اقتصاد و اسراف‏

نعمت‏ها و بركات خداوندى براى جهان آفرينش و گل سرسبد آن آدم و آدميان به اندازه كفايت تقدير شده است. اما به شرط اين كه بيهوده به هدر داده نشود و با زياده روى يا كوتاهى در درست مصرف كردن، به مواهب آسيب وارد نشود و پروردگار در اين برنامه فايده و خير و بركت قرار داده است.

امير المؤمنين عليه السلام در اهميّت ميانه‏روى بدون مصرف گرايى مى‏فرمايد:

إِذا أَرادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَيْراً أَلْهَمَهُ الْاقتِصادَ وَ حُسْنَ التَّدْبِيرِ وَ جَنَّبَهُ سُوْءَ التَّدْبيرِ وَ الْاسْرافَ. «1»

هر گاه خداوند خوبى بنده‏اى را بخواهد به او صرفه‏جويى و نيك‏انديشى عطا كند و از بد انديشى و زياده‏روى، دور سازد.

حضرت صادق عليه السلام در فضيلت اعتدال در زندگى مى‏فرمايد:

ضَمِنْتُ لِمَنِ اقْتَصَدَ أَنْ لايَفْتَقِرَ وَ قالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ:

يَسَلُونَكَ مَاذَا يُنفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ» «2»

وَ الْعَفْوُ الوَسَطُ وَ قالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ:

وَ الَّذِينَ إِذَآ أَنفَقُواْ لَمْ‏ يُسْرِفُواْ وَ لَمْ يَقْتُرُواْ وَ كَانَ بَيْنَ ذَ لِكَ قَوَامًا» «3»

وَ الْقَوامُ الْوَسَطُ. «4»

من براى كسى كه ميانه روى كند ضمانت مى‏كنم كه فقير نشود. خداوند عزوجل فرموده است: «از تو مى‏پرسند: چه چيز انفاق كنند؟ بگو: از آنچه افزون بر نياز است.»؛ مراد از زيادتى رعايت حد وسط است. و نيز خداوند عزوجل فرموده است: «و آنان كه وقتى انفاق مى‏كنند، نه از حدّ معمول [و متعارف‏] مى‏گذرند و نه تنگ مى‏گيرند، و [انفاقشان‏] همواره ميان اين دو در حدّ اعتدال است.» قوام به معناى اعتدال و حدّ متوسط است.

امام على عليه السلام مى‏فرمايد:

الْاقْتِصادُ يُنْمِى الْقَليلَ. «5»

ميانه‏روى، مال اندك را رشد مى‏دهد.

الْإِسْرافُ يُفْنِى الْجَزِيلَ. «6»

اسراف مال زياد را نابود مى‏سازد.

ميانه‏روى، كفاف زندگى را تأمين كرده و هزينه امور را بيمه مى‏كند. و موجب فقر و فلاكت هم نمى‏شود، در غير اين صورت نخست براى انسان فقر مادى و نيازمندى مالى پديد مى‏آيد و سپس انسان به فقر معنوى كه تهى شدن از ارزش دينى و درونى است؛ دچار مى‏گردد كه از مهمترين آنها از بين رفتن عزّت نفس است.

اسراف و تبذير و فرق آن‏

فرق اسراف و تبذير در لغت اين است كه: اسراف به معنى خارج شدن از حدّ اعتدال بدون آنكه انسان چيزى را به ظاهر ضايع كرده باشد و يا غذاى خود را آنچنان گران قيمت تهيه كند كه با قيمت آن بتوان عده زيادى را آبرومندانه يارى رساند.

امّا تبذير آن است كه مصرف به صورت ريخت و پاش و بى‏رويه باشد، مثل اينكه براى دو نفر ميهمان غذاى ده نفر را تهيه كنيم كه اين عادت بعضى نابخردان است كه به سادگى و كم‏چرب بودن آن ابراز شرمندگى مى‏كنند و باقيمانده را در زباله‏دان مى‏ريزند و به سخاوت خويش افتخار مى‏كنند.

مولا اميرمؤمنان عليه السلام كه سرآمد عدالت پيشگان جهان است، آنگاه كه به ايشان گفتند: چرا در تقسيم بيت المال ميان همه مساوات مى‏كنى و شرافت ما را در نظر نمى‏گيرى؟ فرمود:

الا وَ انَّ اعْطاءَ الْمالِ فى‏ غَيْرِ حَقِّهِ تَبْذِيرٌ وَ اسْرافٌ وَ هُوَ يَرْفَعُ صاحِبَهُ فى‏ الدُّنْيا وَ يَضَعُهُ فِى الآخِرَةِ وَ يُكْرِمُهُ فِى النَّاسِ وَ يُهينُهُ عِنْدَ اللَّهِ. وَ لَمْ‏يَضَعِ امْرُؤٌ مالَهُ فى‏ غَيْرِ حَقِّهِ وَ لا عِنْدَ غَيْرِ اهْلِهِ الَّا حَرَمَهُ اللَّهُ شُكْرَهُمْ، وَ كانَ لِغَيْرِهِ وُدُّهُمْ فَانْ زَلَّتْ بِهِ النَّعْلُ يَوْماً فَاحْتاجَ الى‏ مَعُونَتِهِمْ فَشَرُّ خَدِينٍ وَ الْامُ خَليلٍ. «7»

بدانيد كه پرداخت مال در غير موردش تبذير و اسراف است، و اين كار شخص را در دنيا سربلندى مى‏دهد ولى در آخرت موجب سرشكستگى است، او را در ديده مردم با ارزش اما نزد خداوند خوار مى‏كند. كسى مالش را در برنامه غير حق و نزد غير مستحق صرف نكرد، مگر اينكه خداوند او را از سپاسگزارى همان مردم محروم كرد، و محبّتشان متوجّه غير او گشت، و اگر روزى قدمش بلغزد و به يارى آنان نيازمند شود همان مردم، بدترين دوست و پست‏ترين رفيق خواهند بود.

در دنياى امروز كه هزاران كودك و مردمان گرسنه، در انتظار پاره‏اى نان و غذا در صف‏ها مى‏نشينند و براى كاميابى خود مانند بردگان كار مى‏كنند، چگونه بشر به خود اجازه مى‏دهد كه منابع طبيعى و نعمت‏هاى الهى را به هدر دهد و براى رسيدن به شهوات نامحدود خود امكانات و سرمايه‏ها را بى‏حدّ و اندازه مصرف كند.

آيا دور ريختن نان و خوراك و مصرف بى‏رويّه آب و برق و گاز و ولخرجى‏هاى خودسرانه كه همه آنها با تلاش‏ها و سرمايه‏هاى مردمى و ملّى يك كشور در حال توسعه به دست مى‏آيد؛ اسراف و تبذير نيست و ما هميشه بايد منتظر بلا و حادثه‏اى سهمگين باشيم تا گروهى در غفلت‏ها نابود شوند و عدّه كمى عبرت بگيرند.

دو حكايت در اسراف‏

بشر بن مروان از امام صادق عليه السلام نقل مى‏كند كه: ما بر حضرت وارد شديم و ايشان دستور داد براى ميهمانانش مقدارى خرماى تازه بياورند، بعضى رطب را مى‏خوردند و هسته آن را به دور مى‏افكندند، حضرت فرمود: اين كار را نكنيد كه اين مصرف بى‏رويّه است؛ خدا فساد را دوست ندارد. «8» پيامبر عزيز اسلام صلى الله عليه و آله از راهى عبور مى‏كرد، يكى از يارانش به نام سعد مشغول وضو گرفتن بود و آب زياد بر اعضايش مى‏ريخت، حضرت فرمود: چرا اسراف مى‏كنى اى سعد!

عرض كرد: آيا در آب وضو نيز اسراف است؟

حضرت فرمود: بله، هر چند در كنار نهر آب باشى. «9»

 [ «6» اللَّهُمَّ حَبِّبْ إِلَيَّ صُحْبَةَ الْفُقَرَاءِ وَ أَعِنِّي عَلَى صُحْبَتِهِمْ بِحُسْنِ الصَّبْرِ وَ مَا زَوَيْتَ عَنِّي مِنْ مَتَاعِ الدُّنْيَا الْفَانِيَةِ فَاذْخَرْهُ لِي فِي خَزَائِنِكَ الْبَاقِيَةِ وَ اجْعَلْ مَا خَوَّلْتَنِي مِنْ حُطَامِهَا وَ عَجَّلْتَ لِي مِنْ مَتَاعِهَا بُلْغَةً إِلَى جِوَارِكَ وَ وُصْلَةً إِلَى قُرْبِكَ وَ ذَرِيعَةً إِلَى جَنَّتِكَ إِنَّكَ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ وَ أَنْتَ الْجَوَادُ الْكَرِيمُ‏]

خدايا! همنشينى با تهى دستان را محبوب من قرار ده، و مرا در همنشينى با آنان به صبر نيكو يارى ده، و آنچه از متاع دنياىِ نابود شدنى كه از من گرفتى، آن را در خزانه‏هاى پايدارت برايم ذخيره كن، و آنچه از توشه ناچيز دنيا به من دادى، و از كالاى بى‏ارزشش براى من پيش انداختى، وسيله رسيدن به جوارت، و پيوستن به مقام قرب حضرتت، و سببى به سوى بهشت قرار ده؛ همانا تو دارنده احسان عظيمى، و تو بخشنده كريمى.

همنشينى با فقيران و رفتار نيكو با آنان‏

از سيره‏هاى زيبا و الگو دهنده انبياى الهى و معصومان عليهم السلام ارتباط نزديك با بندگان نيازمند و فقيران بوده است. اين همزبانى و همنشينى با آنان، اسباب نزديكى به خداوند و قدرشناسى و سپاس از نعمت‏هايى مانند سلامتى، ثروت مالى، عزّت نفس، مقاومت در برابر حوادث، تقويت ايمان و پرهيزكارى و صبر و گسترش عدالت در بين انسان‏ها و اخلاق نيك با مردم در همه زواياى زندگى فراهم‏ مى‏آورد.

خداوند منّان براى يادآورى آداب معاشرت با ضعيفان و مستمندان مى‏فرمايد:

فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ* وَ أَمَّا السَّآئِلَ فَلَا تَنْهَرْ* وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبّكَ فَحَدّثْ» «10»

و اما [به شكرانه اين همه نعمت‏] يتيم را خوار و رانده مكن* و تهيدست حاجت خواه را [به بانگ زدن‏] از خود مران* و نعمت هاى پروردگارت را بازگو كن.

از جمله نكاتى كه از اين آيات استفاده مى‏شود:

1- در هنگام قدرت جسمى و مالى، از زمان ضعف خود و ديگران ياد كنيد كه الطاف الهى به واسطه‏هاى زيادى مانند مهربانى پدر و مادر در كودكى و نوجوانى، و آموزش ادب و دانش معلّم در مدرسه، يارى و تشويق دوستان و آشنايان در كارهاى زندگى به انسان مى‏رسد.

2- پناه دادن به بى‏سرپرست و نيازمندان و رسيدگى به وضع حالى و مالى آنان به دليل شرايط سنّى و روحى و اجتماعى بايد در اولويّت باشد. اگر گذشته تلخ و سخت خود را ياد كنيد؛ محرومان را طرد نمى‏كنيد و به نعمت‏هاى حق مغرور نمى‏شويد.

3- نعمت‏ها محصول دانش و تخصص و زرنگى آدميان نيست، بلكه لطف پروردگار است. ياد نعمت‏هاى الهى انسان را از نااميدى و خودباختگى نجات داده و ايستادگى او را در برابر حوادث و آزمايش‏ها افزون مى‏كند. نعمت‏هاى حق بايد در مسير رشد و تربيت انسان باشد نه غفلت و طغيانگرى.

4- خداوند فقير را غنى مى‏كند ولى از انسان نمى‏خواهد فقير را توانا كنيم، بلكه‏ مى‏فرمايد: فقير را از خود مران و يتيم را با تندى سرزنش مكن.

توجّه به فقرا در روايات‏ 

در اين زمينه‏ها روايات و حكايات بسيارى از درياى معارف اهل بيت عليهم السلام به ما رسيده است:

حضرت على عليه السلام مى‏فرمايد:

جالِسِ الْفُقَراءَ تَزْدَدْ شُكْراً. «11»

با نيازمندان همنشين باش تا سپاسگزاريت زياد گردد.

ما احْسَنَ تَواضُعَ الْأَغْنياءِ لِلْفُقَراءِ طَلَباً لِما عِنْدَ اللَّهِ سُبْحانَهُ وَ ما أَحْسَنَ تِيَهُ الْفُقَراءِ عَلَى الْأَغْنياءِ اتِّكالًا عَلَى اللَّهِ سُبْحانَهُ. «12»

چه نيكوست فروتنى توانگران در برابر نيازمندان براى به دست آوردن پاداشى كه نزد خداوند پاك است. و چه نيكوست، بى‏اعتنايى فقيران در برابر توانگران به سبب توكّل كه به خداوند دارند.

مُلُوكُ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ الْفُقَراءُ الرَّاضُونَ. «13»

پادشاهان دنيا و آخرت؛ فقيرانِ خشنود به حال خود هستند.

به همين جهت اميرمؤمنان على عليه السلام در نهج البلاغه به مالك اشتر سفارش مى‏فرمايد كه:

هرگز ثروتمندان بى‏درد را گرد خود جمع مكن؛ زيرا در وجود هر يك از آنان چنين است كه پرخرج‏تر در آسايش، و كم يارتر در مشكلات، ناخشنودتر در انصاف، با التماس‏تر در خواسته‏ها، كم سپاس‏تر در بخشش‏ها، دير پوزش‏پذير در لطف‏ها و بى‏صبر در حوادث روزگار هستند. «14» ولى نسبت به طبقه ضعيف جامعه به قاطعيّت هشدار فرموده است:

ثُمَّ اللَّهَ اللَّهَ فِى الطَّبَقَةِ السُّفْلى‏ مِنَ الَّذينَ لا حيلَةَ لَهُمْ مِنَ الْمَساكينِ وَ الْمُحْتاجينَ وَ اهْلِ الْبُؤْسى‏ وَ الزَّمْنى‏، فَانَّ فى هذِهِ الطَّبَقَةِ قانِعاً وَ مُعْتَرّاً ...

وَاجْعَلْ لِذَوِى الْحاجاتِ مِنْكَ قِسْماً تُفَرِّغُ لَهُمْ فيهِ شَخْصَكَ وَ تَجْلِسُ لَهُمْ مَجْلِساً عامّاً، فَتَتَواضَعُ فِيهِ لِلَّهِ الَّذى خَلَقَكَ. «15»

خدا را خدا را! در طبقه پايين اجتماع، از آنان كه راه چاره ندارند، و از كارافتادگان و نيازمندان و دچار شدگان به زيان و سختى و صاحبان امراضى كه از پا درآمده‏اند، در ميان اينان كسانى هستند كه روى سؤال و اظهار حاجت دارند و كسانى كه عفّت نفسشان مانع از سؤال است ....

از جانب خود وقتى را براى آنان كه به شخص تو نيازمندند قرار ده و در آن وقت وجود خود را براى آنان از هر كارى فارغ كن، و جلوست براى آنان در مجلس عمومى باشد، و براى خداوندى كه تو را آفريده تواضع كن.

از سيره عملى و رفتارى معصومان عليهم السلام كه بسيار بر اين روش اصرار مى‏ورزيدند، اين كه خويش را در مقام يك نيازمند حقيقى قرار دهند و با پروردگار مناجات نمايند تا بتوانند در حضور فقيرى كه در كنار كوچه يا مسجد نشسته به آسانى همنشين و مهربان باشند.

طاووس فقيه يمانى گويد:

نيمه شبى غرق در سكوت به كنار كعبه رفتم در آنجا امام سجّاد عليه السلام را ديدم كه‏ وارد حجر اسماعيل شد و نماز خواند و آنگاه به سجده رفت.

با خود گفتم: او مردى پاك سرشت از خاندان بزرگوارى است؛ چه نيكوست كه نزديك او شوم و دعاهايش را بشنوم.

پس شنيدم كه در سجده‏اش مى‏فرمود:

عُبَيْدُكَ بِفِنائِكَ مِسْكينُكَ بِفِنائِكَ فَقيرُكَ بِفِنائِكَ سائِلُكَ بِفِنائِكَ.

بنده كوچك تو در آستانه توست؛ بنده بيچاره‏ات در بارگاه توست؛ بنده نيازمندت به در خانه توست؛ بنده درخواست كننده‏ات در درگاه توست.

سپس طاووس گويد: دعاهاى امام را در هنگام گرفتارى و پريشانى مى‏خواندم، به سرعت اندوهم برطرف مى‏شد. «16»

-------------------------------------------------------------------

(1)- غرر الحكم: 353، حديث 8057.

(2)- بقره (2): 219.

(3)- فرقان (25): 67.

(4)- من لايحضره الفقيه: 2/ 64، حديث 1721.

(5)- غرر الحكم: 353، حديث 8062؛ مستدرك الوسائل: 13/ 53، حديث 14724.

(6)- غرر الحكم: 359، حديث 8118.

(7)- نهج البلاغه: خطبه 126.

(8)- بحار الأنوار: 72/ 303، باب 77، حديث 5؛ تفسير العياشى: 2/ 288، حديث 58، ذيل آيه 26 سوره اسراء.

(9)- تفسير الصافى: 3/ 187، ذيل آيه 26 سوره اسراء؛ مسند احمد بن حنبل: 2/ 221.

(10)- ضحى (93): 9- 11.

(11)- غرر الحكم: 430، حديث 9808.

(12)- نهج البلاغه: حكمت 406؛ غرر الحكم: 366، حديث 8242.

(13)- غرر الحكم: 366، حديث 8243.

(14)- نهج البلاغه: نامه 53.

(15)- نهج البلاغه: نامه 53.

(16)- بحار الأنوار: 46/ 75، باب 5، حديث 66؛ كشف الغمة: 2/ 80.

برگرفته از کتاب تفسير و شرح صحيفه سجاديه نوشته استاد حسین انصاریان