قلب چه کسی حاضر است؟!

منشأ حضور قلب در هر عمل آن است که قلب، آن عمل را با عظمت تلقی کند و مهم بشمارد، اگر ما مناجات حق تعالی را حتّی به اندازه مکالمه با یک مخلوق اهمیت دهیم هرگز این قدر غفلت و سهو و نسیان نمی کنیم.
در نماز حقیقی قلب حاضر است!
نماز حقیقی دو بعد دارد: بعد ظاهری که به منزله پیکره نماز است و بعد باطنی که روح و حقیقت آن می باشد. هر یک از این دو بعد احکام و آداب ویژه ای دارند، نماز با وجود این دو بعد کامل می شود، یعنی همان گونه که نماز بدون رعایت احکام و شرایط ظاهری، باطل است. مراعات نکردن آداب باطنی و قلبی نماز نیز موجب قبول نشدن آن گشته، انسان را به قرب حضرت حق نمی رساند.
چه زیبا فرموده آن مجاهد فی سبیل لله و عارف بالله، امام خمینی ره: اگر به گفته ی انبیاء (علیهم السلام) ایمان آوردی و خود را برای تحصیل سعادت و سفر آخرت مهیا نمودی و لازم دانستی حضور قلب را که کلید گنج سعادت است تحصیل کنی، راه تحصیل آن، این است که اولاً رفع موانع حضور قلب نمایی خارهای طریق را از سر راه سلوک ریشه کن کنی و پس از آن اقدام به خود آن کنی.
آداب نماز را رعایت کنیم!
در روایتی از امام رضا (علیه السلام) آمده است که از امام رضا (علیه السلام) سوال شد آداب نماز چیست؟ امام فرمودند:
مادامی که آرزو و حب دنیا در قلب آدمی وجود دارد، به حضور قلب نمی رسد. با ریاضت و مجاهدت، و تفکر در عواقب و معایب دنیا، قلب، ساکن و مطمئن می شود و حضور قلب به وجود می آید.
١. حضور قلب؛
٢. آزاد گذاشتن جوارح (بازی نکردن با آنان)؛
٣. خوار شمردن خود در پیشگاه خدای متعال؛
٤. قرار دادن بهشت، در سمت راست و آتش جهنم در سمت چپ، و صراط را در مقابل، مشاهده کردن؛
٥. خدا را در مقابل خود دیدن؛
کسب حضور قلب آن قدر اهمیت دارد که رسول گرامی اسلام دو رکعت نماز با تفکر را از بیداری یک شب تا صبح بهتر دانسته است و می فرماید: «رکعتان فی تفکر خیر من قیام اللّیلة؛ دو رکعت نماز با تفکر و توجه و حضور قلب، بهتر از یک شب نماز بدون حضور قلب است».
مانع حضور قلب در نماز چیست؟
مانع حضور قلب در نماز تشتت خاطر و کثرت واردات قلبیه است. که دو منشأ بزرگ دارد و عمده امور به آن دو منشأ بر گردد:
الف) هرزه گردی و فرار بودن طایر خیال است؛ زیرا که خیال قوه ای است بسیار فرار که دائماً از شاخه ای به شاخه ای پرواز کند.
کسب حضور قلب آن قدر اهمیت دارد که رسول گرامی اسلام دو رکعت نماز با تفکر را از بیداری یک شب تا صبح بهتر دانسته است و می فرماید: «رکعتان فی تفکر خیر من قیام اللّیلة؛ دو رکعت نماز با تفکر و توجه و حضور قلب، بهتر از یک شب نماز بدون حضور قلب است».
و این مربوط به حب دنیا نیست، بلکه فرار بودن خیال خود مصیبتی است که تارک دنیا نیز به آن مبتلا است. و تحصیل سکونت خاطر و طمأنینه نفس و وقوف خیال از امور مهمی ست که به اصلاح آن علاج قطعی حاصل شود.
ب) حب دنیا و تعلق خاطر به حیثیات دنیوی است که رأس خطیئات و ام الأمراض باطنه است که خار طریق اهل سلوک و سرچشمه مصیبات است؛ و تا دل متعلق به حب دنیاست، راه اصلاح قلوب مسدود و در جمله سعادات به روی انسان بسته است.
چگونه حضور قلب داشته باشیم؟
اموری که می تواند در ایجاد حضور قلب موثر باشد بدین قرار است:
١. منشأ حضور قلب در هر عمل آن است که قلب، آن عمل را با عظمت تلقی کند و مهم بشمارد، اگر ما مناجات حق تعالی را حتّی به اندازه مکالمه با یک مخلوق اهمیت دهیم هرگز این قدر غفلت و سهو و نسیان نمی کنیم.
٢. مادامی که آرزو و حب دنیا در قلب آدمی وجود دارد، به حضور قلب نمی رسد. با ریاضت و مجاهدت، و تفکر در عواقب و معایب دنیا، قلب، ساکن و مطمئن می شود و حضور قلب به وجود می آید.
٣. اگر انسان مدتی در نماز، مواظب اذکار و ادعیه خود باشد به حضور قلب می رسد.یعنی ریاضت تدریجی در تمرکز حواس و توجه به مقام ربوبی.
٤. این که نماز گزار در عین حال که توجه دارد در مقابل خدایش ایستاده و با او سخن می گوید و مناجات می کند؛ در هر مرحله از قیام، قعود، رکوع، سجود، تکبیر و تشهد و بقیه اجزا و ارکان نماز، نیز به معنای باطنی آن جزء عنایت داشته باشد؛ زیرا حضور قلب در نماز مفهوم گسترده ای دارد.
منابع:
١.امام خمینی (قدس سره)، آداب الصلوة ، موسسه تنظیم و نشر آثار،چاپ هفتم، ١٣٧٨ش
٢.عباس عزیزی، پرورش روح نماز و عبادت در تفسیر المیزان، نبوغ، چاپ چهارم، ١٣٧٧، ص ١٠١-١٠٢.
٣.سید نعمت الله جزائری(ره)، انوار نعمانیه، ص ٢٣٨.
٤.محمد صحتی سردرودی، نماز ابرار، ستاد اقامه نماز، چاپ دوم، ١٣٧٨، ص ٧٩.
٥.علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ٨١، ص ٢٣٩.

فرآوری: حامد رفیعی