نكته ديگر، توصيه به مدارا در زندگى مشترك است . زن و مرد بايد رعايت حال يكديگر را بنمايند. امام سجاد عليه السلام فرمودند: زن و مرد بايد بدانند براى يكديگر نعمت هستند اگر اين سخن ملاك زندگى مشترك قرار گيرد، هر يك در كنار ديگرى سكون و آرامش و رفاه را تجربه خواهند كرد؛ و بدون آن توفيق وصول به آرامش دنيوى را نخواهند يافت ؛ و اين سكون و آرامش جز با برقرارى مودت ، صميميت و وفا در بين آنها دوام نخواهد داشت . در اين صورت ديگر نياز به بحث درباره بسيارى از قوانين نخواهد بود.
در حالات رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم نقل شده است كه روزى حضرت وارد خانه فاطمه عليهاالسلام شدند، ديدند اميرالمؤ منين عليه السلام كنار فاطمه زهرا عليه السلام نشسته و مشغول پاك كردن عدس است ؛ حضرت فرمودند:
يا اباالحسن ! قُلت : لبَّيك يا رسول اللَّه ! قال : اِسمَع منِّى و ما اءقول الا مِن امرِ ربِّى ، ما من رجل يُعينُ امراءَتَهُ فى بيتها الا كان لها بكُلّ شَعرَة على بدنه عبادةُ سنة ، صيامُ نهارها و قيامُ ليلِها، و اعطاه اللَّهُ من الثّطواب مثل ما اعطاه الصابرين داودط النَّبىِّ و يعقوب و عيسى عليهم السلام (280).
((اى اباالحسن ! اميرالمؤ منين عليه السلام جواب فرمودند: لبيك اى رسول خدا! پيامبر صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم فرمودند: اين سخن را از من بشنو كه من چيزى جز فرمايش وحى به زبان جارى نمى كنم : هر مردى كه در خانه همسرش را كمك كند، خداوند به عدد هر مويى كه در بدن او است برايش عبادت سالى را منظور مى كند كه همه روزهايش را روزه و همه شب هايش را بيدار بوده و به درگاه خداوند راز و نياز كرده است . و علاوه بر آن ثواب ، پاداشى را كه به صابرين همانند حضرت داوود، يعقوب و عيسى عليهم السلام عنايت مى كند به او مى بخشد)).
ثواب صابرين عجيب است . اگر كسى اهل دقت در آيات قرآن باشد و توجه داشته باشد، در آيه 156 سوره بقره كه خداوند فرمان مى دهد كه انسان در مقابل مصائب ، صبور و بردبار باشد، بعد از اين كه توصيه مى كند كه انسان ها در چنين حوادثى بگويند: انا لله و انا اليه راجعون (281)، درباره ثواب آن مى فرمايد: اولئك عليهم صلوات من ربهم و رحمة و اولئك هم المهتدون (282). اينان ، كسانى اند كه الطاف و رحمت خدا شامل حالشان شده ؛ و آنها هدايت يافتگان هستند.
در منابع اسلامى اين گونه روايات و سخنان فراوان است : رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم در ادامه سخن فرمودند:
يا على ! مَن كان فى خدمةِ العيال فى البيت و لم ياءنِف كتب اللَّه اسمهُ فى ديوان الشهداء، و كتب له بكُلّ يوم و ليلة ثواب اءَلف شهيد، و كتب له بكُلّ قدم ثواب حجَّة و عمره ، و اعطاهُ اللَّه بكُلّ عِرق فى جسده مدينة فى الجَنَّةِ...(283).
((يا على ! اگر كسى همسرش را در خانه كمك كند و رو ترش نكند و بر او منت نگذارد، خداوند نام او را در ديوان شهدا ثبت مى كند اگر كمك او با اشتياق و صفا و محبت باشد براى هر روز و شب او اجر هزار شهيد را مقرر مى فرمايد؛ و براى هر قدمى كه در يارى همسرش برمى دارد، خداوند پاداش يك حج و عمره قرار مى دهد. و به ازاى هر رگى كه در بدن او است برايش شهرى در بهشت مقرر مى فرمايد)).
مى دانيم كه در كلمات اهل بيت عليهم السلام اغراق وجود ندارد، زيرا اغراق و غلو، در شاءن تقوا و عصمت معصوم نيست اين سخنان هم كلماتى نيست كه برخاسته از هوا و هوس باشد و يا براى تقويت جانب خود و نوع خود گفته شده باشد. سخن رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم و پيام آور وحى ، عين واقع است ، حضرت در ادامه سخن مى فرمايند:
يا على ! من لم ياءنف من خدمت العيال فهو كفارة للكباير و يُطفِى غضب الربّ، و مهورُ الحور العين ، و تَزيدُ فى الحسنات و الدرجات (284).
((على جان ! خدمت به اهل خانه و عيال موجب مى شود گناهان انسان تخفيف پيدا كند و آتش غضب پروردگار را خاموش كند. خدمت در خانه ، مهريه حورالعين است و حسنات و درجات انسان را در قيامت زياد مى كند)).
صورت طبيعى انسان ها متفاوت است ، يعنى يكى چهره اش سپيد است و ديگرى گندمگون ، و ديگرى سبزه ؛ يكى چشمش از درشتى و زيبايى خاصى برخوردار است و يكى ديگر بدان حسن و شمايل نيست ؛ در برخى گوش و ابروان و لب ها به صورتى زيبا است كه با ديگران متفاوت است و... به همين ترتيب انسان ها در انديشه و خلق وخو هم با يكديگر متفاوتند؛ و طبيعى است كه زن و مرد نيز در خلق تفاوت دارند كه با اين تفاوت ها زندگى مشترك را در كنار يكديگر آغاز مى كنند. از اين رو خواسته هاى آنها نيز بر اساس تفاوت خلقيات ، متفاوت خواهد بود.
بنابراين ، آنچه مى تواند اختلافات فكرى و انديشه اى و تفاوت ميل ها و تقاضاها را برطرف كند، محبت ، مودت و صفا است .
بر اين اساس زن و مرد مخصوصا خانم ها بايد ملاحظه كنند كه شرع مقدس درباره رعايت حقوق زناشويى ، علاوه بر حقوق واجب ، در مورد مستحبات نيز تاءكيد مى فرمايد؛ و همچنين مرد را تشويق به همكارى و كمك به همسر مى كند، با اين ملاحظه كه همسر، هيچ تكليفى براى انجام خدمت در خانه ندارد؛ يعنى زن موظف نيست كه خدمات خانه را انجام دهد.
اما بيان اين نكته ، خالى از لطف نيست كه اگر روح محبت ، صفا و صميميت در زندگى حاكم شود، به طور طبيعى از اختلاف نظرها و سليقه ها و عكس العمل هاى طبيعى در هنگام اختلاف نظر خواهد كاست و كانون گرم و با طراوتى براى همسران و فرزندانشان فراهم خواهد آورد.
نكته ديگر اين است كه رعايت همه اين حقوق از طرفين خواسته شده است ؛ يعنى همان گونه كه خداوند متعال حقوقى به عهده مرد قرار داده است ، در مقابل حقوقى نيز بر عهده زن گذاشته است .
اساسا در معارف ما حقّ يك طرفه نيست . همان گونه كه مرد موظف به وظايفى است كه اگر از آنها تخلف كند، مرتكب حرام شرعى شده است و آثار وضعى نيز دارد، زن نيز چنين است . چون او هم بايد حقوق همسرش را به طور كامل رعايت كند.
در اين جا يادآورى فرمايش امام سجاد عليه السلام لازم است كه اصرار آن حضرت و همچنين آيات شريفه اى كه مطرح شد، ناظر به القاى يك ديدگاه و يك فرهنگ اصيل در زندگى مشترك است ؛ يعنى در باور و انديشه زن و مرد بايد زندگى بر اساس مودت و محبت شكل گيرد و اگر چنين شد سخن و گفتگو درباره بسيارى از حقوق ، غيرضرورى است .
وقتى اساس زندگى بر مبناى دوستى و صميميت برقرار شد، نيازى نيست كه مرد را به امرى ملزم نماييم و يا زن را به كارى وادار كنيم . همين صفا، محبت ، دوستى و صميميت هر دو را به انجام وظايف خود آشنا مى كند؛ يعنى حاكميت عاطفه ، نقصانى باقى نمى گذارد.
مسووليت و اختيار در خانواده
قبلا به اين نكته نيز اشاره شد كه اداره صحيح هر مجموعه ، نيازمند يك مدير است . اگرچه مسووليت ها، تقسيم شده باشد اما در سيره عقلا وجود يك مدير و فرمانروا، در هر مجموعه اى ، پذيرفته شده است .
بنابر آنچه نقل شده سنت رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم چنين بوده است كه اگر جمع كوچكى حتى دو نفر را به ماءموريتى اعزام مى فرمودند؛ يكى را فرمانده و مسوول قرار مى دادند؛ و بالطبع نمى توان گفت آيين مقدس اسلام كه به امر خانواده آن همه توجه دارد تكليف حرف نهايى را در كانون روشن نكرده باشد. معارف دين ، تكليف را بر عهده مرد گذاشته و او است كه مسووليت نهايى دارد.
از مجموعه اين مطالب و دلايل ، نتيجه مى گيريم كه زن به عنوان يك فرد از زيرمجموعه مديريتى خانواده ، موظف است مطيع همسر باشد؛ همان گونه كه ساير اعضاى خانواده چنين وظيفه اى دارند.
همان طور كه مى پذيريم در اداره يك شهر يا حكومت يك كشور يك مدير نهايى ، يك فرمانروا، رهبر، سلطان يا رئيس جمهور نياز است ، در ساير مجموعه هاى كوچك تر همچنين است كه براى حفظ نظام آنها، زيرمجموعه ها موظف به اطاعت هستند و اگر اطاعت پذيرى نباشد، موجب هرج و مرج و اختلال نظام آن مجموعه مى شود بنابراين ، حرف نهايى را در مجموعه خانواده مرد مى زند و مسووليت اصلى به عهده او نهاده شده است .
اكنون به دو سوال بايد پاسخ گفت : يكى اين كه طبيعى است وقتى مرد مسووليت دارد، ساير اعضاى خانواده از جمله همسر بايد اطاعت پذير باشند؛ حالا محدوده اين اطاعت پذيرى و فرمانبردارى تا كجا است و زن چه مقدار مكلّف به اطاعت از همسر است ؟
سوال دوم اين كه در صورت تخلف ، كيفيت مجازات متخلف چگونه است ؟ و قوانين كيفرى درباره او چيست ؟
در پاسخ سوال اول بايد گفت : تا آنجا كه فرمان ها و دستورهاى مرد و اوامر و نواهى او با احكام الهى منافات نداشته باشد، زن موظف به فرمانبردارى است و مسلما اگر مرد، به امر حرامى فرمان دهد و يا به ترك واجبى امر كند، قابل اطاعت نخواهد بود. اگر مرد، زن را ملزم به ارتكاب يكى از محرمات كند و يا او را از اتيان واجبات و اطاعت فرمان الهى بازدارد، لازم نيست زن فرمان او را بپذيرد. دقيقا مثل حكومت و فرمانروايى بر مردم . همان طور كه در احكام روابط حاكم و مردم بيان كرديم ، تا مادامى كه حاكم ، مردم را به عدل ، داد و انجام وظايف قانونى مى خواند، مردم بايد بپذيرند؛ اما اگر حاكم پا را از اين محدوده بيرون گذاشت و مردم را به شكستن فرمان هاى الهى و مقررات شرع ملزم كرد، مردم مجاز نيستند اطاعت كنند.
در روايتى آمده است كه وقتى جماعتى از مردم از يكى از سرايا(285) بازمى گشتند در نزديكى مدينه ، كسى كه فرمانده سپاه بود به سپاهيان دستور داد توقف كنند. بعد از توقف ، فرمان داد مشغول جمع آورى هيزم از بيابان بشوند؛ همراهان كه جمع قابل ملاحظه اى بودند، مقدار زيادى هيزم جمع آورى كردند. سپس دستور داد هيزم ها را آتش زدند؛ بعد از روشن كردن آتش ، به افراد سپاه دستور داد ميان آتش بروند؛ آنها تخلف كردند. هر چه اصرار كرد نپذيرفتند. تا اين كه گفت : پيغمبر صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم مرا فرمانده شما قرار داده ، من حاكم بر شما هستم ، بايد مرا اطاعت كنيد. باز آن جماعت نپذيرفتند. هنگامى كه به مدينه رسيدند و مطلب را به محضر رسول اللَّه صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم عرضه داشتند، حضرت فرمودند: كه اگر اطاعت كرده بوديد و به ميان آتش رفته بوديد، در سراى ديگر نيز به آتش عذاب الهى مى سوختيد(286). يك اصل كلى است كه :
لا طاعة لمخلوق فى معصية الخالق (287).
((در سرپيچى از فرمان خالق نبايد از مخلوق اطاعت كرد)).
خداوند، خودسوزى و خودكشى را عصيان دانسته و آن را حرام كرده است ؛ بنابراين ، اگر فرمانروا و حاكمى دستور دهد كه مردم برخلاف فرمان الهى عمل كنند، به صرف اين كه او حاكم است مردم نبايد حرم او را بپذيرند.
همين طور همسران ، اگرچه موظف به اطاعت از شوهر هستند، اما گر فرمان همسر برخلاف موازين و قوانين شرعى بود، ملزم به رعايت نيستند. از طرفى اگر فرمان همسر، ظلم به خانواده باشد، پذيرش فرمان ظالمانه شوهر، معصيت الهى است و زن مى تواند سر باز زند.
از اين محدوده كه بگذريم ، اطاعت همسر به حكم سيادت و رياست بر مجموعه خانواده ، امرى الزامى است . رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم در سخنى فرموده اند:
اذا صلَّتِ المراءةُ خمسها و صامَت شَهرَهَا و حَجَّت بيت ربِّها و اَطاعَت زَوجَها و عَرَفَت حقَّ علىّ عليه السلام فَلتَدُخل مِن اءَىِّ اءَبوابِ الجَنان شاءَت (288).
((اگر زن در طول زندگى خود، نمازهاى واجبش را به جاى آورد، روزه ماه رمضانش را بدون عذر ترك نكند، و حج خانه خدا را به جاى آورد و همسر خود را اطاعت كرده ، فرمانبردار باشد، و ولايت اميرالمؤ منين عليه السلام را بشناسد، از هر درى كه بخواهد، وارد بهشت خواهد شد)).
حاصل اطاعت پذيرى از خدا و همسر اين است كه بدون محاسبه مورد عنايت ذات پروردگار متعال قرار مى گيرد و در قيامت ، وارد بهشت مى شود. در سخن ديگرى هم وارد شده است كه رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم فرمودند:
ايُّما امرَاءَة ماتَت و زوجُها عنها راض دَخَلَتِ الجَنَّةَ(289).
((هر زنى كه از دنيا برود در حالى كه همسرش از زندگى با او راضى و خشنود باشد، داخل بهشت مى شود)).
بنابراين ، همان طور كه قبلا نيز بيان كرديم اطاعت پذيرى زنان به حكم عقل است ؛ يعنى صرف نظر از حكم شرعى ، يك وظيفه عقلى است و اگر به اين وظيفه صحيح عمل كنند؛ آثار خيرى بر اعمال آنها مترتب است .
اگر مرد از حقوقى كه همسرش برعهده او دارد تخلف كند، هم مرتكب گناه شده و هم آثار وضعى در پى دارد. تخلف زن نيز از فرمان همسر، علاوه بر گناه و حرمت تكليفى ، آثار وضعى دارد و اين اثر وضعى تا آن جا است كه اگر برخلاف رضاى همسر عمل مستحبى به جا آورد، آن عمل مقبول نيست .
مرحوم كلينى در ((كافى )) از امام صادق عليه السلام روايتى نقل كرده است كه حضرت مى فرمايند:
انَّ رجلا منَ الاَنصار عَلى عهد رسول اللَّه صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم خَرجَ فى بعضِ حوائِجِهِ فَعهِدَ الى امرَاءَتِهِ عَهدا اءَلا تخرُجَ من بيتها حتى يَقدَمَ قال و انَّ اءَباها مرِضَ فَبَعَثَتِ المراءَةُ الى النبىّ صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم فقالت انَّ زَوجى خَرَجَ و عَهِدَ الىَّ اءَن لا اءَخرَجَ مِن بيتى حتَّى يَقدِمِ و اءِنَّ اءَبى قَد مرِضَ فتَاءمُرُنى اءَن اءَعودَهُ فقال رسول اللَّه صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم لا اءَجلِسِى فى بيتك واءَطيعِى زوجَكِ قال فَثَقُلَ فاءَرسَلَت اليه ثانِيا بذلك فقالَت فتَاءمُرُنى اءَن اءَعُودَهُ فقال اءَجلِسى فى بيتك و اءَطيعى زوجك قال فماتَ اءَبوها فبَعَثَت اليه انَّ اءَبى قد مَاتَ فتَاءمُرُنى اءَن اءُصَلِّى عليه فقال لا اءَجلسى فى بيتك واءَطيعى زوجك قال فَدُفِنَ الرَّجلُ فبَعَثَ اليها رسول اللَّه صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم انَّ اللَّه قد غَفَرَ لَكِ و لابيكِ بطاعتكِ لزوجكِ(290).
((در زمان رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم يكى از انصار براى كارى از شهر خارج شد و بر اساس همان سنت هاى زمان با همسرش قرار گذاشت كه تا بازگشت او از خانه خارج نشود. در اين بين به خانم خبر دادند كه پدرش مبتلا به كسالت و بيمارى شده است ، او كسى را محضر رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم روانه كرد كه با توجه به اين عهدى كه با همسرم دارم آيا به من اجازه مى دهيد براى عيادت پدرم كه مبتلا به كسالت شده است از خانه خارج شوم ، حضرت فرمودند: در خانه ات بنشين و شوهرت را اطاعت كن ! مدتى گذشت ؛ حال پدر او بدتر شد و باز شخصى را به حضور پيغمبر صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم روانه كرد كه حال پدرم خيلى بد شده است ، آيا اجازه مى دهيد او را عيادت كنم ؟ باز جواب همان بود؛ كه در خانه ات بنشين و همسرت را اطاعت كن . شايد چند روز گذشت ؛ كسى را فرستاد و گفت : يا رسول اللَّه صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم پدر مريض من از دنيا رفت ، آيا اجازه مى دهيد او را عيادت كنم ؟ باز جواب همان بود؛ كه در خانه ات بنشين و همسرت را اطاعت كن . شايد چند روز گذشت ؛ كسى را فرستاد و گفت : يا رسول اللَّه صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم پدر مريض من از دنيا رفت ، آيا اجازه مى دهيد براى نماز و مراسم او شركت كنم ؟ حضرت فرمودند: در خانه ات بنشين و بر قرارى كه با همسرت بسته اى وفادار باش در آن زمان هم خود رسول اللَّه صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم و هم اصحاب در اين قبيل مراسم شركت مى فرمودند. مرد كه دفن شد پيغمبر صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم بلافاصله كسى را به خانه آن زن فرستادند تا به او بگويد فرمانبردارى و التزام تو به اطاعت از همسرت ، باعث شد كه خداوند به خاطر تو، تو و پدرت را بيامرزد)).
نكته قابل توجه اين است كه اين مساله حتى در سنت ها و آداب اجتماعى نيز تا آن جا اهميت دارد كه اگر مورد رضاى همسر نباشد، اين سنن و آداب و حتى روابط عاطفى با ديگران هم تحت الشعاع فرمان همسر قرار مى گيرد.
نكته ديگر اين كه اگر تخلفى از ناحيه همسر صورت گرفت ، مجازات چه خواهد بود؟ كيفيت مجازات چيست و قوانين فرهنگى مقرر در آيين مقدس اسلام چيست ؟
در خلال بررسى حقوق زوجه ، به نكات دقيقى اشاره كرديم و يكى از نكات اين بود كه به هر حال در مجموعه معارف ما مسووليت نهايى خانواده با مرد است . در جامعه ما و جوامع اسلامى و نيز در پيشگاه پروردگار و محاسبات قيامت نيز مورد سوال قرار مى گيرد. در روايتى از رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم وارد شده است كه فرمودند:
الرجل راع على اهل بيته و كُلّ راع مسوول عن رعيته (291).
((مرد نسبت به خانواده اش مسووليت دارد و هر مسوولى بايد به انجام وظايفش اهتمام ورزد)).
همان طور كه در گذشته اشاره كرديم ، انسان مسوول بدون اختيار معنى ندارد؛ بدين معنى كه ما از كسى مسووليتى را بخواهيم اما به او اختيارى براى اجراى اين وظيفه و ماءموريت ندهيم .
انسان مسوول طبعا اختياراتى دارد؛ يكى از اختيارات مدير هر مجموعه ، اعمال مجازات نسبت به متخلفى است كه از قوانين قابل اجراى او سرپيچى مى كند. بنابراين ، اصل اعمال مجازات عقلا و شرعا امرى پذيرفته شده است . منتها باز قبل از اين كه ما كيفيت اعمال مجازات را بيان كنيم بايد به سخن نهايى امام سجاد عليه السلام در بيان اين حقّ توجه داشته باشيم كه فرموده بودند:
فاذا جَهِلَت عَفَوتَ عنها(292).
مرد توجه داشته باشد كه اگر از همسر، نافرمانى ، اشتباه و خطايى از روى غفلت ، بى خبرى و جهالت صادر شد او را ببخشد؛ چرا كه طبيعى است هر انسانى جايزالخطا است و قرار نيست همه انسان ها معصوم باشند. اگر به هر دليلى از زن خطايى صادر شد، شايسته است او را عفو كند و با ديده اغماض و گذشت به خطاى وى بنگرد. دقيقا مانند همان نكته اى كه امام عليه السلام درباره حاكم فرمودند.
در فرمان اميرالمؤ منين عليه السلام در حقوق حاكم نيز آمده بود كه اگر افراد به حقوق عمومى يا حقّالنَّاس تجاوز كردند و حاكم هم مختار به كيفر يا بخشش بود و عفو و اغماض را مؤ ثر دانست ، از در بخشش درآيد.
در معارف اخلاقى اسلام همه انسان ها به عفو و اغماض توصيه شده اند و ان شاءاللَّه در مباحث بعد كه حقوق انسان ها را نسبت به دوستانشان و يا افراد بدكار در اجتماع بيان مى كنيم ، به اين بحث نيز خواهيم پرداخت كه اساسا مطلوب شارع مقدس اين است كه روش و منش افراد در جامعه و روابط اجتماعى ، عفو و گذشت باشد. ولى گاهى مدير تشخيص مى دهد كه فرد تحت مديريت او كه خطايى مرتكب شده ، بايد تاديب شود، كه تصميم نهايى با او خواهد بود.
