویند: خدایا، در آن حیرت باعظمتت ما را غوطه ور بفرما. آن {بى خبرى و حیرت } من و شما متعلق به آن ها نیست .
تو بى خبرى، بى خبرى کار تو نیست

{گاهى} در ادبیات فارسى ، مطالبى پیدا مى شود که آدم را متعجب مى کند. در مقابل این ادبیات چه بگوییم ؟ فقط مى توان گفت: خدایا خیلى کوتاهى و قصور نمودیم .
اگر مى خواستیم {پیرامون ناتوانى بزرگان بشریت از شناخت حقایق} مطالبى را جمع کنیم ، حتما سه یا چهار جلد کتاب با ضخامت مى شد. در هر کسى که کمى بالا رفته است ، تحیر و احساس عظمت را مى بینید. یقین بدانید، از ادعاهایى که در این پایین ها مى شود، در بالاها خبرى نیست .
به هر حال ، مقصود این است ، یعلمون ظاهرا من الحیاه الدنیا...(۹)(( آنان پدیده اى از زندگى دنیوى را مى دانند)). اگر در حقیقت حیات بحث مى کردند، قطعا تاریخ بشر عوض مى شد و ارزش ها به روى کار مى آمدند.
آیا تاکنون دیده اید کسى به سنگ و دیوار بگوید عادل و آزاد مرد باش ؟! این صفات را به دیوار و سنگ نمى گویند، بلکه به من و شما مى گویند، زیرا زمینه این باید و شاید و زمینه این ارزش ، در ذات من و شما هست . اگر به من و شما بگویند به این لیوان بگویید: اى لیوان ! ((تو باید بهترین آب را تهیه کنى و جلوى من بگذارى ))! اگر شنونده این سخن شعور داشته باشد، قطعا به عقل گوینده مى خندد. من اختیار دارم . در ذات من ، فهم ارزش ها هست ، ولى شما هم به من مى گویید: فلانى ! در صورت عدم اطلاع و آگاهى از مطلبى ، چیزى نگو. آیا مى گویید یا نمى گویید؟
اءقولا بغیر علم (۱۰)
((آیا بدون علم (بر مبناى جهل ) حرف مى زنید؟))
قربانت یا امیرالمؤمنین . این را مى توان به انسان ها گفت ، زیرا زمینه این ارزش و زمینه این باید و شاید در انسان هاست . چهره بسیار مهم حیات، در آن ارزش ها خوابیده است . اى متفکران ! چرا کوته فکرى کردید و آن قسمت (هدف حیات ) را براى بشریت مطرح نکردید؟ خدا ان شاءالله به شما چه شرقى و چه غربى ، اجر بدهد! فنو منولوژى (پدیدارشناسى ) یعنى چه ؟ حتى بعضى از فلاسفه آن ها را هم بدنام کردند، زیرا همه آن ها این نظر را نداشتند. گفتند خود او (کانت ) مى گوید: ((ماهیت ذاتا معلوم نیست))، و او را هم بدنام کردند. او گفته بود: ذات {حیات و زندگى } جنبه ماوراى طبیعى دارد، والا درباره خود طبیعى آن، جاى بحث دارد. حیات و زندگى را فقط از دیدگاه چند صباحى که در این دنیا خودشان را مطرح مى کند، در قلمروهاى آکادمیک و دانشگاهى مطرح کردند. جلو بروید و احساس ‍ تکلیف را در این انسان معنى کنید. این چه عظمتى است در انسان که گاهى هنگامى که از عوارض زندگى زودگذر فراغت پیدا کرد، آیا مى تواند بگوید که در این دنیا بیهوده ام ؟ در این موقع، حیات یک چهره ربانى از خود نشان مى دهد که مدافعش حسین بن على است . حسین بن على اگر هزار جان داشت، قربانى حیات مى کرد. حیات در این جا با شور و شعفى خاص ‍ مى گوید، مرا نشان دهید. آیا من (حیات) با این ابعاد و با این حقایق بزرگ بیهوده ام ؟ آیا من در این جا بیهوده هستم ؟ آیا چون تو مى گویى ، من هم باور کنم ؟ آیا زندگى فقط - همان طور که عرض کردم - خور و خواب و خشم و شهوت و... است ؟ چرا در این چهره (حیات) زیاد کار نکنیم ؟ چرا در این چهره زیاد کار نکنیم که اگر احساس کمال از این انسان منها مى شد، از دوران غار بیرون نمى آمد. او (انسان) را احساس کمال به این جا کشانده است . چرا {پیرامون احساس کمال} بحث نمى کنید؟ چرا او را در این جا متوقف مى کنید؟ او که خوب در حال حرکت است ، اجازه دهید به حرکت خود ادامه دهد. چرا این قدر فن آورى (تکنولوژى) را مالک تمام موجودیت انسان ها قرار بدهیم ؟ از فن آورى استفاده و بهره بردارى کنید، اما آن را نپرستید. فن آورى یکى از بزرگ ترین نعمت هایى است که خداوند در این قرن به بشریت عنایت فرموده است ، ولى به این شرط که کلید آن در دست من انسان باشد. من انسانم ، نه این که کلید مرا به دست فن آورى بدهید تا بر سر ما آن را بیاورد که در قرن بیست و یکم مى خواهد به بار آورد. اگر درباره این انسان ، با زمینه انسانى مى گفتند، که این شخص با این زمینه باید اویس ‍ قرنى شود - به اصطلاح خود آن ها - این انسان ((زمینه)) دارد که سقراط بشود. این زمینه در درون ذات و ماهیت او هست و ما هیچ گاه ، آن را با ((چسب)) نمى چسبانیم . {انسان} آن زمینه (زمینه ارزشى) را ذاتا دارد و تمام پیشرفت بشریت ، مرهون همین بوده است .
به هر حال، ملاحظه بفرمایید که محصول مباحث حیات از نظر فیزیولوژى و بیولوژى چیست . عده اى مى گویند که مثلا یک مولکول به این طرف مى آید چون آن مولکول از طرفى دیگر خواهد آمد و آن جا باید با هم تماس ‍ بگیرند، زیرا هدف گرایى دارند. برخى، هنوز هم نمى خواهند این را قبول کنند، به جهت این که روش ها و دیدگاه هاى مکانیزمى به هم مى خورد! بسیار خوب، به هم بخورد، انسان باید تابع حقیقت باشد.
انسان باید واقعیت داشته باشد، اگرچه هزار مطلب هم بگویند و صدها ادعا نمایند.
{درباره همین موضوع} سال پیش در خانه ما، با چند نفر از آقایان بیوشیمیست ها، متخصصین و چند نفر روان پزشک جلسه اى داشتیم. یک جلسه پیش از ظهر و دیگرى بعدازظهر. بالاخره در جلسه بعدازظهر، این مطلب مورد اتفاق بود که عده اى پیش از ظهر منظورشان این بود که در حرکات مولکول ها، دست خدا مستقیم دیده مى شود و ذاتا نشان مى دهد که مولکول هدایت مى شود. عده اى نیز این نظر را قبول نداشتند. هنگام جلسه عصر، بحث ما عمیق تر شد و گفتند: نمى توانیم بگوییم انگشت متافیزیک، مستقیما در کار است، ولى از بالا هدایت مى شود. بسیار خوب ، چه اشکال دارد که این موضوع را در آکادمى ها مورد بحث قرار بدهیم ؟ این یک موضوع علمى است که در این جا با شما، رفاقت و {اتفاق نظر} دارد. این سخن عطار را ما نمى پذیریم که مى گوید:
کارگاهى بس عجایب دیده ام

سوى کنه خویش کس را راه نیست

نخیر، {ذرات} آگاهند که چه مى کنند، البته در اغلب مولکول ها. منتها بیت اخیر عطار، عذر این مطلب ظاهرى اش را چنین گفته است :
جان نهان در جسم و تو در جان نهان
اى نهان اندر نهان اى جان جان
بدین جهت که در این جلسه احساس مى کنم ، تعداد بیشترى از دانشجویان حضور دارند - البته به همراه دیگران که حتما آن ها هم بهره هایى برده اند - این بحث را دامنه دارتر عرض کردم که اگر {متفکران } مى خواستند حیات را با زمینه ارزشى آن - نه ارزش هاى فعلى - بیان کنند، مى توانستند.
یکى از بزرگان مى گوید: ((در بشر این زمینه وجود دارد که در بیست و چهار ساعت از یک جلاد خون آشام ، یک انسان عادل به وجود بیاوریم )). پس ‍ چرا در این باره بحث نمى کنید؟ اگر آن زمینه در انسان وجود دارد که روى یک انسان خون آشام در بیست و چهار ساعت با مهارت چنان کار کنید که اگر پذیرش او، پذیرش قلبى باشد و یک انسان عادل از آن در بیاروید، پس ‍ چرا در این موارد بحث آیا فقط باید پیرامون ((رفتارشناسى)) کار کنیم ؟ که - البته خود آن هم - ضرورى است . آیا بشر همان رفتارش است ؟ آیا آن ها معلول نیستند؟ رفتار معلول است ، پس علت کجاست ؟ این رشته ها و این معلول شناسى ها خیلى لازم است ، اما علت هایش کجاست ؟ این مساءله در جامعه شناسى هم پیش آمده است ؛ همان که قبلا اشاره شد که از دیدگاه جامعه شناسى امروزى ، قضیه حسین (علیه السلام) را تحلیل کنیم و نتیجه آن را ببینیم .
به قول مورخان ، ایشان از مدینه بیرون آمدند و به مکه رفتند! ({مثلا} فاصله بین مکه و مدینه این قدر به کیلومتر بود!) سپس از آن جا به عراق رفتند و در مسیرشان از این منزل ها عبور کردند و در آن جا (کربلا) هم شهید شدند!

اگر جامعه شناسى امروز را مى خواهید، نمود را مى شناسد و به شما آمار نشان مى دهد که : هفتاد و یک یا هفتاد و دو نفر بودند. آن ها (لشکر یزید) سى هزار نفر، یا چهل هزار نفر بودند! آمار دقیق نشان مى دهد که سى هزار و دویست و پنجاه و هفت نفر بودند! اگرچه آمار و ارقام هم براى خود مساءله اى است ، اما حقیقت مطلب چیست ؟
{متأسفانه} بحث از معلول ها و رفتارشناسى ، جاى حقیقت شناسى را گرفت . بدین جهت این مطلب را خواستم تاءکید کنم که ممکن است بعضى بگویند حقیقت شناسى چیست ؟ به عنوان مثال ؛ اگر قندى این جا باشد، شما که این قند را این جا مى بینید، مى گویید: این موجودى است با این ضلع و با این رنگ . طعم آن هم شیرین است . به این ((کیفیت اول )) مى گویند، یعنى همان که مى بینیم و از نظر فیزیکى ، مى توانیم مطالبى درباره اش ‍ بگوییم . یکى دیگر، خاصیتى است که باید براى درک آن ، دست به آن (قند) بخورد، تا معلوم شود که محلول مى شود. خاصیت محلولى آن را از کجا مى فهمید؟ باید در آب بیفتد. این را کیفیت دوم ، یا به قول غربى ها، ((کوزال کاراکتریستیک )) مى نامند، انسان در این کیفیت هاى دوم ، عظمت هاى بسیارى از خودش نشان داده است . در تاریخ ، طاغوتى به نام یزید جلوه کرده و در مقابل آن ، حسین (علیه السلام) به میدان آمده است . حال ، این همه عظمت که در تاریخ از حسین ثبت شده است ، یعنى چه ؟ یعنى وضعیت در آن کیفیت دومى که به هم خورده است ، این قضیه و این همه عظمت ها به وجود آمده است . {درباره این ها} بحث کنید.
به هر حال، این گِله اى است که ما باید از متفکران و کسانى که تقلید مى کنند و مى گویند: ((ما پدیده شناس هستیم ))، بکنیم . پدیده شناسى به جاى خود، حتى از پدیده شناسى به حقایق اشیا و به اعماق اشیا کانال بزنید. نمى گوییم به دنبال حقیقت - که ادعاى بزرگى است - برویم ، ولى ما مى توانیم به شما در این مورد رفاقت کنیم و به مختصات عمیق تر برویم .
بعد از آن بحث {در منزل ما} سؤ الاتى مطرح شد. گفتند اگر ما بخواهیم براى رسیدن به هدف حیات در کمال قرار بگیریم ، تنها خواهیم شد، و اگر جامعه نپذیرفت ، چه کار کنیم ؟ با توجه به این شعر: خواهى نشوى رسوا همرنگ جماعت شو.
بعضى اوقات ، اشعار ما هم سبب زحمت مى شود. خواهى نشوى رسوا همرنگ جماعت شو! اما تحول تاریخ بر مبناى حرکات کسانى است که بر خلاف نظریات و ایده هاى جامعه حرکت کرده اند، شما چه مى گویید! یا؛
بیچاره آن کس که گرفتار عقل شد

شما را به خدا، آیا {نمونه این شعر} ادبیات است ؟ آیا این انسان شناسى است ؟ اى جوان ها! مانند این اشعار به شما بدآموزى نکند! این ها مواقعى بوده که شاعر پایین آمده است :
گهى بر طارم اعلى نشینم

بسیار خوب، تنهایى را چه کنیم؟ تنهایى انسان را آزار مى دهد. به تنهایى نمى توان زندگى کرد. در این مورد، دو بحث مطرح است:
۱- مقدار قدرت شخصیت انسان . اگر قدرت شخصیت آدمى ، حیات ، آرمان ها و هدفى که براى او مطرح شده ، صحیح مطرح شده باشد، هرگز تنهایى اش نه فقط رنج آور نیست ، بلکه عظمت دارد، زیرا مى داند که به تنهایى جان جهان است . لذا، با هم فرق دارد. حالات انسانى که به تنهایى حرکت مى کند، گاهى واجد امتیازات زندگى اجتماعى نیست و گاهى داراى زندگى اجتماعى در سطح خیلى بالاست . اگر در سطح خیلى بالا بود، نسبت به کسانى که در سطح خیلى پایین حرکت مى کنند و خیلى ساقطاند، دلسوزى مى کند، نه این که از آن ها بدش بیاید. فرق است بین روى خوش ‍ نداشتن و دلسوزى . به جاى این که بگویند:
سینه مالامال درد است اى دریغا مرهمى

آدمى در عالم خاکى نمى آید به دست

((حافظ))
مى گویند: این وضعیت را که ما نمى توانیم فراهم کنیم . پس چه کار کنیم :
خیز تا خاطر بدان ترک سمرقندى دهیم

این مورد، تنهایى در سطح پایینى است . تنهایى در سطح بالا مشرف است . انسان هایى که از روى کمال بالا رفته اند، انسان ها را در شخصیت خودشان مى بینند و براى آنان دلسوزى مى کنند.
العارف هش بش بسام یبجل الصغیر من تواضعه کما یبجل الکبیر و ینبسط من الخامل مثل ما ینبسط من النبیه و کیف لا یهش و هو فرحان بالحق و بکل شیى ء فانه یرى فیه الحق ...(۱۱)
((انسان عارف ، داراى نشاط و چهره باز و لبخندى به لبان دارد. با تواضعش ‍ انسان هاى محقر را، هم چنان شادمان مى سازد که بزرگان را. به اشخاصى که فکر راکد دارند، همان گونه انبساط نشان مى دهد که به مردم باهوش و آگاه . چگونه و چرا با نشاط نباشد، با این که به جهت برقرار ساختن رابطه با حق و با همه اشیا، غوطه ور در فرح و شادى است ، زیرا او در همه چیز حق را مى بیند.))
انسان عارف ، خنده رو و گشاده روست . دائما با حال لطیف و ظریفى با انسان ها روبه رو مى شود، چون مى داند که درباره انسان ها، دست بالا در کار است . و هو فرحان بالحق ((آنان با یک شادمانى به مردم نگاه مى کنند، {نه این که قهر کنند و دشنام بدهند}.)) همیشه از بالا نگاه مى کنند.
انسان مى داند که ناتوانى او را وادار کرده است تا دروغ بگوید. {انسان مى داند که } جهل و ناتوانى وادارش نموده است تا نوکر شهوت شود. {انسان مى داند که } جهل و ناتوانى و نادانى ها باعث شده است که براى احراز یک موقعیت ، از تمام موجودیت و شرف خود بگذرد.
این بیت (سینه مالامال درد است ...) را از حافظ (رحمه الله ) نقل کرده اند. آن موقعى است که به قول سعدى :
گهى بر طارم اعلى نشیند

نویسنده: علامه محمدتقى جعفرى