فاطمه علیهاالسلام، و حضور زن مدرن در جامعه امروز

یکی از بهترین طرق تربیت و سازندگی، ارائه الگو است. زیرا زبان الگو، زبان عمل است نه صرف حرف و گفتار. لذا تأثیر آن بسیار عمیق تر و ماندگارتر از موعظه و نصحیت کلامی است. دین مبین اسلام نیز الگوها و شاخص های انسانی والا و متعالی را به بشریت ارائه نموده است و انسان ها را به پیروی از سیره عملی آنان، دعوت کرده است. حضرت صدیقه کبری سلام الله علیها به عنوان گرامی ترین بانوی نظام هستی، یکی از شاخص ترین اسوه های معرفی شده توسط مکتب اسلام می باشد. در این مجال کوتاه سعی داریم گوشه ای از ظرائف شخصیتی این بانوی مجلل را مورد بررسی قرار دهیم.

سوال زن مُدرن از یک مکتب
در حدیثی نقل شده است که امیرالمومنین علیه السلام از حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام پرسیدند؛ چه روش و سیره ای برای زندگانی بانوان بهتر است؟ حضرت زهرا علیهاالسلام در پاسخ فرمودند: «خَیْرٌ لِلنِّسَاءِ أَنْ لایَرِیْنَ الرِّجَالَ وَ لَایَرَاهُنَّ الرِّجَالُ؛ برای زنان بهتر است كه مردان نامحرم را نبینند و مردان نامحرم نیز ایشان را نبینند.»
امیرالمومنین علیه السلام این کلام صدیقه کبری علیهاالسلام را برای پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کردند و حضرت در تایید و ابراز خرسندی از پاسخ دختر مکرّمشان، فرمودند: «إِنّماَ فَاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنِّی؛ به راستی كه فاطمه پاره ای از وجود من است.» (1)
شاید برای عده ای این سوال پیش بیاید که این شیوه و سیره مورد تأیید حضرت فاطمه علیهاالسلام چگونه می تواند برای دختران و زنان جامعه امروز ما الگو و اسوه قرار بگیرد. ممکن است برخی خیال کنند که لازمه کلام حضرت زهرا علیهاالسلام این است که زنان و دختران باید همه فعالیتهای اجتماعی را رها کنند و در کنج خانه خود بنشینند. عده ای هم با مشاهده این گونه روایات مدعی می شوند که اینگونه تعالیم، مناسب زنان چهارده قرن پیش است نه زن مدرن امروزی.
با توجه به اینکه ممکن است از این روایت سوء برداشت هایی بشود، لازم می دانیم به فراخور فرصت و مجال محدود در این مقاله، شرح و توضیحی اجمالی از این روایت بیان کنیم. به همین منظور در ابتدا مقدمه ای را ذکر می کنیم.
اولاً، الزام حقوقی و قانونی وجود ندارد که زن به گونه ای زندگی کند که هیچ نامحرمی او را نبیند. ثانیاً، این بهتر بودن، همیشگی و همه جایی نیست زیرا بررسی سیره خود حضرت صدیقه کبری علیهاالسلام نشان می دهد که در برخی مواقع، زن نه تنها بهتر است بلکه به عنوان یک وظیفه دینی، باید وارد عرصه جامعه بشود.

دو عرصه کلیدی برای سعادت انسان
همیشه و در طول تاریخ بشریت، یکی از محورهای اساسی اندیشه بشری، شناخت انسان بوده است. این مسأله، دانشمندان فراوانی را در رشته های علمیِ مختلف به خود مشغول ساخته و عقول و اذهان آنان را برای یافتن زوایای وجودی این موجود و بالتبع ارائه نسخه متناسب، به تکاپوی شدیدی واداشته است. در آموزه های ادیان آسمانی، به ویژه اسلام، پس از خدا، «انسان» اساسی ترین محور به شمار آمده و آفرینش جهان، فرستادن پیامبران و كتابهای آسمانی، برای رسیدن او به سعادت نهایی اش صورت گرفته است.
دین اسلام، به عنوان کاملترین ادیان، همه ابعاد وجودی انسان و کلیه صحنه های زندگی بشر را که در آنجا نیازی به هدایت و راهنمایی وحی وجود دارد، تبیین کرده است. در این میان، دو عرصه حقوق و اخلاق به جهت اهمیت فوق العاده آنها در تعلیم و تربیت انسان و همچنین تنظیم روابط و رفتارهای اجتماعی وی، بخش عمده ای از آموزه ها و تعالیم اسلامی را به خود اختصاص داده است. با توجه به اینکه احکام و مسائل اسلامی، در هر حیطه ای، خصوصیات و مؤلفه های خاص خود را دارد و عدم توجه به آنها می تواند سبب ایجاد اشکالها و ابهامهایی در گستره معارف دینی بشود، لذا ضروریست که در ابتدا، مرز بین دو عرصه حقوق و اخلاق به طور دقیق، مشخص گردد.
مرز بین حقوق و اخلاق
در میان اندیشمندان، بحثهای طولانی و مفصلی در تعریف حقوق و اخلاق و همچنین تفاوت بین این دو، انجام شده است ولی ما حصل همه این مباحث را می توان به طور خلاصه این گونه بیان کرد که:
حقوق و احکام حقوقی عبارتست از مجموعه ای از قوانین که از سوی مرجعی معتبر و قانونی وضع شده است و از طریق اهرمهایی که در اختیار دارد ما را به انجام یا ترک کاری ملزم می کند و در صورت تخلف، دیگران حق دارند از شخص متخلف به مراجع قانونی شکایت کنند.
اما اخلاق و احکام ارزشی، عبارت است از مجموعه قواعد و هنجارهایی که در راه رسیدن انسان به کمال مطلوب، کارساز و مؤثر می باشد. احکامی که گرچه تکلیف آور نیستند ولی رعایت آنها در تکامل روح آدمی تأثیر مستقیم دارد. (2)
ممکن است برخی خیال کنند که لازمه کلام حضرت زهرا علیهاالسلام این است که زنان و دختران باید همه فعالیتهای اجتماعی را رها کنند و در کنج خانه خود بنشینند. عده ای هم با مشاهده این گونه روایات مدعی می شوند که اینگونه تعالیم، مناسب زنان چهارده قرن پیش است نه زن مدرن امروزی.
ذکر نمونه ها و مثال هایی که مرتبط با موضوع این مقاله نیز هست، به فهم مطلب بیشتر کمک می کند:
به عنوان مثال، پرداخت مخارجِ ضروری و مطابق با شأن زن، یك واجب حقوقی بر مرد است كه در صورتِ تخلف مرد، زن می تواند از او به دادگاه شكایت كند؛ اما توسعه در وضعیت معاش خانواده و خرید هدیه برای همسر و یا اعضای خانواده، توصیه ای ارزشی و اخلاقی است. تمكین زن در مقابل مرد، یك واجب حقوقی است؛ اما زینت و خودآرایی زن برای شوهر، یك فضیلت اخلاقی است. حجاب و پوشش مناسب برای بانوان یك واجب شرعی است؛ اما حجاب با چادر، یك ارزش اخلاقی است. اینكه در روایات، یكی از بزرگترین عبادتهای زن، اطاعت و انقیاد كامل او در مقابل شوهر معرفی می شود، به فضیلت و ارزشی اخلاقی نظر دارد؛ نه به حكمی حقوقی و قانونی. (3)
پاسخ مکتب به زن مُدرن
با توجه به این مقدمه و همچنین دقت در الفاظ روایت نقل شده از حضرت فاطمه علیهاالسلام مشخص می شود که مراد حضرت صرفاً بیان یک وظیفه اخلاقی است نه حقوقی. تعبیر ایشان این است که «خَیْرٌ لِلنِّسَاءِ» یعنی برای زنان بهتر است. پس اولاً، الزام حقوقی و قانونی وجود ندارد که زن به گونه ای زندگی کند که هیچ نامحرمی او را نبیند. ثانیاً، این بهتر بودن، همیشگی و همه جایی نیست زیرا بررسی سیره خود حضرت صدیقه کبری علیهاالسلام نشان می دهد که در برخی مواقع، زن نه تنها بهتر است بلکه به عنوان یک وظیفه دینی، باید وارد عرصه جامعه بشود.
پی نوشت:
1. بحار الانوار ج37 ص 69
2. برای اطلاعات بیشتر در این زمینه رجوع کنید به کتاب حقوق و سیاست در اسلام نوشته آیت الله مصباح یزدی، ص 21
3 .از جهت فقهی و حقوقی ، زن تنها در خروج از منزل و ورود دیگران به منزل، در حد عرف باید تابع خواسته شوهرش باشد و حتی در مواردی همانند انجام تکالیف دینی؛ مثل حج واجب و یا انجام مداوا یا در صورتیکه ماندن در خانه ضرر جانی، بدنی و شرافتی، برای زن داشته باشد، تبعیت از خواسته شوهر لزومی ندارد.